اساس تمام پيشرفتهاى مادى و معنوى بشر در طول تاريخ انديشه و تعقل از يك طرف و سعى و تلاش خردورزان از طرف ديگر بوده است. اگر بشر قرن بيستم و بيست و يكم از نظر صنعتى و تكنولوژى به موفقيتهاى چشمگيرى دست يافته، بر اثر انديشه و تلاش بوده است چنان كه پيشرفتهاى معنوى جوامع و افراد نيز بر اثر بهره ورى از توان عقل و خرد و قدرت عقل و تلاش بوده است.
پيامبران، امامان و بندگان صالح الهى همه اهل خرد و تعقّل و مروجان تفكّر و انديشه بودهاند ابوذر شاگرد تربيت شده و خردورز پيامبر اكرم(ص) بيشترين اوقات خويش را صرف تعقّل و انديشه و عبرت اندوزى و بهرهگيرى از خرد ديگران مىنمود.(1)
قرآن اين كتاب جاويد و ماندگار الهى و آسمانى براى انديشه و خردورزى و صاحبان عقل و خردورزان، ارزش والا و حياتى قائل است و زيباترين و رساترين سخنان را درباره ارزش دانش و تعقّل و دقت و تفقّه بيان
نموده است. در قرآن بيش از هزار بار(2) كلمه «علم» و مشتقات آن، كه نشانه بارورى خرد و انديشه است تكرار شده، و افزون بر 17 آيه به طور صريح انسان را دعوت به تفكّر نموده، بيش از 10 آيه با كلمه «انظروا، دقت كنيد» شروع شده است. بيش از پنجاه مورد كلمه «عقل» و مشتقّات آن به كار رفته است و در چهار آيه نيز قاطعانه به تدبّر در قرآن امر شده است و همچنين از كلمه فقه و تفقّه و امثال آن بهره جسته است.
از طرف ديگر فقهاى خردورز ما نيز عقل و خرد را يكى از چهار منبع استنباط و استخراج معرّفى نموده و حكيمان و انديشمندان اسلام نيز با بهرهگيرى از خرد، فلسفه و كلام اسلامى را در اوج عظمت و متانت ارتقاء و صعود دادهاند و بر توده مردم نيز لازم است كه در اعتقادات اصولى و اساسى از خرد بهره جويند.
راستى از انصاف بسيار فاصله دارد آنانى كه دين اسلام را غير عقلانى قلمداد نموده
و احكام آن را به دور از انديشه و عقلانيت مىدانند.
آنچه در پيش رو داريد نگاهى است گذرا به جايگاه عقل و تعقّل و عاقلان و خردورزان در كلام عالم و انديشمند اهلبيت(ع) حضرت على بن موسى(ع).
الف: جايگاه خرد
1ـ عقل حجّت باطنى:
عقل را تعريف گوناگونى شده است، در روايات به «العقل ما عبد به الرحمان ؛ عقل چيزى است كه بوسيله آن خدا بندگى مىشود» و يا حجّت باطنى تعريف شده است(3) امام هشتم (ع) نيز عقل را حجّت باطنى در كنار حجّت ظاهرى يعنى انبياء و امامان دانسته است. ابن سكّيت به امام عرض كرد: «ما اَلحُجّةُ عَلَى الخَلقِ اَليَومَ؟ فَقال(ع) اَلعَقلُ يَعرِفُ بِهِ الصّادِقُ عَلَى اللّهِ فَيُصَدِّقُهُ وَ الكاذِبُ عَلَى اللّه فَيُكَذِّبُهُ فَقالَ اِبنُ السِّكّيت. هذا وَ اللّهِ هُوَ الجَواب؛ امروز حجّت بر مردم چيست؟ امام(ع) فرمود: همان خرد باشد كه انسان به وسيله آن راستگويى بر خدا را مىشناسد و او را تصديق مىكند و از دروغ پرداز بر خدا آگاهى مىيابد و او را تكذيب مىكند، پس ابن سكّيت گفت: به خدا سوگند كه اين همان پاسخ (درست) است».(4)
خود حضرت نيز در روزگارى كه حجت ظاهرى خداوند يعنى امامت الهى در حد پادشاهى و ولايت عهدى تنزّل يافته و امامان معصوم ناشناخته مانده اند از حجّت باطنى بيشترين بهره را برد و با تشكيل مناظرات و احتجاجات عقلانى، خردورزان را جذب خويش نموده و عده اى از آنها را به راه اصلى و حجّت ظاهرى و امامت هدايت نمود.
مهمترين احتجاجات عقلى حضرت عبارتند از:
1ـ مناظره با جاثليق، رئيس اسقفها و پيشواى مسيحيان.
2ـ مناظره با رأس الجالوت بزرگ يهوديان.
3ـ مناظره با هربز اكبر، بزرگ زرتشتيان.
4ـ مناظره با عمران صابى.
5 ـ مناظره با سليمان مروزى دانشمند علم كلام.
6 ـ مناظره با على بن محمد بن جهم ناصبى.
7ـ مناظره با ارباب مذاهب مختلف در بصره.
هر يك از مناظرات حضرت داراى محتواى عميق عقلانى است كه هر خردمندى را مقهور خود مىسازد.(5)
2ـ عقل هديه الهى:
خداوند نعمتهاى فراوانى ارزانى انسان داشته، در بين اين نعمتها، نعمت ولايت و نعمت عقل از جايگاه ويژه و خاصى برخوردار است. به همين جهت است كه در جاى جاى روايات، اين نعمت را مخصوصاً به خداوند نسبت داده و هديه الهى دانسته است با اينكه تمام نعمتها از آن اوست، در واقع اين يك نوع اضافه تشريفى به خداوند
متعال است حضرت على بن موسى (ع) به ابى هاشم جعفرى فرمود: «يا اَبا هاشِمٍ اَلعَقلُ حِباءٌ مِنَ اللّهِ و الاَدَبُ كُلفَةً، فَمَن تَكَلَّف الاَدَبَ قَدَرَ عَلَيهِ وَ مَن تَكَلَّفَ العَقل لَم يَزدَد بِذلِكَ اِلّا جَهلاً؛(6) اى ابى هاشم خرد ارزانى خداوند است و (به دست آوردن) ادب مشقّت آور است. پس هر كس مشقّت ادب آموزى را بر عهده گيرد به آن دست يابد و هر كس مشقّت خرد آموزى (و به دست آوردن آن را) بر عهده گيرد جز نادانى نيفزايد(چرا كه عقل را خداوند بايد عنايت كند).
3ـ تعقّل برترين عبادت:
عدهاى بر اين باورند كه عبادات منحصر است در انجام نماز و خواندن نمازهاى مستحبى و گرفتن روزههاى واجب و مستحب، بدون آن كه در رمز و راز آن انديشه كنند، و يا در زمان و اوضاع آن تعقل نمايند.
امام هشتم(ع) با گوشزد اين خطر عبادت اصلى را در زيادى انديشيدن و بهرهورى از خرد مىداند آنجا كه فرمود: «ليست العبادة كثرة الصّيام و الصّلوة، و انّما العبادة كثرة التّفكر فى امر اللّه؛(7) عبادت (زيادى روزه و نماز نيست و بلكه) فقط بسيار انديشيدن در امر خداوند است».
4ـ بهترين دوست:
خرد علاوه بر آنكه در كار فكرى و نظرى مددكار انسان است و به عبادت انسان ارزش و بهاء مىدهد، در كارهاى عملى نيز بهترين يار انسان و در تنهائىها بهترين رفيق و دوست انسان شمرده مىشود، امام هشتم (ع) در اينباره مىفرمايد: «صديق كلّ امرءٍ عقله و عدوه جهله؛(8) دوست هر
مردى (و انسانى) خرد اوست و دشمنش نادانى او». و پيامبر اكرم(ص) نيز عقل را قوام انسان و عامل نگهدارنده او دانسته آنجا كه فرمود: «قوام المرء عقله؛(9) قوام مرد (و آنچه انسان را سرپا نگه مىدارد) عقل اوست. و على (ع) نزديكترين يار انسان را خرد معرّفى مىكند كه: «العقل خليل المؤمن؛(10) خرد دوست مؤمن است».
5 ـ مهر عامل دوستى
عقل و خرد نه تنها دوست و يار خود انسان است، كه دوستى با دوستان و ياران نيز با عقل و خرد ميسر است، انسان بخواهد دوستان خود را در سطح جامعه و فاميل و خانواده حفظ كند بايد از مهربانى برخواسته از خرد بهره برد، امام هشتم(ع) در كلام نغز و زيباى خود فرمود: «التودّد الى النّاس نصف العقل؛(11) مهربانى با مردم نيمى از خرد است.
6ـ برترين عقلها:
عقل انسان داراى مرابت و درجاتى است، برترين عقلها آن است كه انسان را به سوى اهداف نورانى هدايت كند، و شناخت انسان را نسبت به خالق هستى، جهانشناسى، و انسانشناسى، بيشتر سازد، در اين ميان شناخت خود انسان بعنوان پلى براى خداشناسى و جهانشناسى از جايگاه ويژه برخوردار است حضرت رضا(ع) باتوجّه به اين نقش مىفرمايد: «افضل المال ماوقى به العِرض و افضل العقل معرفة
الانسان نفسه؛(12) بهترين مال، مالى است كه آبروى آدمى توسط آن حفظ شود، و بهترين عقل، شناختن انسان است خودش را».
ب: نشانه خردورزان
بسيارند كسانى كه ادّعاى خردورزى مىكنند و گاه خود را برترين خرد ورز معرّفى مىنمايند، امّا اينگونه نيست كه هر مدّعى خردى، خردورز باشد، چه بسيار كسانى هستند كه بجاى عقل از شيطنت و حيلهگرى برخوردارند، و همچون عمروعاص براى هر كارى حيله اى، و براى هر حق باطلى و براى هر راست، دروغى پيش ساخته دارند، اينها هرگز از نظر دينى خردمند و عاقل بحساب نمىآيند، براى تشخيص اين امر حضرت ثامن الحجج(ع) نشانه خردمندان واقعى را به جامعه معرّفى مىنمايد آنجا كه فرمود: «لا يتمّ عقل امرءٍ مسلمٍ حتّى تكون فيه عشر خصالٍ الخير منه مأمول و الشّرّ منه مأمونٌ يستكثر قليل الخير من غيره، و يستقلّ كثير الخير من نفسه، لايسأم من طلب الحوائج اليه، و لا يملّ من طلب العلم طول دهره، الفقر فى اللّه احبّ اليه من الغنى، والذّلّ فى اللّه احبّ اليه من العزّ فى عدوّه، و الخمول اشهى اليه من الشّهرة، ثمّ قال العاشرة و ما العاشرة، قيل له: ماهى؟ قال(ع): لايرى احداً الّا قال هو خيرٌ منّى واتقى؛(13) خرد مرد مسلمان كامل نمىشود مگر آنكه ده ويژگى در او باشد:
1ـ به نيكى او اميد رود(و دست خير او در جامعه مورد اميد نيازمندان باشد).
2ـ از بدى او آسودگى باشد(و كسى از شرّ او بر خود بيم نداشته باشد).
3ـ و نيكى اندك ديگرى را بسيار شمارد.
4ـ و نيكى بسيار خويش را ناچيز داند.
5 ـ و از نيازخواهى (ديگران) نزد او دلگير و خسته نمىشود.
6ـ و از علمجويى در طول عمرش دلخسته نمىگردد.
7 ـ و تهديستى در راه خدا را بيشتر از توانگرى دوست مىدارد.
8 ـ و خوارى (ظاهرى) در راه خدا را از بزرگمندى درنزد دشمن خدا خوشتر دارد.
9ـ و گمنامى براى او رغبت انگيزتر از بلند آوازگى (و شهرت) است.
10 ـ سپس حضرت فرمود: دهمى و چه (دانى) دهمى (چيست)؟ عرض شد به حضرت: دهمى چيست؟ فرمود: كسى را نبيند مگر آن كه گويد: او از من بهتر و پارساتر است.
در ادامه آن حضرت فرمود: «اِنَّما النّاسُ رَجُلان: رَجَلٌ خَيرٌ مِنه وَاَتقى تَواضَعَ لَهُ لِيَلحَقَ بِهِ، فَاِذا فَعَلَ ذلِكَ فَقَد عَلا مجدُهُ وَ طابَ خَيرُهُ وَ حَسُنَ ذِكرُهُ وَ سادَ اَهلَ زَمانِهِ؛(14) به راستى مردم دو دستهاند: بهتر و پارساتر از او و بدتر و پائينتر، پس (خردمند) هرگاه مردى بدتر از خود را ملاقات كند مىگويد: شايد نيكى و خوبى او در درون و باطن اوست كه اين به سود اوست، ولى نيكى من آشكار است و (شايد) اين به زيان من است. و هرگاه بهتر و پارساتر از خويش را ببيند در برابرش فروتنى كند تا همپاى او گردد، پس چنانچه اين گونه كند بى گمان بزرگمندىاش فراز گيرد و نيكىاش پاكيزه شود و ياد او نيك گردد و سرور مردم دوران خويش باشد.
به حقيقت اگر به آنچه در روايت فوق بعنوان اوصاف خردمندان و خردورزان اشاره شده عمل شود، بسيارى از امور جامعه امروز ما اصلاح خواهد شد.
يكى از مشكلات جامعه امروز ما نديده گرفتن خدمات و تلاشهاى جناح مخالف است هر گروهى براى بيرون كردن رقيب ازميدان، بيش از آنكه نقاط مثبت خويش را بيان دارد، تلاش در بزرگ جلوه دادن نقاط منفى مخالف دارد، بدون آنكه نقاط مثبت و كارهاى انجام شده گروه مخالف را بيان كند، اگر طرفين به اوصاف خردمندان پايبند بودند، در كنار انتقاد و بيان ضعف، كارهاى خير و مثبت رقيب را نيز بيان مىكردند، و در جامعه بخوبى جلوه مىدادند، چنانكه امام هشتم(ع) فرمود:
مشكل ديگر احساس خستگى مسئولان و مراجع ذىربط و افراد متشخص در مقابل مراجعات و اظهار حاجات مردم است و حال آنكه خردمندان بنابه گفته امام هشتم (ع) هرگز در مقابل حاجتهاى مردم و گرهگشائى از كار آنان اظهار عجز و ملامت و خستگى نمىكنند.
مشكل سوّم در جامعه، شهرت طلبى و شهر خواهى است، نمونه بارز آن را در ايام انتخابات مىبينيم خيلى از نامزدها يقين دارند كه در انتخابات كشورى يا استانى برنده نمىشوند، با اين حال خرجهاى كلان و اسرافهاى بىشمارى را مرتكب مىشوند، آنهم در اوضاعى كه خيلى از جوانهاى ما بر اثر نداشتن توان مالى از امر ازدواج عاجزند، و خيلى از خانوادههاى فقير در نان شب شان درمانده، و...آن همه خرجها و تلاشها جز به هدف شهرت خواهى انجام نمىپذيرد. و حال آن كه حضرت ثامن الحجج فرمود: انسان خردمند و خردپيشه از شهرتطلبى گريزان، مگر آنجاى كه در مسير انجام وظائف الهى باشد.
________________________________________
1. بحارالانوار، علّامه مجلسى، ج 22، ص 431.
2. آمار استخراج شده بر اساس اطلاعات كتاب «المعجم المفهرس» محمد فؤاد عبدالباقى (دارالحديث قاهره) مىباشد.
3. منتخب ميزان الحكمه، محمدى رى شهرى، ص 358.
4. شيخ ابومحمد حرّانى، تحف العقول، انتشارات آل على(ع)، چاپ اوّل، ص 814، شماره 48.
5. صدوق، عيون اخبار الرضا، ج 1، ص 155، بحار، ج 49، و رـ ك مجموعه آثار دوّمين كنگره جهانى حضرت رضا(ع) 1366، هـ.ش، ج 1، ص 432 ـ 452.
6. همان، ص 812، شماره 46.
7. همان، ص 802، شماره 3.
8. همان، ص 804، شماره 14.
9. روضة الواعظين، ص 9، و منتخب ميزان الحكمه، ص 357.
10. همان، ص 357 و تحف العقول، ص 203.
11. تحف العقول، همان، ص 804، شماره 15.
12. ميزان الحكمه، محمدى رى شهرى، ج 10، ص 577.
13. همان، ص 804، شماره 17.
14. همان، ص 804.
