از مدينه تا غدير

(زمان خواندن: 38 - 76 دقیقه)

محمدهادى يوسفى غروى
گذشته چراغ راه آينده است و تاريخ، حكيم جهان ديده‏اى است كه حوادث گذشته را بازخوانى مى‏كند تا راهى براى پيمودن آينده مبهم پيش روى ما بنهد. ماه ذى‏الحجه همواره تداعى‏كننده اعياد مبارك قربان و غدير است. اين دو از ايام‏الله و شعائر الهى هستند كه بزرگداشت آن‏ها بر هر مسلمانى لازم است.
اين مقاله، ترجمه و تدوين بخشى از كتاب موسوعة التاريخ الاسلامى، تأليف استاد يوسفى غروى مى‏باشد، كه درصدد برآمده است با استفاده از منابع دست اول و با اهميت دادن به منابع شيعى و اشاره به آيات اكمال، تبيلغ و ولايت كه در هنگام حجة‏الوداع نازل شده است، جريان حجة الوداع و غدير خم را بازخوانى كند تا زمينه آشنايى هرچه بيش‏تر با سيره پيامبراكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و اخلاق و منش و سياست‏ها و درايت‏هاى آن حضرت فراهم شود.

محمدهادى يوسفى غروى
گذشته چراغ راه آينده است و تاريخ، حكيم جهان ديده‏اى است كه حوادث گذشته را بازخوانى مى‏كند تا راهى براى پيمودن آينده مبهم پيش روى ما بنهد. ماه ذى‏الحجه همواره تداعى‏كننده اعياد مبارك قربان و غدير است. اين دو از ايام‏الله و شعائر الهى هستند كه بزرگداشت آن‏ها بر هر مسلمانى لازم است.
اين مقاله، ترجمه و تدوين بخشى از كتاب موسوعة التاريخ الاسلامى، تأليف استاد يوسفى غروى مى‏باشد، كه درصدد برآمده است با استفاده از منابع دست اول و با اهميت دادن به منابع شيعى و اشاره به آيات اكمال، تبيلغ و ولايت كه در هنگام حجة‏الوداع نازل شده است، جريان حجة الوداع و غدير خم را بازخوانى كند تا زمينه آشنايى هرچه بيش‏تر با سيره پيامبراكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و اخلاق و منش و سياست‏ها و درايت‏هاى آن حضرت فراهم شود.

نزول دستور الهى براى انجام حج

نزول دستور الهى براى انجام حج
امام باقر عليه‏السلام مى‏فرمايند: «جبرئيل بر رسول‏الله صلى‏الله‏عليه‏و‏آله نازل شد و به او گفت: اى محمد صلى‏الله‏عليه‏و‏آله ، خداوند متعال سلام مى‏رساند و مى‏فرمايد: من هيچ يك از پيامبران و رسولان خود را قبض روح نكردم، مگر بعد از اكمال دينم و تأكيد بر حجتم. حال دو فريضه از دين تو باقى مانده كه لازم است آن‏ها را به قوم خود ابلاغ كنى: فريضه حج و فريضه ولايت و خلافت بعد از خودت. به درستى كه من هيچ‏گاه زمين را از حجت خويش خالى نگذارده و خالى نخواهم گذاشت. حال خداوند متعال به تو امر مى‏فرمايد كه فريضه حج را به قوم خود ابلاغ كنى و حج به جاى آورى و اعلام كن تا هركسى كه استطاعت دارد، همراه تو حج به جاى آورد و احكام حج را همانند احكام نماز و زكات و روزه به آن‏ها بياموزى و آنان را به امور حج واقف گردانى.»(1)
امام صادق عليه‏السلام نيز مى‏فرمايد: «ده سال از اقامت رسول‏الله صلى‏الله‏عليه‏و‏آله در مدينه مى‏گذشت در حالى كه حجّى به جاى نياورده بود.(2) پس به تمام كسانى كه اسلام آورده بودند، پيام فرستاد كه رسول الله صلى‏الله‏عليه‏و‏آله قصد حج دارد و آن را به همه اعلام مى‏كند تا هر كسى كه توانايى دارد، او را همراهى كند. به دنبال آن مردم براى انجام حج روى آوردند.(3) علاوه بر اين، آن حضرت به جارچى‏ها دستور داد كه با صداى بلند اعلام كنند: رسول الله صلى‏الله‏عليه‏و‏آله مى‏خواهد در اين سال فريضه حج به جاى آورد.(4) او مى‏خواهد كه احكام حج را مثل ساير احكام دينى به شما بياموزاند و شما را بر آن‏ها واقف گرداند، كسانى كه استطاعت دارند او را همراهى كنند.(5) به دنبال آن، اهالى مدينه و اطراف و باديه نشينان براى انجام مراسم در كنار رسول‏الله صلى‏الله‏عليه‏و‏آله آماده شدند.»(6)
حركت براى حجة‏الوداع
پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله ابودجانه انصارى يا شباع بن عرفطه غفارى(7) را جانشين خود در مدينه قرار داد و چهار روز مانده به آخر ذى‏القعده، از مدينه خارج شد.(8) افرادى كه براى انجام حج آن حضرت را همراهى مى‏كردند، به هفتاد هزار نفر يا بيش‏تر مى‏رسيدند.(9)
آن حضرت شصت و چهار يا شصت و شش(10) و بنا به قولى، صد نفر شتر(11) قربانى را براى اين حج در نظر گرفت و ناجية بن جندب أسلمى خزاعى را مسؤول نگهدارى و هدايت آن‏ها كرد.(12) پس از آن‏كه آن حضرت صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به شجره در ذى‏الحليفه رسيد، فرود آمد. اين‏جا ميقات اهل مدينه به سوى مكه بود. در آن‏جا پيامبر دستور داد كه افراد موهاى زايد بدن را زايل كنند و غسل به جاى آورند و در يك ازار و رداء مُحرِم شوند و كسانى كه رداء ندارند با إزار و عمامه محرم شوند و تحت الحنك‏هاى عمامه را بر شانه بيندازند.(13)
ازحوادث قابل ذكر در ميقات ذى‏الحليفه اين است كه پس از شهادت جعفر بن ابيطالب در موته، ابوبكر تيمى با بيوه او، أسماء بنت عميس ازدواج كرده بود. اسماء به پسرش محمد حامله بود و با وجودى كه وضع حملش نزديك بود، همراه شوهرش ابوبكر براى انجام حج حركت كرده بود. او وقتى كه به ذى‏الحليفه رسيد، وضع حمل كرد. از اين‏رو، فردى را نزد رسول الله صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرستاد تا مسأله را از آن حضرت بپرسد. رسول‏الله صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمودند: «غسل كن و استشفار بنما(14) و مُحرم شو.»(15) او هم استشفار كرد و كمربندى به كمر بست و محرم شد(16) و لبيك حج را گفت.(17)
ورود رسول الله به ذى‏الحليفه در وقت ظهر رخ داد. آن حضرت شب جمعه را در آن‏جا اقامت كرد تا اصحاب و قربانى‏ها به وى برسند. پس از آن‏كه زنانش، كه بر هودج‏هايى سوار شده بودند و تمام اصحاب و قربانى‏ها به وى رسيدند،(18) صبر كرد تا ظهر شد. سپس غسل كرد و از اقامتگاه خود خارج شد و به كنار شجره [درخت] رفت و در آن‏جا نماز ظهر(19) را به صورت دو ركعتى(20) به جاى آورد و آن‏گاه قصد حج كرد.(21) پس از آن فرمود كه يك قربانى بياورند. در سمت راست اين حيوان علامتى گذاشت و پيش از آن‏كه مُحرم شود، يك جفت نعلين بر گردن آن آويخت و تمام اين كارها را رو به قبله انجام مى‏داد. پس از آن به ناجية بن جندب امر فرمود تا بقيه قربانى‏ها را إشعار [علامت‏گذارى] كند. او اين كار را با همكارى دو جوان أسلمى انجام داد. سپس [ناجية بن جندب] از آن حضرت سؤال كرد: اگر يكى از قربانى‏ها از راه رفتن عاجز شد، آن را چه كنيم؟ فرمود: آن را نَحر كن و افسارش را به خونش آغشته كن و بر پهلوى راستش بزن، اما تو و همكارانت از گوشت آن نخوريد.(22) آن حضرت صلى‏الله‏عليه‏و‏آله حركت كرد تا به بيداء رسيد. در آن‏جا مردم در دو دسته صف كشيدند و آن حضرت صلى‏الله‏عليه‏و‏آله تلبيه حج(23) را به اين صورت تلقين فرمود: «لبيك اللهم لبيك، لبيك لا شريك لك لبيك، انّ الحمد و النعمة لك و الملك، لا شريك لك.»(24)
دو قطعه احرام پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله از كرباس يمنى بود.(25) مردم چشم به پيامبر دوخته و منتظر بودند كه ببينند آن حضرت به چه كارى دستور مى‏دهد، يا چه كارى را انجام مى‏دهد، تا از او پيروى كنند.(26) بنابراين، همه مردم به قصد حج محرم شدند و هيچ‏كدام نيّت عمره نكردند و اصلاً نمى‏دانستند كه حج تمتع چيست(27) و به علاوه، عده زيادى از آنان بدون برداشتن قربانى همراه وى حركت كرده بودند.(28)
رسول اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله شب يكشنبه را در منزلگاه مَلَل به صبح آوردند. سپس حركت كردند تا به شرف السيّاله رسيدند. در آن‏جا پس از اقامه نماز مغرب و عشا، شام خوردند و سپس از سيّاله به سوى عرق الظبيه، در نزديكى روحاء حركت كردند. در عرق الظبيه نماز صبح را به جاى آوردند و به حركت خود ادامه دادند تا به روحاء رسيدند و در آن‏جا اطراق كردند. در اين‏جا، يكى از افراد طائفه بنى نهد گورخرى را كه صيد كرده بود، به رسول الله صلى‏الله‏عليه‏و‏آله هديه كرد. آن حضرت صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمود: آنچه كه توسط ديگران صيد مى‏شود، براى شما حلال است، مگر آنچه را كه خودتان صيد مى‏كنيد يا به دستور شما صيد مى‏شود.
سپس از بدر گذشتند و به منصرف رسيدند. در آن‏جا پيامبر نماز مغرب و عشا را به جاى آورد. پس از صرف شام، دوباره به حركت ادامه دادند تا به الاثابه كه قبل از جحفه واقع شده، رسيدند و پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله نماز صبح را در آن‏جا به جاى آورد. در اين‏جا، غلام ابوبكر شتر خود را، كه زاد و توشه ابوبكر بر آن بود، خواباند و خودش هم به خواب رفت. پس از آن، شتر برخاست و در حالى كه افسار را به دنبال خود مى‏كشيد، حركت كرد. پس از مدتى غلام بيدار شد و گمان كرد كه شترش در همان مسير كاروان حركت كرده و لذا به دنبال كاروان به راه افتاد و از ديگران درباره شتر خود پرس‏وجو مى‏كرد، اما كسى از آن خبر نداشت. كاروانيان به حركت خود ادامه دادند تا اين‏كه صبح روز سه‏شنبه پيامبراكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به عرج رسيد و در خانه‏هايى كه در آن‏جا بود، فرود آمدند.
پيامبر اكرم در گوشه‏اى از محل اقامت خود نشسته بود كه ابوبكر آمد و در كنارش نشست. پس از آن، عايشه و سپس اسماء آمدند و در كنار حضرت نشستند و... تا اين‏كه كمى قبل از ظهر، غلام ابوبكر، حيران و سرگردان آمد. ابوبكر از او پرسيد: شترت كجاست؟ جواب داد: آن را گم كرده‏ام! ابوبكر برخاست و او را به باد كتك گرفت و دائما فرياد مى‏زد: چگونه از يك شتر هم نمى‏توانى محافظت كنى و آن را گم كرده‏اى؟ رسول اللّه تبسّمى كرد و فرمود: آيا از اين مُحرم و كارهايى كه انجام مى‏دهد، تعجب نمى‏كنيد؟!
در طول مسير خبر ورود رسول‏اللّه صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به گوش بنى أسلم رسيد. بعضى از آن‏ها يك كاسه بزرگ را از حَيس (خرما و روغن مخلوط شده با آرد) پر كردند و براى پيامبراكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله آوردند و آن حضرت به همراه خانواده‏اش و ابوبكر و كسانى كه با وى بودند از آن غذا خوردند.
در اين سفر، صفوان بن معطّل در آخر كاروان حركت مى‏كرد تا اشياى به جاى مانده را بردارد و گمشدگان را راهنمايى كند. چيزى نگذشت كه او همراه با شتر ابوبكر از راه رسيد و آن را جلوى در اقامتگاه پيامبر خوابانيد و به ابوبكر گفت: نگاه كن كه چيزى كم نشده باشد. ابوبكر نگاه كرد و گفت: فقط يك كاسه بزرگ كم است، كه آن هم نزد غلام بود.
در اين ميان، بعضى از وسايل پيامبراكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله بر شتر ابوبكر بار بود كه گم شده بود، براى همين شايع شد كه ناقه رسول‏الله صلى‏الله‏عليه‏و‏آله گم شده است، از اين‏رو، سعد بن عباده همراه پسرش قيس، ناقه‏اى را با اسباب و اثاثيه براى آن حضرت آوردند. آن‏ها پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله را ديدند كه جلوى اقامتگاه خود ايستاده است. سعد گفت: اى رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله ، مطلع شديم كه شترى، كه زاد و توشه‏ات بر آن بار بوده، گم شده است، براى همين شتر خود را آورده‏ايم تا از اين وسايل استفاده كنيد.
رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمود: خداوند بارهايم را به من برگرداند. شما وسايل خود را ببريد. خداوند به شما خير و بركت عنايت فرمايد!
سپس از سعد بن عباده پرسيد: اى ابوثابت، مگر آن مقدار كه در مدينه از ما مهماندارى مى‏كنى برايت كفايت نمى‏كند؟!
سعد گفت: اى رسول خدا، خدا و رسول او بر ما منت دارند. به خدا قسم آنچه از اموال ما را كه برمى‏دارى، نزد ما محبوب‏تر از آن مقدارى است كه براى ما وامى‏گذارى. پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمود: راست مى‏گويى اى ابوثابت! به تو بشارت مى‏دهم كه رستگار شدى!
روز چهارشنبه آن حضرت در سُقيا فرود آمد. صبح روز بعد به أبواء رسيد و در محل مسجدى كه در سمت چپ وادى ابواء و در جهت مكه قرار دارد، نماز به جاى آورد. سپس پيامبر حركت كرد تا به قلعه‏هاى يمن رسيد. در آن‏جا، حضرت براى استراحت زير درخت نشست. در روز جمعه، در جحفه فرود آمد و در مسجدى كه پايين‏تر از منطقه خم قرار دارد، نماز به جاى آورد. روز شنبه نيز به قُديد رسيد و در مسجد مشلّل و سپس در مسجدى كه در پايين لفتْ ساخته شده، نماز خواند. در لفت، پيامبراكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله از كنار هودج زنى گذشت كه فرزند كوچكش همراه وى بود. آن زن بازوى بچه را گرفت و از آن حضرت پرسيد: اى رسول خدا، آيا اين كودك هم مى‏تواند حج به جاى آورد؟ حضرت پاسخ داد: بله، و براى تو هم ثواب نوشته مى‏شود.
روز يكشنبه پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به عسفان رسيد. پس از آن‏جا به سوى كراع الغميم حركت كرد. در اين سفر، عده زيادى پياده بودند، آن‏ها در غميم جلوى آن حضرت صلى‏الله‏عليه‏و‏آله آمدند و از سرعت حركت كاروان و سختى پياده‏روى شكايت كردند(29) و از حضرت درخواست كردند كه فكرى براى پيادگان هم بكند، تا آنان هم مقدارى از راه را سواره طى كنند. پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمود كه امكاناتى براى سواركردن همه آن‏ها ندارد، امّا به آنان توصيه فرمود كه دستارهايى به كمر ببندند و هروله كنان راه بروند تا به بدنشان فشار وارد نيايد. آنان اين دستور را انجام دادند و احساس راحتى كردند.(30)
ابن اسحاق با سند خود از عايشه روايت كرده است: هنگامى كه در سرف بوديم، من حائض شدم. بدين خاطر گريه مى‏كردم كه پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله بر من وارد شد و پرسيد: چه شده است؟! گفتم: حيض شده‏ام. به خدا كه دوست داشتم امسال به اين سفر نمى‏آمدم! آن حضرت فرمودند: اين حرف را نزن. تو تمام اعمالى را كه حجاج انجام مى‏دهند، مى‏توانى به جاى آورى و فقط كعبه را نبايد طواف كنى.(31)

ورود پيامبر به مكه

ورود پيامبر به مكه
آن حضرت صلى‏الله‏عليه‏و‏آله در روز دوشنبه در مرّ الظّهران بودند. از آن‏جا حركت نكردند تا خورشيد غروب كرد. آن‏گاه حركت كردند تا مابين دو تنگه كُدى و كُداء رسيدند و نماز مغرب و عشا را در آن‏جا به جاى آوردند. اين در حالى بود كه چهارم ذى‏الحجه را پشت سر گذاشته بودند.(32)
صبح روز بعد، آن حضرت غسل كرد و پس از روشن شدن هوا وارد مكه شد. ورود وى از سمت عقبه در بالاى مكه (از جهت كُدى به سوى أبطح) انجام شد. وقتى كه به درب مسجدالحرام از باب بنى شيبه رسيد، رو به كعبه توقف كرد و حمد و ثناى الهى را به جاى آورد و بر پدرش ابراهيم درود فرستاد.(33) سپس در حالى كه بر ناقه خود، عضباء، سوار بود، وارد مسجد شد و با عصاى كوچك خود حجرالاسود را استلام كرد و آن‏گاه عصا را بوسيد.(34) پس از آن، هفت شوط به دور خانه خدا طواف كرد و بعد دو ركعت نماز در پشت مقام ابراهيم(35) به جاى آورد كه در ركعت اول، پس از حمد، سوره كافرون و در ركعت دوم، سوره توحيد را قرائت كرد.(36) سپس، وارد زمزم شد و از آب آن نوشيد. آن‏گاه رو به كعبه ايستاد و فرمود: «بار خدايا، از تو علم نافع و روزى واسع و شفا از هر درد و بيمارى را درخواست مى‏كنم.» پس از آن، به سوى حجرالاسود بازگشت تا آن را استلام كند و به اصحابش فرمود: بايستى آخرين عمل شما در كنار كعبه، استلام حجرالاسود باشد.
پس از استلام حجر به سوى صفا رفت و به اصحاب خود فرمود: از همان جايى آغاز كنيد كه خدا آغاز كرده است؛ زيرا كه مى‏فرمايد: "انّ الصّفا و المروة من شعائرالله." از صفا بالا رفت و در بالاى آن رو به كعبه ايستاد(37) و خدا را به وحدانيت و بزرگى ياد كرد و فرمود: "لا اله الا الله وحده، أنجز وعده، و نصر عبده و هزم الاحزاب وحده." اين دعا را سه مرتبه تكرار كرد و ما بين آن هم، دست به دعا برمى‏داشت. سپس از صفا پايين آمد و بالاى مروه رفت و همين عمل را در آن‏جا هم تكرار كرد.(38)
از امام صادق عليه‏السلام روايت شده است كه فرمود: «هرگاه رسول الله صلى‏الله‏عليه‏و‏آله از بلندى بالا مى‏رفت يا از سراشيبى فرود مى‏آمد و يا به سواره‏اى برخورد مى‏كرد و همچنين در آخر شب و پس از نماز، اين كار را انجام مى‏داد.»(39)
ملحق شدن على عليه‏السلام به رسول‏اللّه صلى‏الله‏عليه‏و‏آله
پيامبراكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله طى نامه‏اى از على عليه‏السلام خواسته بود كه از يمن عازم حج شود، اما متذكر نشده بود كه خودش براى چه نوع حجى حركت كرده است. على عليه‏السلام همراه با سپاهى كه از مدينه با وى عازم يمن شده بودند، به سوى مكه حركت كرد و سى و چهار شتر را براى قربانى در نظر گرفت. از نكات قابل توجه اين است كه مقدار زيادى حلّه (قطيفه) يمنى همراه آن حضرت عليه‏السلام بود.(40) او هنگامى كه به ميقات يَلَمْلَم رسيد، به همان نيت پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله محرم شد و فرمود: «خدايا به همان نيت پيامبر تو محرم مى‏شوم.»
وقتى كه رسول الله صلى‏الله‏عليه‏و‏آله از راه مدينه به مكه نزديك شد، على عليه‏السلام نيز از راه يمن به مكه نزديك شده بود و در منطقه فتق در نزديكى طائف، ابورافع قبطى(41) را جانشين خود قرار داد و خودش براى ديدار پيامبراكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله پيش افتاد. او آن حضرت صلى‏الله‏عليه‏و‏آله را كه مشرف به مكه شده بود، ملاقات كرد و پس از ديدار و عرض سلام، آن حضرت را در جريان اقدامات خويش قرار داد و عرض كرد كه به شوق ديدن حضرت، از سپاه خود پيش افتاده است.
رسول الله صلى‏الله‏عليه‏و‏آله نيز بسيار خوشحال شد و با ديدن على چهره‏اش شكوفا گرديد. آن‏گاه پرسيد: با چه نيتى محرم شدى، اى على؟ جواب داد: اى رسول خدا، شما در نامه ننوشته بوديد كه با چه نيتى محرم مى‏شويد، براى همين من نيت خود را همانند نيت شما قرار دادم و گفتم: «خدايا به همان نيت پيامبر تو محرم مى‏شوم. و سى و چهار شتر را براى قربانى مشخص كرده‏ام.»
رسول الله صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمود: اللّه اكبر! و من هم شصت و شش قربانى آورده‏ام. تو شريك من در حج و مناسك و قربانى‏ام هستى. بر همين احرام باقى باش و به سوى سپاهت برگرد و به سرعت آنان را بياور تا ان‏شاءالله در مكه جمع شويم.»
على عليه‏السلام با او خداحافظى كرد و به سوى سپاه خويش بازگشت. او آنان را ديد كه وارد مكه شده(42) و در كنار سدره جمع شده‏اند، در حالى كه حلّه‏هايى را كه در سپاه بوده است، پوشيده‏اند! وى به ابورافع نهيب زد كه واى بر تو، چه چيز باعث شده كه حلّه‏ها را به آنان بدهى، پيش از آن‏كه آن‏ها را تحويل رسول خدا بدهيم، در حالى كه، من چنين اجازه‏اى به تو نداده بودم؟! او جواب داد: آنان از من درخواست كردند كه با اين حلّه‏ها محرم شوند تا تميزتر باشند و بعدا آن‏ها را برمى‏گردانند، اما اميرالمؤمنين بدون هيچ‏گونه اغماضى، تمام حلّه‏ها را از سپاهيان پس گرفت و در عدل‏هايى بسته‏بندى كرد.(43) اين كار موجب شد كه عده‏اى از او دلگير شوند و نزد رسول‏اللّه صلى‏الله‏عليه‏و‏آله از او شكايت كنند.
خطبه پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله پس از انجام عمره
كلينى از امام صادق عليه‏السلام روايت مى‏كند: هنگامى كه حضرت از سعى خود فارغ شد، در مروه ايستاد و رو به مردم كرد و پس از حمد و ثناى خداوند، در حالى كه با دست مبارك به پشت خود اشاره مى‏كرد، فرمود: به درستى كه اين جبرئيل است كه به من دستور مى‏دهد به افرادى كه قربانى به همراه نياورده‏اند، بگويم كه از احرام خارج شوند. و اگر من نيز دوباره به حج بيايم، همين كار را انجام خواهم داد، اما از آن‏جا كه قربانى به همراه آورده‏ام، سزاوار نيست از احرام خارج شوم تا وقتى كه قربانى‏ها به قربانگاه خود برسند.
در اين هنگام، مردى برخاست و گفت: آيا مى‏گويى كه براى حج خارج شويم در حالى كه از سر و روى ما آبِ غسل مى‏چكد؟!
رسول‏الله صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به‏وى‏گفت:توهرگز به اين ايمان نخواهى آورد!
پس از آن، سراقة بن مالك كنانى گفت: اى رسول خدا، دين ما را چنان به ما ياد بده كه گويى همين امروز متولد شده‏ايم. آيا اين چيزى كه ما را بدان امر فرمودى، براى همين سال است يا براى سال‏هاى آينده هم مى‏باشد؟
رسول الله صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمود: اين حكم ابدى است و تا روز قيامت ثابت مى‏باشد. آن‏گاه انگشتان دو دستش را در هم داخل كرد و فرمود: تا روز قيامت عمره در حج داخل شده است.(44) سپس به جارچى امر فرمود كه اعلام كند: «هركس قربانى به همراه خود نياورده، مُحل شود و آن را عمره قرار دهد و هركس كه قربانى آورده، بر احرام خويش باقى بماند.»
بعضى از مردم از وى اطاعت كردند و عده‏اى از اجراى دستور آن حضرت امتناع ورزيدند! رسول الله صلى‏الله‏عليه‏و‏آله از آنان ناراحت شد و فرمود: اگر من نيز قربانى به همراه نياورده بودم، از احرام خارج مى‏شدم و آن را به عمره تبديل مى‏كردم، پس هر كسى كه قربانى نياورده از احرام خارج شود.
پس از اين، عده ديگرى از احرام خارج شدند. ولى بعضى همچنان بر احرام خويش باقى ماندند! بعضى از آنان مى‏گفتند: چگونه ممكن است كه رسول الله صلى‏الله‏عليه‏و‏آله آفتاب سوخته و غبارآلود باشد، ولى ما لباس بپوشيم.
از جمله كسانى كه با دستور رسول خدا مخالفت مى‏كرد، عمر بن خطاب بود. براى همين، آن حضرت او را فرا خواند و پرسيد: اى عمر، چه شده است كه تو را محرم مى‏بينم؟ آيا قربانى به همراه آورده‏اى؟ عمر گفت: نه! پرسيد: پس چرا مُحل نشده‏اى، در حالى كه دستور دادم كسانى كه قربانى نياورده‏اند، از احرام خارج شوند؟! جواب داد: اى رسول خدا، به خدا قسم تا وقتى كه شما محرم هستيد، از احرام خارج نمى‏شوم! پيامبراكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به وى فرمود: تو به اين دستور الهى ايمان نمى‏آورى تا اين‏كه مى‏ميرى!(45)
ابن اسحاق با سند خود از عايشه روايت كرده است: پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به مردم دستور داد كه از احرام خارج شوند، مگر كسانى كه قربانى آورده باشند. به دنبال آن تمام كسانى كه قربانى نياورده بودند مُحل شدند و زنان وى نيز از احرام خارج شدند. همچنين از حفصه، دختر عمر، روايت كرده است: رسول الله به زنان خود دستور داد كه با اتمام اعمال عمره از احرام خارج شوند. زنانش از وى پرسيدند: اى رسول خدا، چه چيزى موجب مى‏شود كه شما از احرام خارج نشويد؟! جواب داد: من قربانى آورده‏ام و موهايم را تلبيد(46) كرده‏ام، از اين‏رو نبايد مُحل شوم تا شترهاى قربانى را نحر كنم.(47)
پس از آن، رسول الله صلى‏الله‏عليه‏و‏آله در مكه اقامت نكرد. از اين‏رو، امّ هانى، دختر ابوطالب، از وى پرسيد: اى رسول خدا، آيا در خانه‏هاى مكه اقامت نمى‏كنى؟ آن حضرت صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمودند: نه.(48) و به أبطح، كه بين مكه و منى واقع شده بود، رفت و همراه اصحابش تا روز ترويه،(49) يعنى بقيه روز سه شنبه و روزهاى چهارشنبه، پنجشنبه و جمعه(50) را در آن‏جا اقامت كرد.
على عليه‏السلام كه از راه رسيد، طواف و نماز و سعى را به جاى آورد، ولى تقصير نكرد و به پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله ملحق شد و ديد كه آن حضرت هم تقصير نكرده است. سپس بر فاطمه عليهاالسلام وارد شد كه قربانى نياورده بود و براى همين به دستور رسول خدا مُحل شده بود. على عليه‏السلام مشاهده كرد كه وى لباس رنگين پوشيده و بوى خوش استعمال كرده است، از اين‏رو پرسيد: چرا چنين كرده‏اى؟! فاطمه پاسخ داد: رسول الله صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به ما دستور داده است كه چنين باشيم.
شِكوه و گلايه از على عليه‏السلام
ابن اسحاق در ادامه مى‏نويسد: سپاهيان على عليه‏السلام به خاطر برخورد شديد وى با آنان در باز پس‏گيرى حلّه‏هايى كه به تن كرده بودند، به شكايت از نزد رسول‏اللّه صلى‏الله‏عليه‏و‏آله پرداختند. سپس با سند خود از ابوسعيد خدرى روايت كرده است: پس از آن رسول الله صلى‏الله‏عليه‏و‏آله براى ايراد خطبه از جاى خود برخاست و شنيدم كه مى‏فرمايد: «اى مردم، از على عليه‏السلام شكوه نكنيد؛ زيرا به خدا سوگند كه او در راه خدا بهتر از آن است كه مورد شكوه قرار گيرد.»(51)
شيخ مفيد ضمن نقل اين حادثه اضافه مى‏كند: پس از گلايه‏هاى سربازان از على عليه‏السلام ، پيامبراكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به جارچى خود دستور داد كه با صداى بلند اعلام كند: زبان‏هاى خود را از بدگويى درباره على عليه‏السلام بازداريد. همانا او در امور مربوط به خداوند متعال سخت گير و خشن است و در امور دينى‏اش مسامحه و چشم‏پوشى نمى‏كند.(52)
چنين به نظر مى‏رسد كه رسول‏الله صلى‏الله‏عليه‏و‏آله با پارچه‏ها و بردهاى يمانى پرده‏اى براى كعبه فراهم كرد و كعبه را كه در زمان آن حضرت هجده ذرع،(53) ارتفاع داشت با آن پوشانيد و اين عمل پيامبراكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به عنوان يك سنّت باقى ماند.
پيامبراكرم در روزهاى سه شنبه، چهارشنبه، پنج شنبه و جمعه، كه مصادف با روز ترويه [هشتم ذى‏الحجه] بود، در بطحاى مكه اقامت كرد و پس از زوال خورشيد در ظهر روز هشتم به سوى منى حركت كرد.(54)
مرحوم كلينى با سند خود از امام صادق عليه‏السلام روايت مى‏كند: «پس از زوال خورشيد در روز ترويه پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به مردم دستور داد كه غسل كنند و محرم شوند. سپس آن حضرت و اصحابش در حالى كه محرم شده بودند و تلبيه مى‏گفتند، حركت كردند تا به منى رسيدند. در آن‏جا پيامبراكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله نماز ظهر و عصر و نماز مغرب و عشا و نماز صبح را به جاى آورد.»(55) و سپس كمى صبر كرد تا خورشيد طلوع كرد. آن‏گاه به عده‏اى فرمود كه چادرى را براى او در نمرة در منطقه عرفات برپا كنند و خودش به همراه مسلمانان به سوى عرفات حركت كرد.(56) آن حضرت از راه بين المأزمين به سوى عرفات نرفت، بلكه راه ضبّ را در پيش گرفت.(57)
تا پيش از آن سال قريشى‏ها از راه مزدلفه به سوى عرفات مى‏رفتند و ديگران را از اين راه منع مى‏كردند. آن‏ها اين را امتيازى براى خويش مى‏شمردند و اميدوار بودند كه پيامبر همان راه ايشان را انتخاب كند، اما چنين نشد؛ زيرا خداى متعال وحى نازل كرده بود: «ثُمَّ أفيضوا مِنْ حيثُ أفاض الناسُ و استغفروا اليه»؛(58) از همان جايى كه مردم كوچ مى‏كنند، كوچ كنيد و از درگاه خداوند متعال طلب آمرزش كنيد.
آن حضرت پس از ورود به عرفات وارد چادر خود شد كه در نمرة در كنار درخت‏هاى أراك در وادى عُرنة نصب شده بود(59) و در همان باقى ماند تا اين‏كه ظهر نزديك شد.
پس از نزديك شدن ظهر، رسول‏الله صلى‏الله‏عليه‏و‏آله دستور داد كه ناقه‏اش، قصواء را آماده كردند.(60) آن حضرت در حالى كه غسل كرده بود، خارج شد(61) و مسلمانانى را كه در اطراف او حلقه زده بودند مورد خطاب قرار داد و فرمود: «اى مردم، همانا خداوند متعال در اين روز به شما مباهات مى‏كند و همه شما را مورد مغفرت عام خويش قرار مى‏دهد. آن‏گاه متوجه على عليه‏السلام شد و فرمود: و على عليه‏السلام را مورد مغفرت خاص خويش قرار مى‏دهد. سپس فرمود: اى على، به نزديك من بيا. على عليه‏السلام به پيامبر نزديك شد، آن حضرت در حالى كه دست او را در دست گرفته بود، فرمود: همانا سعادتمند واقعى و به تمام معنا كسى است كه بعد از من از تو اطاعت كند و تو را دوست داشته باشد و به درستى كه بدبخت واقعى و به تمام معنا كسى است كه بعد از من از تو نافرمانى كند و با تو دشمنى بورزد.»(62)
سپس سوار ناقه شد و حركت كرد تا در جايى كه امروزه مسجد نمرة قرار دارد، ايستاد(63) و اين خطبه را ايراد فرمود:(64) حمد و سپاس مخصوص پروردگار متعال است. او را سپاس مى‏گوييم و از او كمك مى‏خواهيم و به درگاه او استغفار و توبه مى‏كنيم و از شر و بدى‏هاى نفس‏هايمان و زشتى‏هاى اعمالمان به او پناه مى‏بريم. هركسى كه خدا او را هدايت كند، گمراه‏كننده‏اى براى او نخواهد بود و هركسى كه خدا او را گمراه كند، هدايت‏گرى براى او نخواهد بود. شهادت مى‏دهم كه هيچ خدايى جز خداى يگانه نيست و او هيچ شريكى ندارد و شهادت مى‏دهم كه محمد بنده و فرستاده اوست.
اى بندگان خدا، شما را به تقواى الهى سفارش مى‏كنم و شما را به اطاعت از پروردگار به وسيله اعمالتان توصيه مى‏كنم و از خدا مى‏خواهم كه آنچه خير است براى ما قرار دهد.
اى مردم! آنچه را كه براى شما بيان مى‏كنم، خوب گوش كنيد؛ زيرا ممكن است كه بعد از اين سال و در چنين جايگاهى در ميان شما نباشم.
اى مردم! خون و آبروى شما بر همديگر حرام است تا وقتى كه خداى متعال را ملاقات كنيد، چنان‏كه امروز و در اين مكان خون و آبروى شما بر همديگر حرام است. آيا پيام الهى را ابلاغ كردم؟ مردم گفتند: بله يا رسول‏اللّه. آن‏گاه پيامبر فرمود: خدايا تو شاهد باش كه دستور تو را ابلاغ كردم.
اى مردم! هركسى كه امانتى نزد خود دارد، بايد آن را به صاحبش برگرداند و رباهاى معين شده در جاهليت را باطل اعلام مى‏كنم و اولين ربايى كه آن را باطل اعلام مى‏كنم، رباهاى متعلق به عباس بن عبدالمطلب است. خون‏هاى ريخته شده در زمان جاهليت را باطل اعلام مى‏كنم، اولين خونى كه آن را باطل اعلام مى‏كنم(65)، خون ابن ربيعة بن الحارث (فرزند عبدالمطلب) است كه دوران شيرخوارگى‏اش را در قبيله بنى سعد مى‏گذرانيد و عده‏اى از طايفه هذيل او را به قتل رساندند.(66) و همانا تمامى افتخارات جاهليت‏به‏جزپرده‏دارى‏كعبه‏وآبرسانى‏به‏حجاج‏راباطل‏اعلام‏مى‏كنم.
به درستى كه زمان به همان هيأتى كه در آن روز خداوند آسمان‏ها و زمين را آفريد، دور مى‏زند و «تعداد ماه‏ها نزد خداوند از روزى كه آسمان‏ها و زمين را آفريده، در كتاب علم خدا، دوازده ماه است. از اين دوازده ماه، چهارماه، ماه حرام است.»(67) كه سه تا پشت سر هم قرار دارند و يكى منفرد است. آن‏ها عبارتند از ماه‏هاى ذى‏القعده، ذى‏الحجه و محرم و ماه رجبى كه بين ماه‏هاى جمادى و شعبان قرار دارد. آيا پيام الهى را ابلاغ كردم؟ مردم گفتند: بله يا رسول الله. آن‏گاه فرمود: خدايا تو شاهد باش.
اى مردم! زنان شما بر شما حقى دارند و شما هم بر آن‏ها حقى داريد. حق شما بر آن‏ها اين است كه ناموس شما را حفظ كنند و بدون اجازه شما، كسى را كه دوست نداريد به منزل راه ندهند و مرتكب فحشا نشوند. اگر اين كارها را مرتكب شدند، خداوند به شما اجازه داده است كه از آن‏ها كناره‏گيرى كنيد و آن‏ها را در خوابگاه‏هايشان تنها بگذاريد و آن‏ها را تنبيه كنيد به صورتى كه آسيبى به آن‏ها نرسد. پس اگر از كارهاى زشت خود دست كشيدند و از شما اطاعت كردند، بر شماست كه طبق عرف نفقه آن‏ها را بدهيد. همانا بدانيد كه آن‏ها را به مثابه امانت الهى در اختيار گرفته‏ايد و بر طبق دستور كتاب خداوند بر خويش حلال ساخته‏ايد، پس درباره زنان تقواى الهى پيشه كنيد و به خير و نيكى درباره آن‏ها سفارش و وصيت كنيد.
اى مردم! «به درستى كه مؤمنان باهم برادر هستند.»(68) و براى هيچ مؤمنى جايز نيست كه در مال برادرش تصرف كند مگر با رضايت او. آيا پيام الهى را ابلاغ كردم؟... خدايا تو شاهد باش.
اى مردم! به هوش باشيد كه به دوران كفر و جاهليت بازنگرديد و خون همديگر را نريزيد. آگاه باشيد كه من در ميان شما چيزى را به وديعه گذاشته‏ام كه اگر بدان عمل كنيد، هيچ‏گاه گمراه نخواهيد شد: كتاب خدا و عترتم، اهل بيتم را.(69) آيا پيام الهى را ابلاغ كردم؟... خدايا تو شاهد باش.
اى مردم! همانا خداى شما يكى است، و پدر شما يكى است، همگى از آدم هستيد و آدم از خاك آفريده شده است. «همانا گرامى‏ترين شما نزد خدا، با تقواترين شماست.»(70) و يك فرد عرب بر يك فرد عجم هيچ برترى ندارد، مگر به واسطه تقوا. آيا پيام الهى را ابلاغ كردم؟... خدايا تو شاهد باش.
اى مردم! همانا پروردگار نصيب هر وارثى را از ميراث معين كرده است و براى هيچ كس سزاوار نيست كه در بيش‏تر از ثلث اموالش وصيت كند. بدانيد كه فرزند منتسب به پدر و مادر واقعى مى‏باشد و جزاى زناكار سنگسار شدن است و اگر فرزندى خود را به غير پدر واقعى‏اش منتسب بكند و اگر برده‏اى خود را به غير از مولاى واقعى‏اش متعلق بداند، پس لعنت خدا و ملائكه و تمام مردم بر اوست و خداوند هيچ عملى را از او نمى‏پذيرد. والسلام عليكم و رحمة الله و بركاته.(71)
پس از آن‏كه خطبه رسول‏الله صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به اتمام رسيد، بلال شروع به اذان گفتن كرد. پس از اذان، آن حضرت شترش را خوابانيد و از آن پياده شد. سپس بلال اقامه را گفت(72) و پيامبر نماز ظهر را به جاى آورد و آن‏گاه بدون آن‏كه نماز ديگرى بخواند اقامه را گفت و نماز عصر را به جاى آورد.
پس از آن سوار ناقه‏اش، قصواء شد و به سوى محل وقوف آمد. آن‏گاه شكم ناقه‏اش را به سوى صخره‏ها قرار داد و در اين حالت جبل المشاة در مقابل او قرار گرفت و صورت آن حضرت صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به سوى قبله بود.
پيامبر همين‏طور ايستاده بود(73) و مسلمانان هم با فشار در پشت سر و اطراف ناقه آن حضرت جمع شده بودند. آن حضرت جهت ناقه‏اش را مقدارى برگرداند، مردم هم به سرعت همين كار را كردند، تا در پشت سر ناقه وى قرار گيرند. در اين حال، پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمود: تنها پشت سر ناقه من محل وقوف به عرفات نيست، بلكه تمام اين منطقه محل وقوف است و با دست به محل وقوف اشاره كرد. پس از آن مردم پراكنده شدند.(74)
در آن‏جا پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمود: همانا بهترين دعاى من و دعاى پيامبران پيش از من اين است: «لا اله الا اللّه، وحدَهُ لا شريك له، له‏الملك‏وله‏الحمد،يحيى‏ويميت،بيده‏الخيروهوعلى‏كل‏شى‏ءٍ قدير.»
وقوف به مشعر
مرحوم كلينى با سند خود از امام صادق عليه‏السلام روايت مى‏كند: سپس پيامبراكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله از عرفات افاضه كرد و به مردم هم دستور داد كه عرفات را ترك كنند تا به مزدلفه كه همان مشعرالحرام است رسيد. در آن‏جا نماز مغرب و عشا را با يك اذان و دو اقامه به جاى آورد و به افراد ضعيف دستور داد كه شبانه به سوى منى پيش بروند و به آن‏ها سفارش كرد كه جمره عقبه را رمى نكنند تا وقتى كه خورشيد طلوع كند.(75)
همچنين زنان را شبانه به همراه اسامة بن زيد به سوى منى فرستاد و فرمود: هركدام كه قربانى به همراه آورده‏اند، رمى را انجام دهند و از منى خارج نشوند تا قربانى‏ها ذبح شود و هركدام كه قربانى نياورده‏اند، رمى را انجام دهند و به سوى مكه بروند.(76)
آن حضرت ريگ‏هاى رمى جمره عقبه را در مزدلفه جمع كرد.(77) پس از اين‏كه فرا رسيدن صبح كاملاً براى او روشن شد، نماز صبح را با يك اذان و اقامه به جاى آورد. سپس سوار قصواء شد و به مشعرالحرام (يعنى كوه قزح)(78) آمد. در آن‏جا رو به قبله ايستاد و آن‏قدر ذكر گفت و دعا كرد تا اين‏كه سفيدى صبح كاملاً نمايان شد، اما هنوز خورشيد طلوع نكرده بود و پس از طلوع خورشيد، حركت كرد.
ورود به منى
پس از آن‏كه رسول خدا به وادى محسّر رسيد، كمى پيش رفت و آن‏گاه راه وسطى را كه به جمره عقبه منتهى مى‏شد در پيش گرفت. آن‏گاه در حالى كه بر ناقه صهباء نشسته بود، جمره را با هفت سنگ رمى كرد و همراه با پرتاب هر سنگى تكبير مى‏گفت.(79) در اين حال، پيامبر همانند ساير مردم بود و از آداب و رسومى كه درباره رؤسا و امرا انجام مى‏دادند، خبرى نبود. هيچ كس مردم را از اطراف رسول خدا دور نمى‏كرد و آن حضرت تلبيه گفتن را تا قبل از رمى جمره ادامه داد.(80)
سپس به قربانگاه رفت. ناجية بن جندب شترها را يكى پس از ديگرى در حالى كه يكى از دست‏هاى آن‏ها را بسته بود و روى سه دست و پا حركت مى‏كردند، پيش مى‏آورد و آن حضرت شصت و سه شتر را با دست خودش قربانى كرد، سپس كارد را به على عليه‏السلام داد و او بقيه را كه سى و چهار شتر بود نحر كرد. سپس آن حضرت دستور داد كه كمى گوشت از هر قربانى بردارند و آن را در ديگى بپزند. آن گاه پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و على عليه‏السلام گوشت آن را خوردند و آب آن را نوشيدند(81) آن‏ها چيزى از پوست و افسار و كلّه پاچه قربانى را به سلّاخ‏ها ندادند، بلكه تمام آن‏ها را صدقه دادند.(82)
در اين حج، معمّر بن عبدالله عدوى مسؤول تراشيدن سر رسول‏خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله شد. هنگامى كه مى‏خواست برود تا سر آن حضرت را بتراشد، قريشى‏ها به او گفتند: اى معمّر! گوش رسول خدا و تيغ تيز در دست توست!... امّا معمر گفت: به خدا قسم كه عهده‏دار شدن اين كار را از الطاف بزرگ خدا برخود مى‏دانم.(83)
در آن‏جا عده‏اى همانند رسول الله سرهايشان را تراشيدند و عده‏اى فقط تقصير كردند. براى همين آن حضرت فرمود: پروردگارا حلق‏كنندگان را بيامرز. به وى عرض شد: اى رسول خدا، پس تقصيركنندگان چطور؟ آن‏گاه تا سه مرتبه براى حلق‏كنندگان دعا كرد و در مرتبه چهارم براى تقصيركنندگان طلب آمرزش نمود.
سپس رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله لباسش را پوشيد و به خودش عطر زد. آن‏گاه عبدالله بن حذافه سهمى را فرستاد كه در ميان مردم اعلام كند: اى مردم، رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرموده است: اين روزها، روزهاى خوردن و نوشيدن و ذكر گفتن است. به دنبال آن مسلمانان از روزه گرفتن دست كشيدند.(84) و در اين روز عده‏اى از مسلمانان آمدند و عرض كردند: اى رسول خدا، پيش از رمى، قربانى را انجام داده‏ايم و سرهايمان را پيش از قربانى تراشيده‏ايم، حال چه كنيم؟ رسول خدا در پاسخ آن‏ها كه بسيارى از اعمال را پس و پيش انجام داده بودند، مى‏فرمود: اشكالى ندارد، اشكالى ندارد.(85)
پس از آن، پيامبراكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله سوار شتر شد و به سوى كعبه حركت كرد و نماز ظهر را در مكه به جاى آورد. سپس كنار چاه زمزم آمد و مشاهده كرد كه فرزندان عبدالمطلب مردم را سيراب مى‏كنند. به آنان فرمود: اى فرزندان عبدالمطلب براى من آب بكشيد، اگر نمى‏ترسيدم كه مردم با تأسّى به من، افتخار سقايت حجاج را از شما بگيرند، خودم از چاه آب مى‏كشيدم. آن‏ها دلوى از آب را به حضرت صلى‏الله‏عليه‏و‏آله تقديم كردند. او مقدارى از آن را نوشيد(86) و به منى بازگشت. در آن‏جا بيتوته كرد تا در روز سوم، كه آخرين روز از ايام تشريق است، به رمى جمرات پرداخت.(87)
پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله در نزديكى ظهر و پيش از نماز، به رمى جمرات پرداخت. او در كنار جمره اولى بيش‏تر از وُسطى مكث كرد و در كنار جمره عقبى اصلاً توقفى نكرد و آن حضرت صلى‏الله‏عليه‏و‏آله بالاى جمره‏ها را رمى مى‏كرد. وى به مسلمانان فرمود كه در روز عيد همراه او به منى كوچ كنند و اما زنان آن حضرت صلى‏الله‏عليه‏و‏آله در بعدازظهر عيد قربان كوچ كردند و رمى جمرات را هم شبانه انجام مى‏دادند. همچنين آن حضرت صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به چوپانان و خدمه اجازه داد كه شبانه عمل رمى را انجام دهند و شب را در خارج از منى بيتوته كنند.(88)
خطبه منى
واقدى از دو طريق از عمروبن يثربى و از عبدالله بن عباس روايت كرده است كه رسول خدا بعدازظهر روز يازدهم كه بعد از عيد قربان بود، در منى در حالى كه بر قصواء سوار بود، خطبه ايراد كرد و قمى در تفسيرش مى‏نويسد: آن حضرت در منى بعد از حمد و ثناى خدا فرمود: «اى مردم! سخنان مرا بشنويد و خوب به خاطر بسپاريد؛ زيرا ممكن است كه بعد از امسال ديگر مرا نبينيد.
... سپس فرمود: آگاه باشيد كه من دو چيز در ميان شما به يادگار گذاشته‏ام كه اگر به آن دو تمسك بجوييد، هيچ‏گاه گمراه نمى‏شويد: كتاب خدا و عترتم، اهل بيتم را. به درستى كه خداى لطيف و خبير مرا آگاه كرده است كه اين دو هيچ‏گاه از هم جدا نمى‏شوند تا اين‏كه در حوض كوثر بر من وارد مى‏شوند. آگاه باشيد كه هركس به آن دو چنگ بزند، نجات پيدا مى‏كند و هركس با آن دو مخالف كند، هلاك مى‏شود. آيا پيام الهى را ابلاغ كردم؟ مردم گفتند: آرى. فرمود: خدايا تو شاهد باش.
سپس فرمود: بدانيد كه به زودى افرادى از شما در حوض بر من وارد مى‏شوند، اما از من دور گردانيده مى‏شوند. پس مى‏گويم: خدايا اين‏ها اصحاب من هستند، ولى گفته مى‏شود: اى محمد، اين‏ها بعد از تو بدعت‏گذارى كردند و سنّت تو را تغيير دادند. پس من هم مى‏گويم: از رحمت خدا دور باشند، از رحمت خدا دور باشند.»(89)
ايراد خطبه در مسجد خَيف
مرحوم قمى در تفسيرش مى‏نويسد: در آخرين روز از ايام تشريق سوره «إذا جاء نصرُاللّهِ والفتح» نازل شد.(90) به دنبال آن، پيامبراكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمود: به مرگ خودم خبردار شده‏ام. آن‏گاه فرمود كه مردم براى نماز در مسجد خيف جمع شوند.
پس از اجتماع مردم، حمد و ثناى الهى را به جاى آورد و فرمود: «خداوند خير و بركت عنايت فرمايد به كسى كه سخن مرا بشنود و آن را خوب حفظ كند و به كسانى كه آن را نشنيده‏اند، برساند. چه بسا كسى حامل فقه است ولى فقيه نيست و چه بسا حامل فقهى، فقه را براى كسى كه فقيه‏تر از او مى‏باشد، حمل مى‏كند. بدانيد كه قلب هر مسلمانى در سه چيز خيانت نمى‏كند: اخلاص عمل براى خدا، نصيحت ائمه مسلمين، و لزوم همراهى با جماعت مسلمين. همانا مؤمنان باهم برادرند و خون‏هايشان ضامن همديگر است و ضعيف‏ترين آن‏ها براى عمل به عهد و پيمان‏ها تلاش مى‏كند و در مقابل دشمنان متحد و هم‏پيمان هستند.
اى مردم! من دو چيز در ميان شما باقى مى‏گذارم كه اگر بدان تمسّك بجوييد هيچ‏گاه گمراه و خوار نمى‏شويد. كتاب خدا و عترتم، اهل بيتم را. به راستى كه خداى لطيف و خبير به من خبر داده است كه آن‏ها هرگز از هم جدا نخواهند شد تا هنگامى كه در حوض بر من وارد شوند...(91)
آن حضرت در منى باقى ماند تا رمى جمرات را انجام داد و سپس به سوى أبطح در مكه حركت و در آن‏جا اقامت كرد.(92)

نزول سوره مائده

نزول سوره مائده
سوره مائده آخرين سوره مفصلى است كه بر پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله نازل شده و در بردارنده آيه إكمال و آيه تبليغ و آيه ولايت مى‏باشد كه بعد از حجة‏الوداع نازل شده است. مرحوم علامه طباطبائى مى‏نويسد: «اهل حديث اتفاق‏نظر دارند بر اين‏كه سوره مائده آخرين سوره مفصلى است كه در اواخر عمر رسول خدا بر وى نازل شده است.»(93) و عياشى در تفسير خود از على عليه‏السلام روايت مى‏كندكه فرمود: «آخرين سوره‏اى كه‏بررسول‏خدا نازل شد، سوره مائده بود.(94) و ازامام‏باقر عليه‏السلام ازامام‏على عليه‏السلام روايت‏كرده است كه: سوره‏مائده سه‏ماه‏پيش از رحلت پيامبراكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله نازل شد.(95)
اگر ما به اين قسمت از آيه سوم سوره مائده دقت كنيم كه مى‏فرمايد: «ذلكم فسقٌ... فمن اضطرّ... فان الله غفورٌ رحيم»، متوجه مى‏شويم كه اين قسمت يك جمله كامل است و معناى خود را به خوبى مى‏رساند و براى افاده معنا به آن قسمتى كه در وسط كلام آمده است، احتياجى ندارد. در وسط اين آيه، آيه اكمال آمده است كه مى‏فرمايد: «اليوم يئس الّذين كفروا من دينكم...»؛ امروز كسانى كه كافر شده‏اند از كارشكنى در دين شما نوميد گرديده‏اند. پس از ايشان نترسيد و از من بترسيد. امروز دين شما را برايتان كامل ونعمت خود را بر شما تمام گردانيدم. و اسلام را براى شما به عنوان آيين برگزيدم.
بنابراين، فهميده مى‏شود كه اين كلام، جمله معترضه‏اى است كه در وسط اين آيه قرار داده شده است و آيه براى رساندن معنا و دلالت خود هيچ احتياجى به آن ندارد. البته فرقى نمى‏كند كه بگوييم: آيه از همان ابتدا به همين صورت نازل شده و اين جمله معترضه در آن قرار داشته و يا اين‏كه بگوييم: اين قسمت در زمان ديگرى نازل شده و هنگام تأليف در وسط اين آيه قرار داده شده است. يا اين‏كه بگوييم خود پيامبراكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به كاتبان وحى دستور داده است كه اين جمله معترضه را در وسط اين آيه قرار دهند، اگرچه از جهت معنا و زمان نزول باهم اختلاف دارند. چنان‏كه سيوطى اين مطلب را در الدر المنثور به نقل از شعبى روايت كرده است: وقتى آيه «اليوم اكملت لكم دينكم» نازل شد، رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله در عرفه بود و از آن‏جا كه اين آيه اعجاب حضرت صلى‏الله‏عليه‏و‏آله را برانگيخت، دستور داد كه آن را در ابتداى سوره قرار دهند.»(96) چنان‏كه قبلاً بيان كرديم، روز عرفه مصادف با شنبه بوده است، نه با پنجشنبه و جمعه، كه غالبا آن را مى‏گويند و به روايتى كه از عمربن خطاب در جواب يك يهودى نقل شده، استناد مى‏كنند.(97)
آيه ولايت
سيدبن طاووس از كتاب النشر والطىّ از حذيفة بن يمان نقل مى‏كند: هنگامى كه على عليه‏السلام از يمن آمد و در مكه با پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله ملاقات كرد؛ ما در آن‏جا حاضر بوديم. روزى على عليه‏السلام رو به كعبه نماز مى‏خواند كه به هنگام ركوع سائلى به وى مراجعه كرد. او در همان حالت ركوع، حلقه انگشترش را به وى صدقه داد. در همين زمان رسول خدا كه در جاى ديگر بود، تكبير گفت و آيه‏اى را كه خداوند درباره اين عمل على عليه‏السلام نازل كرده بود قرائت كرد: «إنّما وليكم اللّه و رسوله و الذين آمنوا الذين يقيمون الصلاة و يؤتون الزكاة و هم راكعون.» (مائده: 55)؛ همانا سرپرست شما، خدا و رسولش و مؤمنانى هستند كه نماز برپاى مى‏دارند و در حال ركوع زكات مى‏پردازند. پس از قرائت آيه آن حضرت فرمود: برخيزيد تا صاحب اين صفات كه خدا او را توصيف كرده است، بيابيم. به دنبال آن هنگامى كه رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله وارد مسجد مى‏شد، با سائلى مواجه شد. آن حضرت از او پرسيد: از كجا مى‏آيى؟ جواب داد: از پيش آن نمازگزار كه در حال ركوع اين حلقه انگشتر را به من داد. رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله تكبير گفت و به سوى على عليه‏السلام رفت. آن‏گاه از او پرسيد: اى على، امروز چه كار خيرى انجام داده‏اى؟ على عليه‏السلام جريان را براى آن حضرت بازگو كرد و پيامبراكرم براى سومين بار تكبير گفت.
حلبى مى‏نويسد: روايت شده است كه وقتى آيه «انما وليكم الله و رسوله...» نازل شد، خداوند به پيامبر دستور داد كه ولايت على عليه‏السلام را اعلام كند، اما آن حضرت صلى‏الله‏عليه‏و‏آله از اين امر نگران بود.(98)
بحرانى در البرهان از زيد بن ارقم روايت كرده است: رسول خدا عده‏اى را نزد خود فرا خواند كه من هم از جمله آن‏ها بودم. او به ما فرمود كه روح‏الامين، جبرئيل موضوع ولايت على بن ابيطالب را بر او نازل كرده است و با ما مشورت كرد كه چگونه اين مطلب را در ايام موسم حج اعلام كند. ما نمى‏دانستيم كه چه بگوييم و پراكنده شديم تا اين‏كه در جُحفه فرود آمديم و مشغول برپاكردن چادرهاى خود بوديم كه ناگهان شنيديم رسول خدا با صداى بلند اعلام مى‏كند: اى مردم! من فرستاده خدا هستم، پس دعوت كسى كه شما را به سوى خدا فرا مى‏خواند، اجابت كنيد.
در آن هنگام كه هوا به شدت گرم بود به سوى او رفتيم. آن حضرت فرمود: اى مردم! بعدازظهر عرفه چيزى بر من نازل شد كه آن را در دل نگاه داشته‏ام و همين قلب مرا در فشار قرار داده است، زيرا خوف آن دارم كه اهل إفك آن را تكذيب كنند. تا اين‏كه در اين‏جا خداوند دستور مؤكد به اعلان اين امر داده و نازل فرموده است: «يا ايها الرسول بلّغ ما أنزل اليك من ربّك و ان لم تفعل فما بلّغت رسالته و اللهُ يعصمك من الناس...»(99)، اى پيامبر، آنچه را كه از سوى پروردگارت نازل شده است، ابلاغ كن و اگر چنين نكنى، رسالت خودرابه‏انجام‏نرسانده‏اى‏وخداوند تو را از مردم حفظ مى‏كند.
مرحوم طبرسى در الاحتجاج با سند خود از شيخ طوسى از امام باقر عليه‏السلام روايت مى‏كند: «هنگامى كه رسول خدا در محل وقوف اقامت كرد، جبرئيل بر وى نازل شد و فرمود: اى محمد، خداوند عزوجل سلام مى‏رساند و مى‏فرمايد: هر آينه أجل تو نزديك شده است و تو را خبر مى‏دهم از چيزى كه گريز و چاره‏اى از آن نيست، پس به عهد خود وفا كن و وصيت خود را اعلام كن و علم خود و ميراث علوم انبياى قبل و تمام آيات و نشانه‏هاى پيامبران را به وصى و خليفه بعد از خود تسليم كن. حجت كامل من بر بندگانم‏على بن ابيطالب است. او را به عنوان نشانه هدايت در ميان مردم به پاى دار و عهد و ميثاق و بيعت با او را تجديد كن و بيعت و ميثاقى را كه با من بسته‏اند متذكر شو، مبنى بر اين‏كه ولىّ من و مولاى خودشان و مولاى هر مرد و زن مؤمنى على‏بن‏ابيطالب است و به درستى كه هيچ يك از انبياى خودم را قبض روح نمى‏كنم، مگر بعد از اكمال دين و حجتم و اتمام نعمتم، با اظهار ولايت نسبت به اوليايم و اظهار عداوت نسبت به دشمنانم. و اين كمال توحيد و دين من است و اتمام نعمت بر بندگانم با پيروى و اطاعت از ولىّ من حاصل مى‏شود و من هيچ‏گاه زمين را بدون ولى و قيّم خودم باقى نمى‏گذارم تا آن‏ها حجت من بر بندگانم باشند. اى محمد، برخير و على را به عنوان ولى و جانشين خود معرفى كن و از مردم بيعت بگير و عهد و ميثاقى را كه با من بسته‏اند، تجديد كن؛ زيرا كه به زودى تو را پيش خودم مى‏برم.»
امام باقر عليه‏السلام مى‏فرمايد: «رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله خوف اين را داشت كه قريش و منافقان آشوب برپا كنند و به دوران جاهليت بازگردند، زيرا مى‏دانست كه دشمنى و كينه ديرينه و عميقى با على عليه‏السلام دارند. براى همين از جبرئيل درخواست كرد كه از خدا بخواهد تا او را از شرّ مردم نگه دارد، لذا اعلان ولايت على عليه‏السلام را به تأخير انداخت تا جبرئيل امان الهى را برايش بياورد تا اين‏كه آن حضرت صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به كراع الغميم رسيد. در آن‏جا هم جبرئيل بر وى نازل شد و همان امر قبلى را بر وى نازل كرد، تا اين‏كه پيامبر به منطقه غدير خم رسيد. در آنجا به هنگامى كه پنج ساعت از روز گذشته بود، جبرئيل همراه با امان الهى نازل شد و آن حضرت را تحريص و تهديد كرد كه هرچه سريع‏تر رسالت الهى را ابلاغ كند: «يا ايها الرسول بلّغ ما انزل اليك من ربك و ان لم تفعل فما بلّغت رسالته والله يعصمك من الناس...»؛ اى پيامبر، آنچه را كه از سوى پروردگارت بر تو نازل شده است، به مردم اعلان كن، اگر چنين نكنى، رسالت الهى را به انجام نرسانده‏اى و همانا خداوند تو را از شرّ مردم نگه مى‏دارد...»(100)
عياشى ازامام صادق عليه‏السلام روايت كرده است «وحى الهى درباره ولايت على عليه‏السلام در منى نازل شده بود، اما رسول خدا از اعلان آن خوددارى كرد؛ زيرا از واكنش مردم نسبت به اين دستور الهى خوف داشت. تا اين‏كه از مكه بازگشت در حالى كه پنج هزار از اهل مكه او را مشايعت مى‏كردند.(101) پس از اين‏كه به جحفه رسيد، جبرئيل نازل شد و فرمود: «يا ايها الرسول بلغ ما انزل اليك من ربك و ان لم تفعل فما بلغت رسالته و الله يعصمك من الناس...»؛ و پيامبر را از آنچه كه در منى از آن خوف داشت مطمئن كرد.
و طبرسى در جامع‏الاخبار با سند خود از امام صادق عليه‏السلام روايت كرده است: «هنگامى كه رسول خدا از حجة‏الوداع فارغ شد، جبرئيل در مسير بازگشت بر او نازل شد و اين آيه را قرائت كرد: «يا ايها الرسول بلغ ما انزل اليك من ربّك و ان لم تفعل فما بلغت رسالته و اللّه يعصمك من الناس...» وقتى كه رسول خدا اين سخن را شنيد، فرمود: به خدا قسم كه از اين مكان تكان نمى‏خورم تا دستور پروردگارم را ابلاغ كنم.»(102)
علامه طباطبائى مى‏فرمايد: «بايد آيه سوم سوره مائده كه مى‏فرمايد: «يا ايها الرسول بلغ ما انزل اليك من ربّك» و به احاديثى كه درباره آن از طرف شيعه و سنى وارد شده و خبرهاى متواتر مربوط به حادثه غديرخم و اوضاع اجتماعى زمان رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله دقت كرد. آنچه از دقت و تأمل در اين امور به دست مى‏آيد، اين است كه امر ولايت چند روز قبل از غدير نازل شده بود، اما پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله از اعلان آن واهمه داشت، زيرا مى‏ترسيد كه مورد قبول قرار نگيرد و يا نسبت به على عليه‏السلام سوءقصدى انجام گيرد و به دنبال آن امر دعوت الهى مختل شود، از اين‏رو، اعلان اين امر را به تأخير مى‏انداخت و امروز و فردا مى‏كرد تا اين‏كه آيه شصت و هفتم سوره مائده نازل شد. آن‏گاه پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله اين دستور الهى را اعلان كرد.
پس اين احتمال وجود دارد كه خداوند بخش اعظم سوره مائده را كه امر ولايت هم در آن بوده است در روز عرفه بر پيامبراكرم نازل كرده باشد و آن حضرت آن را تلاوت كرده باشد، اما بيان امر ولايت را تا غدير به تأخير انداخته باشد. در اين صورت بعيد به نظر نمى‏رسد كه مقصود بعضى از روايات كه مى‏گويد: اين آيه در غدير نازل شده است، تلاوت اين آيه به وسيله پيامبراكرم باشد و درصدد بيان شأن نزول آيه بوده‏اند و بدين جهت گفته‏اند كه اين آيه در روز غدير نازل شده است، بنابراين هيچ منافاتى بين اين دو دسته از اخبار نيست.(103)
در غدير خم
در كتاب احتجاج طبرسى از امام باقر عليه‏السلام روايت شده است: «هنگامى كه پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به غدير خم، كه در سه مايلى جحفه قرار دارد(104)، رسيد؛ جبرئيل وقتى كه پنج ساعت از روز گذشته بود بر آن حضرت نازل شد و فرمود: «يا ايها الرسول بلغ ما انزل اليك من ربك» و آن را به انجام اين دستور الهى بسيار ترغيب كرد. به دنبال آن پيامبر دستور داد كه پيش‏افتادگان برگردند و عقب‏ماندگان پيش بيايند و در آن منطقه جمع شوند تا على عليه‏السلام را به عنوان جانشين خود معرفى كند و آنچه را كه خداوند درباره على عليه‏السلام نازل كرده است، به آن‏ها ابلاغ كند و خداوند به آن حضرت خبر داده بود كه او را از شر مردم در امان نگه مى‏دارد.
وقتى كه رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله دستور اجتماع مردم را داد، اوايل كاروان به جحفه رسيده بود كه آن حضرت دستور داد تا بازگردند و افراد در همان جا منتظر ماندند تا دنباله كاروان از راه برسد. به دستور جبرئيل آن حضرت كمى به سمت راست مسير متمايل شد و در كنار مسجد الغدير مستقر شد. در آن منطقه درختچه‏هاى سلمه زيادى بود كه حضرت دستور داد تا زير اين درختچه‏ها تميز شود و با سنگ يك مكان مرتفعى ساخته شود تا او روى آن بايستد و بر مردم مشرف باشد.
از همان ابتدا كه پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله بر بلندى ايستاد. على عليه‏السلام هم يك درجه پايين‏تر از او ايستاده بود تا اين‏كه آن حضرت دست خود را بر بازوى على عليه‏السلام زد و على عليه‏السلام دست خود را به سوى رسول خدا دراز كرد. آن حضرت دست على عليه‏السلام را گرفت و بالا كشيد به طورى كه همرديف رسول خدا شد.»(105)
در البرهان به نقل از زيدبن ارقم نقل شده است: «هنگامى كه شنيديم رسول خدا اعلام مى‏كند: من فرستاده خدا هستم، دعوت‏كننده به سوى خدا را اجابت كنيد، به سرعت به سوى آن حضرت رفتيم و ديديم كه از شدت گرما سر و پاهاى خود را با لباس‏هايش پوشانده است. آن حضرت دستور داد كه خار و خاشاك‏هاى زير درختچه‏ها راتميز كنيد و پس از آن فرمود كه جهاز شتران و بار و بنديل‏هاى خودمان را بياوريم. آن‏ها را آورديم و روى هم چيديم و پارچه‏اى روى آن‏ها كشيديم، آن‏گاه رسول خدا بر بالاى آن ايستاد.»(106)
گرچه اين دو خبر تصريح نكرده‏اند كه اين كارها بعد از نماز ظهر بوده است، اما خبرهاى زيادى به اين نكته تصريح كرده‏اند. به طور مثال، سيد بن طاووس از كتاب النشر والطى از حذيفه بن يمان روايت مى‏كند: «رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به ما رسيد و اعلان كرد كه براى نماز جماعت جمع شويد! سپس ابوذر و عمار و مقدار و سلمان را فرا خواند و فرمود كه ميان درختچه‏ها را تميز كنند و چادرى برپا نمايند. سپس فرمود كه سنگ‏ها را روى هم بچينند و منبرى درست كنند. آن‏ها چنين كردند تا طول منبر به اندازه قامت رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله رسيد و سپس فرمود كه روى آن را با پارچه پوشانند. آن‏گاه بالاى اين منبر رفت. او گاهى به راست و گاهى به چپ نگاه مى‏كرد و منتظر بود كه همه مردم جمع شوند. پس از جمع شدن همه مردم، دست على عليه‏السلام را هم گرفت و او را بالاى منبر برد. على در سمت راست رسول خدا و يك درجه پايين‏تر از او ايستاد.»(107)
در بشارة المصطفى از براء بن عازب و زيد بن ارقم اين مطلب را افزوده است كه: ما در روز غدير كنار رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله بوديم و شاخه‏هاى درخت را بالاى سرش نگه مى‏داشتيم.(108)
ابن حنبل به نقل از زيد بن ارقم افزوده است: آن حضرت دستور داد تا براى نماز جمع شوند و نماز را به جاى آورد و براى در امان ماندن وى از نور خورشيد پارچه‏اى را بر درختى انداخته بودند.(109)
تعداد شاهدان غدير
ابن شهرآشوب در كتاب مناقب خبر غيرمتعارفى را به صورت مرسل از امام عليه‏السلام چنين نقل كرده است: «پيامبراكرم در روز غدير در ميان هزار و سيصد مرد برخاست.»(110) در حالى كه از احتجاج از قول امام باقر عليه‏السلام نقل كرديم: «تعداد افرادى كه از مدينه و اطراف آن و باديه‏نشينان به همراه پيامبر، حج را به جاى آوردند به هفتاد هزار نفر يا بيش‏تر بالغ مى‏شد، به تعداد اصحاب موسى كه هفتاد هزار نفر بودند و از آن‏ها براى جانشينى هارون بيعت گرفت، اما پيمان را شكستند و از گوساله سامرى پيروى كردند.(111)
البته اين خبر تعداد افراد مدينه و اطراف آن و باديه را با هم نقل كرد و مشخص ننموده است كه تعداد هركدام چقدر بوده است، اما در دو خبرى كه از امام صادق عليه‏السلام وارد شده است، به تعداد هر كدام اشاره شده است: در يكى از آن‏ها آمده است: «رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله از مدينه براى حج خارج شد در حالى كه پنج هزار نفر از اهل مدينه در مشايعت وى بودند و از مكه بازگشت در حالى كه پنج هزار نفر از اهل مكه وى را مشايعت مى‏كردند؛ بنابراين ده هزار نفر از اهل مكه و مدينه شاهد ولايت على عليه‏السلام بودند.»(112) و در دومى آمده است: «هنگام بازگشت رسول خدا از حجة‏الوداع پنج هزارنفر از اهالى مدينه همراه او بودند و ده هزار مرد از اهل يمن از مكه خارج شده بودند و او را مشايعت مى‏كردند.»(113)
مطلب در اين خبر به اين صورت آمده است و در هيچ خبر ديگرى اين عدد يا چيزى نزديك به آن ذكر نشده است كه همراه على عليه‏السلام يا بدون او براى حج آمده باشند. از سوى ديگر، يمن در جنوب مكه و در سمت راست آن قرار دارد، در حالى كه مدينه در شمال مكه قرار دارد، بنابراين همراهى آنان با رسول خدا تا جحفه و غدير خم بسيار بعيد به نظر مى‏رسد، با توجه به اين‏كه پيامبراكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله دستور به مشايعت هم نداده بودند.(114)

تبريك و تهنيت‏گويى

تبريك و تهنيت‏گويى
حلبى از ابوسعيد خدرى روايت كرده است: سپس پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمود: «اى مردم! به من تهنيت بگوييد، زيرا خدا مرا به نبوّت و اهل‏بيتم را به امامت برگزيد.»(115)
و حميرى در قرب الاسناد با سند خود از امام صادق روايت كرده است: «سپس به مردم دستور داد كه با على عليه‏السلام بيعت كنند و مردم چنين كردند.»(116) قمى در تفسيرش از امام صادق عليه‏السلام روايت كرده است: «رسول خدا به مردم فرمود درود بفرستيد به على به خاطر اميرالمؤمنين شدن.»(117) و شيخ صدوق در أمالى با سند خود از ابن عباس روايت كرده است: «آن حضرت به اصحاب خود فرمود كه يكى يكى به على عليه‏السلام به خاطر اميرالمؤمنين شدن تبريك بگويند.»(118)
در جامع‏الاخبار آمده است: «اصحاب رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله نزد اميرالمؤمنين آمدند و ولايتش را تبريك گفتند و اولين كسى كه به وى تبريك گفت، عمر بن خطاب بود كه گفت: اى على، مولاى من، و مولاى هر مرد و زن مؤمنى گرديدى.»(119)
طبرسى در احتجاج با سند خود از امام باقر عليه‏السلام روايت كرده است كه رسول خدا فرمود: «اى مردم، شما بيش‏تر از آن هستيد كه همگى بخواهيد در يك وقت با من دست بيعت بدهيد. براى همين خداى متعال به من دستور داده است كه از زبان‏هاى شما براى ولايت على و ائمه‏اى كه بعد از او مى‏آيند و از من و او هستند، اقرار بگيرم، چنان‏كه به شما اعلام كردم كه ذريه من از صلب او هستند. پس همگى بگوييد: ما شنيديم و مطيع و راضى هستيم و در مقابل آنچه از سوى پروردگار درباره جانشينى على و اولادش ابلاغ كردى، تسليم هستيم. ما براين امر با قلب‏ها و جان‏ها و زبان‏ها و دست‏هايمان با تو بيعت مى‏كنيم و بر همين بيعت زندگى مى‏كنيم و مى‏ميريم و دوباره مبعوث مى‏شويم. ما در آن هيچ تغيير و تبديل و شك و ريبه‏اى روا نمى‏داريم و عهدشكنى نمى‏كنيم و ميثاق خود را نقض نمى‏كنيم و از خدا و تو و اميرالمؤمنين و اولادش كه از ذريه تو و از صلب على هستند و از حسن و حسين مى‏آيند، اطاعت مى‏كنيم، زيرا جايگاه و منزلت آن‏ها را مى‏دانيم.
مردم در جواب پيامبراكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرياد زدند: شنيديم و امر خدا و رسولش را با قلب‏ها و زبان‏ها و دست‏هايمان اطاعت كرديم. سپس به طرف على عليه‏السلام رفتند و با او بيعت كردند و اولين كسانى كه با وى بيعت كردند، خلفاى سه‏گانه بودند و بعد از آن مهاجرين و انصار و سپس بقيه مردم بر حسب مقام و منزلتشان پيش آمدند و بيعت كردند... اين بيعت‏گيرى سه روز ادامه پيدا كرد و هرگاه قومى با على عليه‏السلام بيعت مى‏كردند، رسول خدا مى‏فرمود: حمد و سپاس خدايى راست كه ما را بر تمام جهانيان برترى داده است.(120)
مرحوم مجلسى پس از بيان اين خطبه مى‏نويسد: تمام اين خطبه را على‏بن مطهر حلى در كتاب العدد القويه با اسناد خود به زيد بن ارقم روايت كرده است.(121)
شيخ مفيد در ارشاد مى‏نويسد: پس نماز ظهر را خواند... سپس به على عليه‏السلام فرمود كه در خيمه‏اى كه در كنار خيمه‏اش بود بنشيند و به مردم دستور داد كه گروه گروه نزد على بيايند و جانشينى و اميرالمؤمنين شدن وى راتبريك بگويند و مردم اين كار را انجام دادند. سپس به همسرانش و زنان مؤمنين فرمود كه بر على عليه‏السلام وارد شوند و اميرالمؤمنين شدنش را تبريك بگويند و آن‏ها نيز اين كار را كردند.(122)
نزول آيه اكمال
قديمى‏ترين كتابى كه در خصوص نزول آيه اكمال در شأن حادثه غدير صحبت كرده و در دسترس ما است، كتاب سليم بن قيس هلالى عامرى (متوفاى 80 ه.ق) مى‏باشد كه آن را از ابوسعيد خدرى چنين روايت كرده است: «هنوز پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله از روى منبر پايين نيامده بود كه آيه «اليوم اكملت لكم دينكم و أتممت عليكم و رضيت لكم الاسلام دينا» نازل شد كه رسول خدا فرمود: الله اكبر بر اكمال دين، اتمام نعمت و رضايت پروردگار از رسالتم و بر ولايت على عليه‏السلام بعد از من.(123)
در اين هنگام حسان بن ثابت عرض كرد: اى رسول خدا، اجازه بفرماييد تا ابياتى درباره على بگويم: آن حضرت فرمود: با توكل به خدا، بگو. حسّان گفت: اى بزرگان قريش، سخن مرا در حالى كه رسول خدا شاهد است، بشنويد: آيا ندانستيد كه محمد در زير درختچه‏هاى غدير خم برخاست و اعلام كرد، به اين‏كه جبرئيل از جانب خدا بر او نازل شده و اعلام كرده است كه تو مصون هستى و سستى پيشه مكن و آنچه را كه خداوند نازل كرده است به مردم ابلاغ كن، كه اگر چنين نكنى و از دستور خدا سرپيچى كنى در اين صورت رسالت الهى را به آن‏ها ابلاغ نكرده‏اى و از دشمنان ترسيده‏اى. پس رسول خدا برخاست و دست على را در دست راست خود گرفت و آن را بلند كرد و با صداى بلند اعلام كرد: هر كدام از شما كه من مولاى او بودم و سخنان مرا به خاطر مى‏سپرده و فراموش نمى‏كرده است، بداند: مولاى او بعد از من على است و من فقط او را به عنوان مولاى شما معرفى مى‏كنم و بدان راضى هستم، پس اى خدا، هركسى كه دوستدار على بود، او را دوست بدار و هركس كه دشمن على بود با او دشمن باش. و اى پروردگار، كسانى كه او را يارى مى‏كنند، يارى كن، زيرا كه آن‏ها امام هدايت را كه همانند ماه درخشنده است يارى مى‏كنند و اى پروردگار من، هركس كه على را خوار مى‏شمارد او را خوار گردان و در روز قيامت كه براى حساب نگه داشته مى‏شوند، آن‏ها را عذاب كن.(124)
مرحوم كلينى در روضه كافى از امام باقر عليه‏السلام روايت مى‏كند: پيامبراكرم‏به حسان بن ثابت فرمود: مادامى كه از ما دفاع مى‏كنى، مؤيد به روح‏القدس باشى.(125) يا فرمود: اى حسان تا هنگامى كه ما را با زبانت يارى كنى، مؤيد به روح‏القدس هستى.(126)
درخواست عذاب!
گفتيم كه در احتجاج به نقل از امام باقر عليه‏السلام آمده است: «مردم به رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و على عليه‏السلام هجوم آوردند تا بيعت كنند و بيعت كردن تا سه روز ادامه داشت.»(127)
از امام صادق عليه‏السلام در جامع‏الاخبار آمده است: «پس از سه روز، پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله در جاى خود نشسته بود كه مردى از قبيله بنى مخزوم كه عمر بن عتيبه ناميده مى‏شد، پيش آمد و گفت: اى محمد! مى‏خواهم از تو درباره سه چيز سؤال كنم. آن حضرت فرمود: آنچه را كه مى‏خواهى بپرس، آن مرد پرسيد: بگو كه آيا شهادت به لا اله الا الله و محمد رسول الله از جانب توست يا از جانب پروردگارت؟
پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمود: وحى از سوى خداست و سفير الهى جبرئيل است و من اعلام‏كننده هستم و آن را اعلام نكردم مگر به دستور پروردگارم.
آن مرد پرسيد: بگو كه آيا نماز وزكات و حج و جهاد از جانب توست يا از جانب پروردگارت؟
پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله همانند قبل به او جواب داد.
آن مرد پرسيد: بگو كه آيا اين ـ و به على عليه‏السلام اشاره كرد ـ و سخنانت درباره او كه گفتى: من كنتُ مولاه... از جانب توست يا از جانب پروردگارت؟ پيامبر همانند قبل به او جواب داد.
در اين حال مرد مخزومى صورتش را به سوى آسمان گرفت و گفت: خدايا، اگر محمد در آنچه كه مى‏گويد راستگوست، پس قطعه‏اى از آتش را بر من فروفرست! و آن‏گاه بلند شد و برگشت.
به خدا قسم كه هنوز خيلى دور نشده بو دكه ابر سياهى بر او سايه انداخت و رعد و برقى از آن برخاست و صاعقه‏اى از آن بر اين مرد اصابت كرد و او را سوزنيد. آن‏گاه جبرئيل نازل شد و اين سوره را نازل كرد: «سأل سائل بعذاب واقع للكافرين ليس له دافع»(128)
كافرشدن بعد از مسلمانى
عياشى در تفسير خود از امام صادق عليه‏السلام روايت كرده است: پس از آن‏كه رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله در غدير خم آن سخنان را درباره على عليه‏السلام اعلان كرد و افراد به استراحت‏گاه‏هاى خود رفتند، مقداد بن أسود كندى از كنار جمعى گذشت كه مى‏گفتند: به خدا قسم اگر از ياران كسرى و قيصر بوديم، الان لباس‏هاى ابريشمى و نرم در تن داشتيم. در حالى كه الان با او (محمد) هستيم و لباس‏هاى خشن مى‏پوشيم و غذاهاى خشن مى‏خوريم و حالا هم كه مرگش نزديك شده، على را جانشين خود كرده است...
مقداد از دست آن‏ها عصبانى شد و گفت: به خدا قسم كه رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله را از گفته‏هاى شما آگاه خواهم كرد. به دنبال آن نزد رسول خدا رفت و او را از گفته‏هاى آن‏ها باخبر كرد. آنها نزد پيامبراكرم آمدند و در مقابلش زانو زدند و گفتند: اى رسول خدا، قسم به خدايى كه تو را به حق فرستاده است، ما چنين نگفته‏ايم.
در اين حال جبرئيل نازل شد و فرمود: «به خدا قسم مى‏خورند كه نگفته‏اند، در حالى كه در واقع كلمات كفرآميز را گفته‏اند و بعد از مسلمانى به كفر گرويده‏اند.» اى محمد، اين‏ها در شب عقبه عليه تو توطئه كردند، اما به مقصود نرسيدند... .
و از جابر بن ارقم از برادرش زيد بن ارقم روايت كرده است: در كنار خيمه من، خيمه سه نفر از افراد قريش بود و من با حذيفه بن يمان در خيمه به سر مى‏برديم كه شنيديم يكى از آن‏ها مى‏گويد: به خدا قسم كه محمد بسيار نادان خواهد بود، اگر گمان كند كه كار على بعد از او سامان مى‏گيرد! و ديگرى گفت: آيا نديدى كه هنگام اعلان جانشينى، ابن ابى كبشه مى‏خواست غش كند؟! و سومى گفت: او ديوانه يا نادان است، به خدا قسم كه آنچه را او مى‏گويد، هرگز سامان نخواهد گرفت!
در اين حال حذيقه گوشه چادر را بلند كرد و سر در چادر آن‏ها كرد و گفت: هرچه را بخواهيد، مى‏گوييد در حالى كه رسول خدا در ميان شما و وحى الهى عليه شما نازل مى‏شود؟! به خدا قسم كه سخنان شما را به اطلاع او مى‏رسانم! آن‏ها گفتند: اى حذيفه، تو در اينجا بودى و سخنان ما را شنيدى؟ آن را مخفى نگه دار، زيرا هر همسايه‏اى بايد امانت‏دار باشد!
اما حذيفه گفت: اين از مجالسى نيست كه بايستى امانت آن را حفظ كرد. من خيرخواه خدا و رسولش نخواهم بود، اگر سخنان شما را براى آن حضرت بازگو نكنم. آن‏ها گفتند: اى حذيفه، هركارى مى‏خواهى بكن. به خدا قسم كه ما قسم ياد خواهيم كرد كه چنين چيزى نگفته‏ايم و تو به ما دروغ بسته‏اى. آيا گمان مى‏كنى كه در اين صورت تو را تصديق كند و ما سه نفر را تكذيب نمايد؟!
حذيفه گفت: وقتى كه من خيرخواه خدا و رسولش باشم، از هيچ چيزى نمى‏ترسم و شما هرچه را مى‏خواهيد، بگوييد. سپس نزد رسول خدا رفت و سخنان آن عده را بازگو كرد. آن حضرت شخصى را به دنبال آن‏ها فرستاد تا بيايند. سپس از آن‏ها پرسيد: چه چيزى گفته‏ايد؟ گفتند: به خدا قسم كه چيزى نگفته‏ايم و دروغ به عرض شما رسانده‏اند و ما آن را تكذيب مى‏كنيم.
در همان حال جبرئيل نازل شد و فرمود: «يحلفون بالله ما قالوا و لقد قالوا كلمة الكفر بعد اسلامهم»، به خدا قسم مى‏خورند كه آن را نگفته‏اند، در حالى كه واقعا آن كلمات كفرآميز را گفته‏اند و بعد از مسلمان شدن، كافر گرديدند.(129)
قمى در تفسير خود مى‏نويسد: چهارده نفر از اصحاب رسول خدا جلسه‏اى تشكيل دادند و توطئه قتل آن حضرت را ريختند. آن‏ها در گردنه هرشى كه بين جحفه و ابواء(130) قرار دارد، كمين كردند به اين صورت كه هفت نفر در سمت راست تنگه و هفت نفر در سمت چپ آن مستقر شدند تا ناقه رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله را برمانند.
پس از فرا رسيدن شب، رسول خدا در آن شب از لشكر اسلام جلو افتاد او در حالى كه پيش مى‏رفت بر روى ناقه‏اش به خواب رفت. وقتى كه به نزديكى گردنه رسيد، جبرئيل خبر داد كه فلانى و فلانى و... براى تو كمين كرده‏اند! هنگامى كه رسول خدا به نزديكى گردنه رسيد، آن‏ها را با اسم‏هايشان صدا زد. وقتى كه صداى آن حضرت را شنيدند، فرار كردند و در ميان جمعيت خود را گم كردند. پس از آن‏كه رسول خدا از گردنه گذشت اين عده نزد آن حضرت آمده و به خدا قسم خوردند كه قصدى عليه او نداشته‏اند. پس رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمود: «يحلفون بالله ما قالوا و لقد قالوا كلمة الكفر و كفروا بعد اسلامهم و همّوا بما لم ينالوا...»(131)
____________________________________________
1ـ طبرسى، الاحتجاج، ج 1، ص 68
2ـ محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 21، ص 390 به نقل از فروع كافى، ج 1، ص 233
3ـ همان، ج 21، ص 396 به نقل از فروع كافى، ج 1، ص 234
4ـ فروع كافى، ج 1، ص 223
5ـ الاحتجاج، ج 1، ص 68
6ـ بحارالانوار، ج 21، ص 39 به نقل از فروع كافى، ج 1، ص 233
14
7ـ سيره ابن هشام، ج 4، ص 248
8ـ همان، ج 21، ص 390 و 395 به نقل از فروع كافى، ج 1، ص 233 و 234
9ـ الاحتجاج، ج 1، ص 68
10ـ بحارالانوار، ج21، ص399 به‏نقل‏از فروع‏كافى، ج1، ص 233
11ـ همان، ج 21، ص 395 به نقل از فروع كافى، ج 1، ص 234
12ـ همان، ج 21، ص 399 به نقل از فروع كافى، ج 1، ص 235
13ـ همان، ج 21، ص 396 به نقل از فروع كافى، ج 1، ص 234
14ـ يعنى پنبه‏اى را در پارچه‏اى بپيچ و در محل قرار بده تا از خون‏ريزى جلوگيرى كند.
15ـ صحيح مسلم، ج 4، ص 36 / شيخ طوسى خلاصه خبر را در امالى خود، حديث 895، آورده است.
16ـ بحارالانوار، ج21،ص379به‏نقل‏از فروع كافى، ج 1، ص 277
17ـ همان، ج 21، ص 379 به نقل از فروع كافى، ج 1، ص 289
18ـ مغازى واقدى، ج 2، ص 1089ـ 1090 و در اعلام الورى آمده است آن حضرت به خاطر زايمان اسماء بنت عميس آن شب را در آن‏جا توقف كرد.
19ـ بحارالانوار، ج 21، ص 390 به نقل از فروع كافى، ج 1، ص 233،234و245. و آن حضرت در سفر نمازجمعه را برگزار نكرد.
20ـ مغازى واقدى، ج 2، ص 1089 و در آن آمده است: آن حضرت بين مكه و مدينه نمازها را دو ركعتى به جاى مى‏آورد در حالى كه در امنيت بود و خوفى در كار نبود.
21ـ بحارالانوار، ج 21، ص 390، به نقل از فروع كافى، ج 1، ص 233 مطلب به همين صورت آمده ولى آنچه در حديث و فقه معروف مى‏باشد اين است كه آن حضرت صلى‏الله‏عليه‏و‏آله حجّ قِران به جاى آورد،چنان‏كه‏درالروضة‏البهيه، ج1، ص174،چاپ‏قاهره‏آمده‏است.
22و23ـ مغازى واقدى، ج 2، ص 1090ـ1091 به نقل از امّ سلمه و ابن عباس و ناجية.
24ـ بحارالانوار،ج21،ص396به‏نقل از فروع كافى، ج 1، ص 234
25ـ همان، ج 21، ص 401 به نقل از فروع كافى، ج 1، ص 259 و در مغازى واقدى، ج 2، ص 1090 آمده است كه آن حضرت در إزار ورداى صحارى محرم شد.
26ـ بحارالانوار،ج21،ص390به‏نقل از فروع كافى، ج 1، ص 233
27ـ همان، ج 21، ص 395 به نقل از فروع كافى، ج 1، ص 234
28ـ شيخ مفيد، ارشاد، ج 1، ص 173
29ـ مغازى واقدى، ج 2، ص 1092ـ1097
30ـ ارشاد، ج 1، ص 172
31ـ سيره ابن اسحاق، ج 4، ص 248
32ـ بحارالانوار، ج 21، ص 39 به نقل از: فروع كافى، ج 1، ص 233 / بحارالانوار، ج 21، ص 395 به نقل از فروع كافى، ج 1، ص 234 / بحارالانوار، ج 21، ص 389 به نقل از سرائر ابن محبوب.
33ـ بحارالانوار، ج 21، ص 396 به نقل از فروع كافى، ج 1، ص 234 / مغازى واقدى، ج 2، ص 1097 و آن حضرت فرمود: پروردگارا، بر شرافت و عظمت و كرامت و مهابت و نيكى اين خانه بيفزا.
34ـ بحارالانوار، ج 21، ص 402 به نقل از فروع كافى، ج 1، ص 283/ مغازى‏واقدى،ج2، ص 1098 و فرمود: بسم الله و الله اكبر.
35ـ همان، ج 21، ص 390 به نقل از فروع كافى، ج 1، ص 223 / همان، ج 21، ص 395 به نقل از فروع كافى، ج 1، ص 234 / همان به نقل از فروع كافى، ج 1، ص 234
36ـ بحارالانوار، ج 21، ص 404 اين چيزى است كه در صحيح مسلم، ج 4، ص 36 از امام صادق از امام باقر عليه‏السلام روايت شده‏است.
37ـ همان، ج 21، ص 396 به نقل از فروع كافى، ج 1، ص 234 و 284 و مغازى واقدى، ج 2، ص 1098
38ـ همان، ج 21، ص 404 و اين همان چيزى است كه در صحيح مسلم، ج 4، ص 36 و مغازى واقدى، ج 2، ص 1099 آمده است.
39ـ همان،، ج 21، ص 396 به نقل از فروع كافى، ج 1، ص 234
40ـ واقدى مى‏نويسد: اين حُلّه‏ها، خمس غنائم بوده است و مفيدى مى‏نويسد: اين‏ها جزيه نصاراى نجران بوده است.
41ـ42ـ مغازى واقدى، ج 2، ص 1080
43ـ ارشاد، ج 1، ص 172ـ173 و ابن اسحاق آن را در سيره ج 4، ص 250 ذكر كرده، الا اين‏كه گفته است: هنگامى كه سپاهش نزديك شد، بيرون رفت تا همراه آن‏ها وارد مكه شود.
44ـ بحارالانوار، ج21،ص391به‏نقل‏از: فروع كافى، ج 1، ص 233
45ـ ارشاد، ج 1، ص 173ـ174
46ـ هنگامى كه محرم بودن حجاج به طول مى‏كشيد، آنان براى جلوگيرى از ژوليدگى و شپش زدگى و كثيف شدن موهاى خود، بدان صمغ يا خطمى (گلى خوشبو) مى‏ماليدند.
47ـ سيره ابن اسحاق، ج 4، ص 248ـ249 و واقدى هم آن را در مغازى ج 2، ص 1092 روايت كرده‏است.
48ـ مغازى واقدى، ج 2، ص 1100
49ـ بحارالانوار، ج21، ص392 به‏نقل از فروع كافى ج 1، ص 233
50ـ مغازى واقدى، ج 2، ص 1100
51ـ سيره ابن اسحاق، ج 4، ص 250
52ـ ارشاد، ج 1، ص 173
53و54ـ مغازى واقدى، ج 3، ص 110
55ـ بحارالانوار، ج 21، ص 392 به نقل از فروغ كافى، ج 1، ص 233. در مغازى واقدى، ج 2، ص 1101 آمده است: آن حضرت در جايى كه امروزه دارالاماره است، فرود آمدند.
56ـ همان، ج 21، ص 405 به نقل از المنتقى و در صحيح مسلم، ج 4، ص 36 به نقل از امام صادق عليه‏السلام از امام باقر عليه‏السلام از جابربن عبدالله و در مغازى واقدى، ج 2، ص 1101
57ـ همان، ج 21، ص 395، به نقل از فروع كافى، ج 1، ص 234
58ـ بقره: 199. بنابراين،نزول‏اين‏آيه‏درسال‏دهم‏هجرى‏بوده است.
59ـ بحارالانوار، ج 21، ص 392 به نقل از فروع كافى، ج 1، ص 233 / مغازى واقدى، ج 2، ص 1102
60ـ بحارالانوار، ج 21، ص 405 / صحيح مسلم، ج 4، ص 36 / مغازى واقدى، ج 2، ص 1101
61ـ بحارالانوار، ج 2، ص 932 / فروغ كافى، ج 1، ص 233 / مغازى واقدى، ج 2، ص 1101
62ـ امالى شيخ مفيد، ص 161
63ـ بحارالانوار،ج21،ص392به‏نقل از فروع كافى، ج 1، ص 233
64ـ همان، ج 21، ص 405 و آنچه كه در صحيح مسلم، ج 4، ص 36 از امام صادق عليه‏السلام از امام باقر عليه‏السلام از جابر روايت شده است و بنابراين، اولين خطبه پيامبراكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله در عرفات بوده است.
65ـ تحف العقول، ص 29
66ـ بحارالانوار، ج 21، ص 405 / مغازى واقدى، ج 2، ص 1102
67ـ توبه: 36
68ـ حجرات: 10
69ـ باب 36 و قسمت آخر از ج 21 بحارالانوار درباره حجة‏الوداع و حوادث مربوط به آن است كه از صفحه 378 تا صفحه 413 را شامل مى‏شود.
70ـ حجرات: 13
71ـ تحف العقول، ص 29 ـ 30 / تاريخ يعقوبى، ج 2، ص 111 كه در آن حديث ثقلين هم آمده است.
72ـ مغازى واقدى، ج 3، ص 1102
73ـ بحارالانوار، ج 21، ص 405 به نقل از المنتقى، صحيح مسلم، ج 4، ص 36 به نقل از امام باقر عليه‏السلام از امام صادق عليه‏السلام از جابر.
74ـ همان به نقل از فروع كافى، ج 1، ص 233
75ـ بحارالانوار، ج 21، ص 393 از فروع كافى، ج 1، ص 233
76ـ همان، ج 21، ص 394، از فروع كافى، ج 1، ص 295 ـ 296
77ـ مغازى واقدى، ج 2، ص 1106 ـ 1107
78ـ همان به نقل از ابوجعفر
79ـ بحارالانوار، ج 21، ص 406 به نقل از المنتقى ما فى صحيح مسلم، ج4،ص36به‏نقل‏ازامام‏صادق عليه‏السلام از امام باقر عليه‏السلام از جابر
80ـ مغازى واقدى، ج 2، ص 1107 ـ 1108
81ـ بحارالانوار، ج 21، ص 406 به نقل از المنتقى، ج 4، ص 36 / مغازى واقدى، ج 2، ص 1108 به نقل از ابن عباس.
82ـ بحارالانوار، ج 21، ص 393 به نقل از فروع كافى، ج 1، ص
15
234 / مغازى واقدى، ج 2، ص 1108 به نقل از على عليه‏السلام
83ـ بحارالانوار، ج 21، ص 400 به نقل از فروع كافى، ج 1، ص 235. اما در تاريخ مدينه منوره، ج 2، ص 617 از ابن شبة آمده است: عبدالله بن زيد سر آن حضرت را در همان لباس احرامش تراشيد و پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله احرامى خود را به او بخشيد. پس از آن محمدبن عبدالله بن زيد مى‏گفت: موهاى پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله كه با حنا و گل خطمى خضاب شده است، نزد ما است.
84ـ مغازى واقدى، ج 2، ص 1108ـ 1109
85ـ بحارالانوار، ج 21، ص 380 به نقل از فروع كافى، ج 1، ص 303 به نقل از امام جواد عليه‏السلام / واقدى هم آن را در مغازى، ج 2، ص 1109 به نقل از جابر نقل كرده است.
86ـ بحارالانوار، ج 21، ص 406، به نقل از المنتقى، ج 4، ص 36 و در مغازى واقدى، ج 2، ص 1110
87ـ همان، ج 21، ص 393 به نقل از فروع كافى، ج 1، ص 234
88ـ مغازى واقدى، ج 2، ص 1110
89ـ همان، ج 2، ص 1110 ـ 1111
90ـ تفسير قمى، ج 1، ص 171 و 172 و در حاشيه آن از صحيح بخارى، ج 2، ص 145 و 149 و ج 3، ص 79، ج 4، ص 87، باب حوض اين بحث آمده است.
91ـ همان، ج 1، ص 173 و ج 2، 446 و 447. وى آن را بدون سند نقل كرده است.
92ـ بحارالانوار،ج21،ص393به‏نقل از فروع كافى، ج 1، ص 234
93ـ الميزان، ج 5، ص 157
94ـ تفسير عياشى، ج 1، ص 288
95ـ الميزان، ج 5، ص 163 ـ 168 / الدرالمنثور، ج 2، ص 285ـ289
96ـ براى مطالعه بيش‏تر به كتاب آيات الغدير، ص 264ـ 268 مراجعه كنيد.
97ـ مناقب آل ابى‏طالب، ج 3، ص 33 و شايد آنچه را كه عياشى در تفسير خود (ج 1، ص 327) از عمار بن ياسر روايت كرده است كه وقتى اين آيه نازل شد، پيامبر آن را براى ما خواند و سپس فرمود: «من كنت مولاه فعلى مولاه» از حلبى باشد.
98ـ از البرهان در بحارالانوار، ج 37، ص 151 ـ 152 و به نقل از عياشى كه آن را در تفسير عياشى نيافتيم.
99ـ الاحتجاج، ج 1، ص 69و70.
100ـ اين سخن وى بعد از آن است كه گفته است:«پنج هزار نفر از اهل مدينه همراه پيامبر بودند.» بنابراين، ده هزار شاهد جريان غدير بوده‏اند.
101ـ تفسير عياشى، ج 1، ص 332
102ـ جامع‏الاخبار، ص 10ـ13 و از او در بحارالانوار، ج 37، ص 165ـ166
103ـ الميزان، ج 5، ص 196ـ197
104ـ در معجم البلدان، ج 2، ص 389 آمده است: خم منطقه‏اى بين مكه و مدينه و در نزديكى جحفه است.
105ـ الاحتجاج، ج 1، ص 70ـ76
106ـ البرهان،ج2،ص145 و از او در بحارالانوار، ج 37، ص 152
107ـ الاقبال، ج 2، ص 240ـ241 / بحارالانوار، ج 37، ص 149؛ مناقب، ج 3، ص 45
108ـ بشارة‏المصطفى، ص 166، چنان‏كه در بحارالانوار، ج 37، ص 168 و 223 آمده است و العمده تأليف ابن بطريق حلى، ص 92 به نقل از مسند احمد، ج 4، ص 281
109ـ بحارالانوار، ج 37، ص 183 به نقل از ابن حنبل. در اين فصل بيش از ده خبر آورده شده و در آنها آمده است كه خطبه بعد از نماز ظهر ايراد شده است كه مى‏توان به صفحه‏هاى 119، 121، 139، 149، 154، 159، 191، 189، 204 مراجعه كرد.
110ـ مناقب آل ابى طالب، ج 3، ص 35. احتمال قوى اين است كه اين خبر را از تفسير فرات كوفى از قول ابوذر غفارى نقل كرده باشد، ص 516
111ـ الاحتجاج، ج 1، ص69
112ـ تفسير عياشى، ج 1، ص 332
113ـ جامع‏الاخبار، ص10ـ13وازاودربحارالانوار،ج27،ص 165
114ـ محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 27، ص 150 از كتاب مناقب ابن جوزى نقل كرده است: صد و بيست هزار نفر از صحابه و اعراب و افرادى كه در اطراف مكه و مدينه ساكن بودند، همراه آن حضرت بودند، بنابراين احتمال دارد كه آنچه در روايات ائمه عليهم‏السلام آمده است مبنى بر اين‏كه ده الى بيست هزار نفر از اهل مدينه و مكه در غدير حاضر بوده‏اند، اشاره بر صحابه آن حضرت داشته باشد.
115ـ مناقب آل ابى طالب، ج 3، ص 45ـ46
116و117ـ بحارالانوار، ج 37، ص 119، حديث 7 و از تفسير عياشى، ج 37، ص 138 / ص 120
118ـ همان، ج 37، ص 111 و در مناقب از ثعلبى به نقل از كلبى، ج 3، ص 29
119ـ جامع‏الاخبار، ص 10 و از او در بحارالانوار، ج 37، ص 166 و مناقب آن را از خبر ابوسعيد حذرى و از شرف المصطفى از براء بن عازب و از التمهيد باقلانى نقل كرده است و معناى آن را هم از سمعانى ذكر كرده است و در بحارالانوار، ج 37، ص 107 از أمالى شيخ صدوق از ابى هريره آمده است و فخر رازى آن را در تفسير مفاتيح الغيب، ج 3، ص 433 آورده است و علامه امينى در الغدير، ج 1، ص 272 ـ 282 به طور مفصل اين مطلب را از 60 مصدر نقل كرده است.
120ـ احتجاج، ج 1، ص 82 ـ 84 و اين را قبل از او شهيد فتال نيشابورى به صورت موسل در روضة الواعظين، ص 109 ـ 121 روايت كرده است كه سيزده صفحه از كتاب را از ص 68 تا 84 شامل شده است. و اين در حالى است كه در تفسير فرات كوفى، ص 505، حديث 663 از امام صادق عليه‏السلام از ابن عباس روايت شده است: پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله برخاست و خطبه كوتاهى ايراد كرد.
121ـ بحارالانوار، ج 37، ص 218. چنان‏كه نقل شد اين خطبه سيزده صفحه از كتاب احتجاج را شامل شده است. و سيد بن طاووس سه صفحه از اين خطبه را در اقبال، ج 2، ص 245 ـ 247 به نقل از كتاب النشرو الطى روايت كرده است كه مؤلفش آن را به پادشاه مازندران، رستم بن على به هنگامى كه وارد رى شد، هديه‏كرد.اوآن راباسلسله‏سندخوداززيدبن‏ارقم‏روايت كرده است.
122ـ ارشاد، ج 1، ص 176
123ـ كتاب سليم بن قيس، ج 2، ص 828
124ـ سليم بن قيس، ج 2، ص 828 ـ 829. علامه امينى در الغدير، ج 2، ص 34ـ 39 بيش‏تر از بيست منبع از خاصه و بيش‏تر از ده منبع از عامه در مورد سند اين شعرآورده است، اما در ديوان چاپ شده‏اش به هيچ كدام اشاره نكرده‏اند!!
125ـ روضه كافى، ص 89، حديث 75 و از امام صادق عليه‏السلام در جامع‏الاخبار، ص 11 آمده، چنان‏كه در بحارالانوار، ج 37، ص 166 بدان اشاره شده است.
126ـ ارشاد، ج 1، ص 177 و افزوده است: پيامبراكرم دعا را مشروط به نصرت و يارى كرد، زيرا عاقبت امر حسّان را مى‏دانست كه به مخالفين خواهد پيوست.
127ـ احتجاج، ج 1، ص 84
128ـ جامع‏الاخبار، ص 11. چنان‏كه در بحارالانوار، ج 37، ص 167 بدان اشاره شده است.
129ـ تفسير عياشى، ج 2، ص 98ـ100.
130ـ به نقشه صفحه 40 در اطلس تاريخ اسلام مراجعه كنيد.
131ـ تفسير قمى، ج 1، ص 175 و مثل همين در اقبال، ج 2، ص 249 از كتاب النشروالطى نقل گرديده است.

نوشتن دیدگاه

تصویر امنیتی
تصویر امنیتی جدید

سلام ، برای ارسال سؤال خود و یا صحبت با کارشناس سایت بر روی نام کارشناس کلیک و یا برای ارسال ایمیل به نشانی زیر کلیک کنید[email protected]

تماس با ما
Close and go back to page