اسلام تحكیم پیوندهای خویشاوندی واستحكام روابط خانوادگی را به شدت مورد تأكید و توجه قرار داده و صله رحم و رسیدگی به بستگان را به عنوان یك ارزش الهی واجب كرده است و رعایت نکردن آن را یکی از گناهان کبیره[1] قلمداد می کند. خداوند متعال صله رحم  را در ردیف پرستش خویش قرار داده است و می فرماید: وَ اعبدوا اللهَ وَ لاتُشركُوا بِهِ شَیْئاً وَ بالوالِدینِ احساناً و بِذِی القُربی... خدا را بپرستید و هیچ چیز را شریك او قرار ندهید و به پدر و مادر و خویشان نیكی كنید.[2]  در روایتی پیامبرخدا (صلى الله عليه و آله ) با فضیلت ترین اعمال بعد از ایمان به خداوند تبارک و تعالی را صله رحم  و  قطع رحم را بعد از شرک به خدا زشت ترین عمل می دانند[3].
حال برای روش شدن این بحث باید بدانیم که "صله رحم" به چه معنا می باشد. "صله " مصدر فعل (وَصَلَ ) است كه در مقابل "فَصل " قرار مى گيرد و به معنى اتصال و پيوستگى می باشد[4] و مراد از "رحم " خویشاوندان و بستگان نزدیک است[5]. اما "صله رحم" در اصطلاح همان دید و بازدید ،مهربانی کردن و رعایت حقوق و احوال کسانی که در عرف، خویش و فامیل محسوب می شوند ، است.
در يك تقسيم بندى كلى،رابطه خويشاوندى هر فرد را مى توان به دو صورت تبیین كرد:
1- خويشاوندى نَسَبى ؛ پيوندى است كه از طريق خون و رحم باشد ، مانند رابطه و پیوند انسان با پدر و مادرش .
2-خويشاوندى سببى ؛ پيوندى است كه از طريق ازدواج برقرار مى شود.
در رساله حقوق امام سجاد (عليه السلام ) آمده است :حقوق ارحام ، متعدد و متنوع است و بر حسب ميزان قرابت و پيوند نسبى ايشان تنظيم مى شود. واجب ترين اين حقوق به ترتیب ، حق مادر ، حق پدر ، حق فرزندان و در مرحله بعد حق برادران است.بر اين اساس، حقوق خویشاوندان دیگر بر پايه ميزان قرابت آنها تعيين مى شود[6]. گاهی میزان قرابت به قدری ضعیف و دور است که فقط با عرض سلام و یا تقدیم کردن یک لیوان آب و یا تنها با آزار نرساندن به آن ها این واجب الهی اتیان می شود ،لذا در برخی از روایات آمده است که با بستگان خود صله رحم كنید، گرچه با سلام كردن (به آنان) باشد[7].
در بیان اهمیت این واجب الهی رسول خدا (صلي الله عليه و آله) می فرمایند:به آنان كه حاضرند و آنان كه غايبند و آنان كه از صُلب هاي مردان و رَحِم هاي زنان تا روز قيامت به دنيا مي آيند سفارش مي كنم كه صله رحم نمايند، گرچه مستلزم پيمودن يك سال راه باشد، زيرا صله رحم [يكي] از [مسائل مهم]دين است[8]. نکته دیگری که نشان دهنده اهمیت بالای صله رحم است این مطلب می باشد که كفر و فسق سبب سقوط حق خويشاوندي نمي شود، بلكه صله رحم در اين گونه موارد نيز امري پسنديده است و چه بسا موجب هدايت و نجات آن خویشاوندان از گمراهيشان شود. راوي مي گويد: به امام صادق (عليه السلام )عرض كردم: «كساني با من خويشاوندي دارند، اما با من هم عقيده نيستند، آيا براي آنان بر عهده ام حقي است؟ فرمود:بلي؛ حق خويشاوندي را چيزي قطع نمي كند و اگر با تو هم عقيده باشند، براي آنان دو حق است؛ يكي حق خويشاوندي و ديگري حق اسلام[9].

:: آثار صله رحم
برای این واجب الهی آثار دنیوی و اخرویی بسیاری در روایات ذکر شده است که به تعدادی از آن ها اشاره می کنیم.
 آثار دنیوی؛
1- طولانی شدن عمر ؛ روزی امام صادق (علیه السلام) به شخصی به نام میّسر فرمود: ای میّسر عمر تو زیاد شده است، چه عملی انجام می دهی؟ عرض کرد: من در بازار برای کسی کار می کردم و پنج درهم مزد می گرفتم و به دايي ام می دادم[10]. در روایت دیگری آمده است که حضرت فرموند: یا میٌسر ،دو بار مرگت اجَلَت فرا رسید، ولی به خاطر این صله رحم و دل جویی از نزدیکانت، به تأخیر افتاد. اگر می خواهی عمرت طولانی تر شود به پدر و مادرت نیکی کن[11].
2- زیاد شدن رزق و روزی ؛ امام زین العابدین (علیه السلام) می فرمایند: هر كس دوست دارد، خدا عمرش را طولانی و روزی اش را افزایش دهد، باید صله رحم كند[12].
3- آبادانی سرزمین ؛ امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: صله رحم و همسایه داری سرزمين ها را آباد و عمرها را زياد مى كند[13].
4- افزایش جمعیت؛ در خطبه حضرت فاطمه زهرا (عليها السلام ) آمده است : خداوند، صله رحم را براى زياد شدن نفوس ‍ واجب كرده است[14] .
5- حسن خلق؛ امام باقر (علیه السلام ) فرمود: رسیدگی به خویشان، اخلاق را نیكو می كند و ...[15].

آثار اخروی؛
1- اعطای اجر و ثواب؛ پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) فرمودند: کسی که برای انجام فریضه صله رحم به وسیله مال و نفس خود(به این معنا که به دیدار آنها برود یا مشکلات مالی آنها را برطرف کنند) قدم بردارد،خداوند تبارک و تعالی ثواب صد شهید را به او عطا می کند.برای هر قدمی که برمی دارد چهل هزار حسنه نوشته و چهل هزار گناه پاک می شود[16].
2- آسان شدن حسابرسی اعمال در قیامت؛ پیامبر اكرم (صلى الله عليه و آله ) در اين باره مى فرمايد:بر الوالدين و صله الرحم تهونان الحساب.
نيكى كردن به پدر و مادر و صله رحم ، حساب رسى روز قيامت را آسان مى كند[17].
3- داخل شدن و کسب درجات عالی در بهشت؛ پیامبر اكرم (صلى الله عليه و آله ) : در بهشت ، درجه اى است كه تنها امام عادل يا كسى كه بسيار اهل صله رحم باشد يا فرد عايله مندى كه بر مشكلات ناشى از آن صبر كند، به آن دست مى يابد[18].
از آنجا که بر این سنت حسنه تأكييد فراوانی شده و برای آن آثار و برکات بسیاری برشمرده اند، روشن می شود که ترک آن، پیامدهای زیان باری را به دنبال خواهد داشت. از این رو در روایات، کسانی که صله رحم را ترک - و به اصطلاح قطع رحم می کنند- مورد نکوهش قرار گرفته اند. نقل شده است روزی شخصی به محضر رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) شرف ياب شد و عرض كرد: اى پيامبر خدا! خويشاوندانى دارم كه به آنان رسيدگى مى كنم و صله ارحام به جا مى آورم ، ولى آنها مرا آزار مى دهند و از من دورى مى جويند. تصميم دارم با آنها قطع رابطه كنم . پیامبر اكرم (صلى الله عليه و آله ) فرمودند: در اين صورت ، خداوند از همگى شما دورى و قطع رحمت خواهد كرد[19].
از مطالب فوق می توان این نتیجه را گرفت که دیدار با خویشان ، آگاه بودن از احوال و روزشان و خدمت کردن به آن ها نقش بسزایی را در رفتار های فردی و اجتماعی انسان ایفا می کند و باعث پیشرفت و ترقی او می شود.

موسسه جهانی سبطین (علیهماالسلام)

پاورقی

[1]- به آن دسته از گناهانی که در قرآن و روایات وعده عذاب داده شده است را گناهان کبیره گویند.
[2]- نساء، آیه 36.
[3]- بحارالانوار ج 97 ص 82.
[4]- حسن عميد، فرهنگ فارسى عميد، ج 2، ص 1629.
[5]- و بينهما رَحِمٌ أَي قرابة قريبة .لسان العرب ، ج12، ص 233.
[6]- تحف العقول ، ص 261.
[7]- اصول كافی، ج 2، ص 155.
[8]- کافی، ج 2، ص 151
[9]- بحارالانوار، ج 71، ص 131
[10]- بصائر الدرجات ، ص 285
[11]- بحارالانوار، ج 71، ص 84
[12]- اصول كافی، ج 2، ص 156.
[13]- همان ص 152.
[14]- بحارالانوار ،ج71، باب3، ح 23.
[15]- اصول كافی، ج 2، ص 152.
[16]- بحارالانوارجلد71ص89.
[17]- همان ، ج 14،ص 85.
[18]- همان ، ج 71، ص90.
[19]- همان ، ج 74، ص 100، باب 3، ح 50.