زندگي اجتماعي نيازمند پذيرش ضرورت‌هايي است. ارتباط با همسايگان و چگونگي معاشرت با آن‌ها از اموري است كه مورد توجه جدي اسلام است. رسول گرامي نيز در سخنان خويش، ابعاد مختلف اين مسئله را بررسي رده است. نگاهي به انديشه‌هاي آسماني حضرت در اين زمينه راه‌گشا و سازنده است.

نخستين نكته در سخنان رسول خدا(صلي الله عليه و آله) توجه به حد همسايگي است. رسول اكرم(صلي الله عليه و آله) در حديثي مي‌فرمايد: «حد همسايگي چهل خانه است». (ر. ك: نهج الفصاحة، ح 1350)

البته پيام سخن رسول گرامي اسن نيست كه مثلا خانه شماره چهل و يك از مرز همسايگي خارج است و حتما تا خانه شماره چهل جزو همسايگان انسان محسوب مي‌شوند، بلكه اين يك معيار متعارف است كه حدود نسبي را تعيين مي‌كند و در شرايط مختلف زماني و مكاني و اجتماعي و... ممكن است اين مقدار كم يا زياد شود. پيام اصلي اين حديث مي‌تواند اين باشد كه نه تنها پذيرش اصل همسايگي ضروري است، بلكه نبايد به حداقل اكتفا كرد. بلكه بايد به ميزان متعارف توجه كرد كه البته چهل خانه مي‌تواند از يك طرف باشد كه در مجموع تعداد زيادي خانه جزو همسايگان شمرده مي‌شوند و اين داراي پي‌آمدهاي مثبت و سازنده و اثرگذار در روابط اجتماعي است.

نكته ديگر در سخنان رسول گرامي كه بيانگر اهميت مسئله همسايگي در فرهنگ اسلام است، موضوع تحقيق درباره همسايه است كه حتي بر خريد خانه مقدم است؛ يعني انتخاب انسان در خريد خانه را چگونگي همسايه شكل مي‌دهد و هدايت مي‌كند. رسول گرامي در حديثي مي‌فرمايد: «همسايه‌ را پيش از خانه و رفيق را پيش از راه و توشه را پيش از سفر بايد انتخاب و تهيه كرد». (ر. ك: نهج الفصاحة، ح 1316)

در گفتاري ديگر مي‌فرمايد: «پيش از خريدن خانه همسايه را پيدا كنيد و پيش از مسافرت، رفيق سفر را بيابيد». (ر. ك: نهج الفصاحة، ح 480)

پيام اين دو حديث نبوي آن است كه بر خلاف روش عموم مردم كه براي خريد منزل، نوع خانه و موقعيت مكاني آن را در نظر ميِ‌گيرند، اسلام تحقيق درباره همسايه را اصل مؤثر در انتخاب مي‌داند؛ يعني آن‌چه مي‌تواند به منزل انسان ارزش بدهد، همسايه يا همسايه‌هايي است كه انسان مي‌خواهد با آن‌ها زندگي كند. اين گذشته از جايگاه مهم روابط اجتماعي در فرهنگ ديني، بيانگر اصالتي است كه اسلام به انسان‌هي شايسته و خوب در زندگي مي‌دهد و دقت در انتخاب همسايه خوب، پاي‌بندي عاقلانه انسان را به روابط اجتماعي سالم و سازنده نشان مي‌دهد.

نكته ديگر در سخنان رسول گرامي اسلام(صلي الله عليه و آله) در اين زمينه، توجه به حقوق همسايه است. نخستين محور تأكيد بر حق همسايه است. حضرت در حديثي مي‌فرمايد: «حرمت همسايه بر همسايه چون حرمت خون او است». (ر. ك: نهج الفصاحة، ح 1359)

پيام اين حديث نبوي آن است كه رعايت حريم همسايه چون مراقبت از جان او و پرهيز از آنچه سلامتي او را تهديد مي‌كند، لازم است. اهميت حق همسايه را رسول خدا(صلي الله عليه و آله) در گفتاري ديگر ا ين گونه تبيين مي‌كند:

«جبرئيل درباره همسايه آن قدر به من سفارش مي‌كرد كه من پنداشتم همسايه ارث خواهد برد». (ر. ك: نهج الفصاحة، ح 2640)

پيش از آنكه مصاديق و نمونه‌هايي از حقوق متقابل همسايگان را در كلمات رسول گرامي اسلام بررسي كنيم، با توجه به حديثي از حضرت، به اصل اثبات حق براي همسايه پي مي‌بريم كه مي‌فرمايد: «همسايه حقي دارد». (ر. ك: نهج الفصاحة، ح 2266)

حقوق همسايه را نمي‌توان در مصاديق معيني محدود كرد، ولي با آشنا شدن با برخي از آن‌ها مي‌توان به كميت و كيفيت آن‌ها پي برد. حضرت در حديثي مي‌فرمايد: «حق همسايه آن است كه اگر مريض شد، عيادتش كني و اگر از دنيا رفت، در تشييع جنازه‌اش حاضر شوي و اگر از تو قرض خواست، به او بدهي و اگر حادثه خوبي براي او رخ داد، به او تبريك بگويي و اگر مصيبتي ديد، به او تسليت بگويي و ساختمان خود را بالاتر از ساختمان او نسازي و با اين كار جريان باد را بر او نبندي». (ر. ك: نهج الفصاحة، ح 1387)

محور ديگر در حقوق همسايگان، رعايت عفت و پاكدامني درباره آنان است. حضرت در حديثي مي‌فرمايد: «آنكه با زن همسايه خود روابط جنسي حرام داشته باشد، روز قيامت خداوند به او نگاه مرحمت ندارد و او را پاك نمي‌كند و به او مي‌گويد: همراه با دوزخيان به داخل آتش برو». (ر. ك: نهج الفصاحة، ح 1708)

سنگيني كيفر اين كار زشت به اين دليل است كه در دنياي همسايگي، نوعي اطمينان و اعتماد متقابل حكومت مي‌كند و اگر كسي از اين فضا سوء استفاده كند و اين حاكميت را مخدوش سازد، مرتكب جرم سنگيني شده و بايد در انتظار كيفر سنگين نيز باشد. زشتي اين كار را رسول گرامي اسلام(صلي الله عليه و آله) در حديثي ديگر اين چنين ترسيم مي‌كند: «اگر مردي با ده زن روابط جنسي حرام داشته باشد، جرمش كمتر است تا اينكه با زن همسايه‌اش چنين روابطي را برقرار كن و اگر از ده خانه دزدي كند، آسان‌تر است تا اين‌كه از خانه همسايه‌اش دزدي كند». (ر. ك: نهج الفصاحة، ح 2212)

پيام اين دو حديث توجه به اهميت ويژه حقوق همسايه در مسائل اخلاقي و اقتصادي است؛ يعني هر همسايه‌‌اي موظف است كه با عملكرد خود، نه تنها امنيت اخلاقي و اقتصادي همسايه را مورد هجوم قرار ندهد، از آن پاسداري و از آسيب پذيري آن جلوگيري كند.

محور ديگر در حقوق همسايگان، رعايت حقوق انساني و توجه به گرسنگي و نيازهاي اوليه آن‌هاست. حضرت در حديثي مي‌فرمايد: «هر كس همسايه‌اش از شرش در امان نيست، مؤمن نيست». (ر. ك: نهج الفصاحة، ح 2383)

پيام اين حديث آن است كه حفظ امنيت همسايه و پرهيز از ايجاد مزاحمت و ناامني براي او از لوازم ايمان است.

محور ديگر در حقوق همسايگان، رعايت حقوق آنان نسبت به همسايگان جديد است؛ زيرا انسان با فروختن منزل يا ملك خويش آن را تحت تصرف ديگران قرار مي‌دهد. به همين دليل، ابتدا پيشنهاد فروش را به همسايه‌اش بدهد، يعني اولويت براي خريدن با اوست. رسول گرامي(صلي الله عليه و آله) در اين زمينه مي‌فرمايد: «هر كس خواست خانه يا ملك خويش را بفروشد، بايد نخست به همسايه‌اش پيشنهاد كند».(ر. ك: نهج الفصاحة، ح 168)

 در حديثي ديگر مي‌فرمايد: «همسايه خانه در خريد خانه همسايه مقدم است». (ر. ك: نهج الفصاحة، ح 1298)

گاهي رعايت حق همسايه در خريد منزل اهميت بيشتري دارد. براي نمونه، هنگامي كه دو همسايه از يك مسير مشترك براي رفتن به منزل عبور مي‌كنند، در اين صورت حتما بايد هر كدام از آن‌ها هنگام فروش به ديگري پيشنهاد بدهد و در غياب يكديگر معامله نكنند. رسول خدا(صلي الله عليه و آله) در اين باره مي‌فرمايد: «در معامله، سهم همسايه مقدم است؛ اگر راه آن‌ها يكي است، بايد منتظر او باشد اگر چه غايب باشد». (ر. ك: نهج الفصاحة، ح 1315)

محور ديگر در رعايت حقوق همسايگان در سخنان رسول گرامي اسلام(صلي الله عليه و آله) رعايت حق همسايه‌اي است كه خانه‌اش به انسان نزديك‌تر است. حضرت در گفتاري مي‌فرمايد: «وقتي دو نفر تو را با هم دعوت كردند، دعوت كسي را كه خانه‌اش نزديك‌تر است؛ بپذير زيرا آن كه خانه‌اش نزديك‌تر است در همسايگي مقدم است و اگر يكي زودتر دعوت كرده است، دعوت او را بپذير»(ر. ك: نهج الفصاحة، ح 135) .

محور ديگر در سخنان رسول خدا(صلي الله عليه و آله) توجه به آثار و پي‌آمدهاي مثبت همسايه براي همسايه ديگر است. رسول گرامي اسلام(صلي الله عليه و آله) در اين باره مي‌فرمايد: «همانا خداوند به وسيله مسلمان پارسا و شايسته، بلا را از صد خانه از همسايگان او دفع مي‌كند». (ر. ك: نهج الفصاحة، ح 728)

محور ديگر سخنان رسول گرامي اسلام(صلي الله عليه و آله)، توجه به آثار حسن هم‌جواري است. حضرت در گفتراي مي‌فرمايد: «حسن هم‌جواري، مايه آبادي شهرها و طولاني شدن عمرهاست». (ر. ك: نهج الفصاحة، ح 1371)

و در حديث ديگري مي‌فرمايد: «اگر مي‌خواهيد كه خدا و پيغمبر شما را دوست بدارند، وقتي امانتي به شما سپردند، رد كنيد و همين كه سخن مي‌گوييد، راست بگوييد و با همسايگان خود به نيكي رفتار كنيد».

و در گفتاري ديگر مي‌فرمايد: «بهترين رفيقان در پيشگاه الهي، كسي است كه براي رفيق خود بهتر باشد و بهترين همسايگان، كسي است كه باري همسايه خود بهتر باشد». (ر. ك: نهج الفصاحة، ح 1480)

نقش همسايه خوب در زندگي آن‌چنان است كه حضرت در حديثي مي‌فرمايد: «مسكن و همسايه خوب و مركب سواري مناسب و رام از سعادت انسان است». (ر. ك: نهج الفصاحة، ح 2761)

يكي از نشانه‌هاي حسن هم‌جواري، تكريم همسايه است. رسول گرامي در روايتي، آن را نشانه ايمان دانسته و فرموده است: «هر كس به خدا و روز قيامت ايمان دارد، بايد همسايه خويش را گرامي بدارد». (ر. ك: نهج الفصاحة، ح 2774)

محور ديگر در سخنان رسول گرامي اسلام(صلي الله عليه و آله)، طبقه بندي همسايه‌ها از نظر نوع و ميزان حقوق آن‌هاست. حضرت در حديثي مي‌فرمايد: «همسايگان سه گروهند:

همسايه‌ اي كه يك حق دارد كه حق  او از ديگر همسايگان كمتر است و همسايه‌اي كه دو حق دارد و همسايه‌اي كه سه حق دارد.

آن همسايه‌اي كه يك حق دارد، همسايه مشترك است كه خويشاوندي ندارد. او فقط حق همسايگي دارد.

آن همسايه‌اي كه دو حق دارد، همسايه مسلمان است كه هم حق اسلام و هم حق همسايگي دارد.

آن همسايه‌‌اي كه سه حق دارد، همسايه مسلمان است كه خويشاوندي نيز دارد كه حق اسلام و حق همسايگي و حق خويشاوندي دارد». (ر. ك: نهج الفصاحة، ح 1339)

پيام اين حديث نبوي آن است كه حق همسايگي منوط به هم‌كيشي و هم‌عقيده بودن و داشتن روابط خويشاوندي نيست، بلكه خود عنوان همسايه عاملي است براي پاي‌بندي به حقوق همسايگي. بر اين اساس، حتي غير مسلماني كه در همسايگي مسلمان زندگي مي‌كند، داراي حق همسايگي بوده و رعايتش لازم است.

برگرفته از كتاب: زيستن با پيامبر، نوشته مهدي رضايي، انتشارات مركز پژوهش‌‌هاي اسلامي صدا و سيما.

نوشتن دیدگاه