امام جواد (علیه السلام)؛ علم و دانش فراوان، عمرِ کوتاه و خدماتِ بزرگ

اشاره
امام نهم كه نام مبارکش «محمّد»، كنیه اش «ابو جعفر» و معروف‏ ترین القاب او «تقی» و «جواد» است، در ماه رمضان سال 195 هجری قمری در شهر «مدینه» دیده به جهان گشود. پدر آن حضرت، «امام علیّ بن موسی الرضا علیهما السلام» امام هشتم شیعیان بود. مادر او نیز، «سبیكه» نام داشت كه از خاندان «ماریه قبطیه» همسر پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) به شمار می رفت و از نظر فضائل اخلاقی در درجه والایی قرار داشت و برترین زنان زمان خود بود؛ به طوری كه امام رضا - علیه السلام - از او به عنوان بانویی منزه و پاك دامن و با فضیلت یاد می كرد. ضمن عرض تسلیت و تعزیت به محضر حضرت بقیه الله الأعظم(عجل الله تعالی فرجه الشریف)، مراجع عظام تقلید و عموم شیعیان و پیروان اهل بیت(علیهم السلام) در سراسر جهان، مقاله کوتاه زیر، تقدیم علاقه مندان ارجمند می شود.

1- دلیل شناخت کمتر نسبت به امام جواد(علیه السلام)
امام جواد(علیه السلام) به دو دلیل، در بین مردم  نسبت به دیگر امامان(علیهم السلام) کمتر شناخته شده است:
اول) کمی سن و کوتاه بودن عمر آن حضرت:
 بنابر آنچه در تاریخ آمده است، امام جواد(علیه السلام) در 8 سالگی به امامت رسید و در سن 25 سالگی به شهادت رسید. لذا کوتاه بودن عمر حضرت جواد(علیه السلام) یکی از دلایلی است که می توانیم بگوییم که امام جواد(علیه السلام) نسبت به ائمه دیگر که از عمر بیشتری برخورد بودند، کمتر در بین مردم مطرح شده است. اما در واقع مطابق آنچه در منابع حدیثی شیعه آمده، ما در مورد امام جواد(علیه السلام) معارف کم نداریم، یعنی دانستنی ها و مطالب زیادی داریم که متاسفانه این ها کمتر در میان شیعه مطرح شده است. اگر نویسندگان و اهل تحقیق بتوانند در این زمینه میراث فرهنگی و علمی زندگی دوران امام جواد(علیه السلام) را برای مردم تشریح و مطرح کنند، شاید بتوان گفت که آنچه که در مورد امام نهم حضرت جواد(علیه السلام) وجود دارد، نسبت به ائمه دیگر کمتر نیست.

دوم) شرایط خاص دوران امام(علیه السلام)
 امام جواد(علیه السلام) در دوره و زمان خاصی از تاریخ زندگی می کردند که با پیچیدگی ها و مسائلی روبه رو شد که این موارد در زندگانی سائر امامان شیعه(علیهم السلام) کمتر وجود داشت. امام(علیه السلام) در دوران حکومت «مأمون» و «معتصم» عباسی زندگی کردند. در این  دوران حکومت عباسیان در افولی قرار گرفته بود که با مرگ مأمون عباسی و قدرت گرفتن معتصم، رو به نزول بیشتر گرایید. زمانی که یک حاکم قدرتمند در در جامعه زندگی می کند بر روی تمام مسائل آن زمان تاثیر دارد؛ مانند وقتی که «یزید» به حکومت رسید و امام حسین(علیه السلام) در برابر او قیام کرد و آن حادثه مهم اتفاق افتاد و نقطه اوجی شد که در زمان سایر ائمه و امامان معصوم(علیه السلام) وجود ندارد.

2- ویژگی های اخلاقی و علمی امام جواد الائمه(علیه السلام)
2-1- اخلاق حسنه
حضرت جواد الائمه (علیه السلام) این ویژگی را از جدّ بزرگوارشان پیامبر مکرم حضرت محمدبن عبدالله(صلی الله علیه و آله و سلم) به ارث بردند. در قرآن هم تاکید شده که مسلمانان از اخلاق پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) الگو و سرمشق بگیرند، به مسلمانان توصیه که در رفتار و زندگی خودشان در تمام مراحل باید از پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) الگو بگیرند. فرزندان پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت(علیهم السلام) مانند پیامبر بزرگوار(صلی الله علیه و آله و سلم) متّصف و متخلّق به آن اخلاق نیکو و حسنه هستند.

2-2- علم فراوان
یکی از ویژگی های دیگر امام جواد(علیه السلام) علم فراوان و وسیع ایشان است؛ چنانچه پدران بزرگوارشان هم این علم وسیع (علم لدنی) را داشتند و به معنای واقعی کلمه عالم بودند. این امر در مناظراتی که ایشان انجام دادند که نمونه های آن وجود دارد قابل مشاهده است. ما شیعیان معتقد هستیم که این علم از طریق اجدادشان منتقل شده، یعنی به قدرت الهی، علم پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) به امام علی بن ابی طالب(علیهما السلام) و نسل به نسل تا حضرت مهدی موعود(عجل الله تعالی فرجه الشریف) منتقل شده و این علم لدنی که خداوند در اختیار این الگوهای بشریت گذاشته در نزد امام جواد(علیه السلام) هم بوده است.

2-3- تقوا و پارسایی
 امام جواد(علیه السلام) مانند همه امامان شیعه، الگوی کامل تقوا و پارسایی و نمونه بارز عبادت، بندگی و سجده های طولانی برای خداوند بودند.

2-4- ادب و گشاده رویی با دوست و دشمن
امام جواد(علیه السلام) با همگان با ادب و احترام برخورد می کردند. این امر باعث جذب مخالفان و دشمنان امام به سوی ایشان می شد. سازش و نرم خویی با دوستان و شیعیان نیز از صفات ایشان است.

2-5- -حرّیت و آزادگی
 همه ائمه اهل بیت(علیهم السلام) از این ویژگی برخوردار بودند. آن بزرگواران هیچ گاه تسلیم ظلم و ستم نمی شدند و حاضر بودند در این راه تمام سختی ها را تحمل کنند. این ویژگی الگویی برای ماست که در هیچ زمانی ظلم و ستم را قبول نکنیم و با آزادگی، اعتقادات و مبانی خودمان را مطرح کنیم و تسلیم فتنه ها و توطئه های دشمنان قسم خورده اسلام و مخالفان نشویم. در این زمان که حمله به مقدسات مسلمانان از سوی آمریکائی ها و صهیونیست ها با چاپ و نشر کاریکاتورها و فیلم ها شروع شده مسلمانان و به ویژه پیروان واقعی اهل بیت(علیهم السلام) می بایست با وحدت و یکپارچگی خاص با حضور در راه پیمائی ها و تظاهرات به مبارزه با استکبار جهانی برخیزند که همین کار هم کردند.

3- کرامات مهم در زندگی حضرت جواد(علیه السلام)
اول. تولد حضرت(علیه السلام)
تولد امام جواد(علیه السلام) ـ که در اواخر عمر امام رضا(علیه السلام) رخ داد ـ یک کرامت الهی بود؛ آن چنانکه امام رضا(علیه السلام) بارها از حضرت جواد(علیه السلام) به عنوان مولودی پرخیر و بركت یاد می کرد. «ابو یحیای صنعانی» می گوید: روزی در محضر امام رضا - علیه السلام -، فرزندش ابو جعفر را كه خردسال بود، آوردند. امام فرمود:«این مولودی است كه برای شیعیان ما، با بركت تر از او زاده نشده است». دو تن از شیعیان به نام «ابن اسباط» و «عبّاد بن اسماعیل» هم می گویند: در محضر امام رضا - علیه السلام - بودیم كه ابو جعفر را آوردند، عرض كردیم: این همان مولود پرخیر و بركت است؟ حضرت فرمود: «آری، این همان مولودی است كه در اسلام بابركت تر از او زاده نشده است». دلیل این خیر و بركت و کرامت خاصّ این بود كه عصر امام رضا(علیه السلام) عصر ویژه ای بوده و تعیین جانشین و معرفی امام بعدی، با مشكلاتی روبرو شده بود كه در عصر امامان قبلی، بی سابقه بود؛ زیرا از یك سو پس از شهادت امام كاظم(علیه السلام) گروهی كه به «واقفیه» معروف شدند، براساس انگیزه های مادی، امامت حضرت رضا(علیه السلام) را انكار كردند و از سوی دیگر امام رضا(علیه السلام) تا حدود چهل و هفت سالگی دارای فرزند نشده بود و چون احادیث رسیده از پیامبر حاكی بود كه امامان دوازده نفرند كه نه نفر آنان از نسل امام حسین خواهند بود، فقدان فرزند برای امام رضا(علیه السلام)، هم امامت خود آن حضرت، و هم تداوم امامت را زیر سؤال می برد و واقفیه این موضوع را دستاویز قرار داده امامت حضرت رضا(علیه السلام) را انكار می كردند. گواه این معنا، اعتراض «حسین بن قیاما واسطی» از سران «واقفیه» بود که طی نامه ای به امام رضا(علیه السلام) او را متهم به عقیمی كرد و نوشت: چگونه ممكن است امام باشی در صورتی كه فرزندی نداری؟!  امام(علیه السلام) هم در پاسخ نوشت: "از كجا می دانی كه م دارای فرزندی نخواهم بود، سوگند به خدا بیش از چند روز نمی گذرد كه خداوند پسری به من عطا می كند كه حق را از باطل جدا می كند".

دوم. امامت حضرت(علیه السلام) در کودکی
اینکه امامت به قدرت الهی به یک نوجوان هشت ساله که هنوز به سن بلوغ نرسیده است منتقل شد یک کرامت مهم بود؛ آنچنانکه پیش از این، نبوت به حضرت عیسی(علیه السلام) در نوزادی داده شده بود.

سوم. مناظرات علمی حضرت(علیه السلام)
مناظراتی که امام(علیه السلام) با دانشمندان فرقه ها و مذاهب مختلف در این دوره دارد، بسیار مهم است. اینکه چگونه یک نوجوان می تواند در مناظرات و بحث های مختلف اسلامی و فکری با دانشمندان آن زمان، آنان را مغلوب کند، هم کرامتی بزرگ بود و هم علامتی بر حقانیت امامت ایشان.  

4- شاگردان امام جواد(علیه السلام)
امام جواد(علیه السلام) با وجود کوتاهی دوران حیات و امامت، شاگردان بزرگی را تربیت می کنند؛ امثال «حضرت عبدالعظیم حسنی»، «جناب علی بن مهزیار اهوازی»، «فضل بن شاذان نیشابوری»، «محمد بن سنان زاهری»، «ابونصر بزنطی کوفی» و «دعبل خزاعی» از شاگردان آن حضرت هستند که نزد ایشان، رشد علمی یافته و تربیت شدند و یا از آن حضرت(علیه السلام) حدیث نقل کردند. روایان احادیث جواد الائمه(علیه السلام) تنها محدثان شیعه نبودند؛ بلكه علماء و دانشمندان اهل تسنن نیز معارف و حقایقى از اسلام را از آن حضرت نقل كرده‏اند. به عنوان نمونه «خطیب بغدادى‏» احادیثى با سند خود ازآن حضرت نقل كرده است. همچنین «حافظ عبدالعزیزبن اخضر جنابذى‏» در كتاب معالم العترة الطاهرة و مؤلفانى مانند «ابوبكر احمد بن ثابت»، «ابواسحاق ثعلبى» و «محمدبن مندة بن مهربذ» در كتب تاریخ و تفسیر خویش روایاتى از آن حضرت نقل كرده‏ اند.

5- شهادت امام جواد(علیه السلام)
مأمون خلیفه عباسی که چون سایر خلفای بنی‌عباس از نفوذ باطنی امامان معصوم(علیهم السلام) در بین مردم هراس داشت سعی کرد ابن الرضا(علیه السلام) را تحت مراقبت خاص خویش قرار دهد که یکی از حیله‌های وی برای اینکار ازدواج دخترش با امام بود. لذا دختر خویش «ام الفضل» را به ازدواج حضرت امام جواد(علیه السلام) درآورد تا مراقبی دائمی و از درون خانه، بر امام گمارده باشد. دلیل دیگری که مأمون دختر خود را به ازدواج امام در آورد کشاندن امام به سمت خود بود؛ چرا که تصور می کرد امام با این وصلت مجذوب مادیات و جاه و مقام شده، قداست وی خدشه دار و از راه اصلی منحرف، شیعیان متفرق شده و مأمون خود قوی می شود. مأمون همچنین می خواست با این وصلت علویان را از اعتراض و قیام بر ضد خود باز داشته، خود را دوستدار و علاقه مند به آنان نشان دهد. امام جواد(علیه السلام) نیر ـ که مانند بقیه امامان(علیه السلام) از آینده اطلاع داشت و هیچ کاری را بدون آگاهی انجام نمی داد ـ بخوبی از دسیسه های مأمون آگاه بود و با علم به وصلت با دختر وی رضایت داد. یکی از دلایل پذیرش این وصلت از سوی امامان، حفظ شیعیان از دسیسه های کینه توزانه مأمون حفظ کند. لذا امام(علیه السلام) اگرچه تن به این ازدواج داد، اما شواهد تاریخی گواه این حقیقت است که مأمون نتوانست به حیله‏ های از پیش تعیین شده خود دست یابد. امام جواد(علیه السلام) تا پایان خلافت مأمون در مدینه ساکن بود و پس از مرگ مأمون به دستور معتصم عباسی و در سال 220 هجری قمری، به همراه همسرش(ام الفضل) به بغداد رفت. ایشان در ماه ذی قعده همان سال مسموم و در آخر آن ماه به شهادت رسید.
مزار مطهر و منور آن حضرت در کاظمین(بغداد) و در کنار قبر جدش «امام کاظم(علیه السلام)» هم اکنون قبله حاجات عابدان و عاشقان و پیروان اهل البیت(علیه السلام) از سراسر جهان است.است.
"سلام الله علیه یوم وُلد و یوم استشهد و یوم یُبعث حیّا"

6- معرفی منابع امام جواد(علیه السلام)
درباره تاریخ اهل بیت عصمت و طهارت(علیه السلام) ـ عموماً ـ و امام جواد(علیه السلام) ـ خصوصاً ـ کتاب های فراوانی منتشر شده است که هم به صورت تشریحی و هم توصیفی در این مورد بحث کرده است. مانند کتاب معجم ما کتب عن الرسول(صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیته(علیهم السلام) اثر «عبدالجبار الرفاعی» که در واقع یک دایره المعارف بزرگ می باشد و در 10 جلد چاپ شده است. کتاب الذریعة الی تصانیف الشیعة از «مرحوم آغا بزرگ تهرانی» و سائر کتب رجالی و حدیثی و تاریخی بزرگان شیعه مانند «شیخ کلینی»، «شیخ مفید»، «شیخ صدوق»، «علامه برقی» و «شیخ طوسی» هم پر است از آثار مختلف که اهل علم و نخبگان با آنها آشنا هستند.

* جهت اطلاع علاقه مندان منابع زیر را نیز می توان معرفی کرد:

الف) کتاب‌های عربی
1-اعلام الهدایة؛ الإمام محمدبن علیّ "الجواد"علیه السلام؛ لجنه التالیف فی المجمع العالمی لأهل البیت(علیهم السلام)، قم المقدسه 1422ق، 251ص.
2-الإمام التاسع أبو جعفر محمد الجواد علیه السلام، الشيخ محمدحسن القبيسى العاملى، بيروت: 1403ه ـ 1983م ، 117ص .
3-الإمام الجواد علیه السلام، السيد عبدالرزاق الموسوى المقرّم ، النجف الاشرف: المطبعة الحيدرية، 1371ه، 103ص.
4-الإمام الجواد علیه السلام، لجنة التأليف فى مؤسسة البلاغ، طهران: مؤسسة البلاغ، ط 2 1409ه 1989م ، 119ص.
5-الإمام الجواد علیه السلام؛ قدوة و أسوة، السيد محمدتقى المدرسى، طهران: رابطة الاخوة الاسلامية 1363ش / 1984م، 72ص.
6-الإمام الجواد علیه السلام من المهد الى اللحد، السيد محمدكاظم القزوينى، بيروت: مؤسسة البلاغ، 1408ه.
7-الإمام محمد بن على الجواد علیه السلام، عبد الزهراء عثمان محمد، مشهد: مجمع البحوث الاسلامية، 1408ه 149ص20 .
8-الإمام المعجزة؛ محمد الجواد علیه السلام؛ سيرة و دراسة و تحليل، كامل سليمان ، بيروت: دار الكتاب اللبنانى .
9-الحياة السياسية للإمام الجواد علیه السلام؛ نبذة يسيرة؛ السيد جعفر مرتضى العاملى، بيروت: الدار الاسلامية، 1405ه ـ 1985م، 117ص.
10-محمد الجواد علیه السلام، الإمام المعجزة(سيرة و دراسة و تحليل)، كامل سليمان، بيروت: الشركة العالمية ـ 1988م، 360ص .
11-مسند الإمام الجواد علیه السلام، الشيخ عزيز الله العطاردى. مشهد: الموتمر العالمى للإمام الرضا(علیه السلام) ، 1410ه، 355ص .
12-أبوجعفر؛ محمد الجواد علیه السلام...[تاسع أئمة أهل البيت الطاهر"صلوات الله عليهم اجمعين"،مولده و وفاته و مدة عمره و مدفنه فی اعيان الشيعة] السيد محسن الأمين العاملی، بيروت: دارالتعارف للمطبوعات، 1403ه ـ 1983م .

ب) کتاب‌های فارسی
1-پیشوایان هدایت؛ جواد الائمه، حضرت امام محمدتقی(علیه السلام) ؛ تألیف: گروه پژوهش مجمع جهانی اهل بیت(علیهم السلام)؛ ترجمه: اداره ترجمه مجمع جهانی اهل بیت(علیهم السلام)، قم: انتشارات مجمع جهانی اهل بیت(علیهم السلام) وزیری، 385 ص.
2-امام جواد(علیه السلام)، گروه نويسندگان مؤسسة البلاغ، ترجمه: محمود شريفى، تهران، سازمان تبليغات اسلامى، 1368، جيبى، 168ص؛
3-امام محمد تقى(علیه السلام)، سيد كاظم ارفع، تهران، مؤسسه انتشاراتى فيض كاشانى، 1370، رقعى، 49 ص؛
4-پيشواى نهم حضرت امام محمد تقى(علیه السلام)، گروه نويسندگان، چاپ مكرر، قم، مؤسسه در راه حق، 1371، رقعى، 56 ص؛
5-تحليلى از زندگانى و دوران امام محمد تقى(علیه السلام)، فضل الله صلواتى، اصفهان، انتشارات خرد، 1364، رقعى، 610ص؛
6-تحليلى از زندگانى و زمان امام جواد(علیه السلام)، گروه نويسندگان، زيرنظر قوام الدين وشنوى قمى، قم، مؤسسه احياء و نشر ميراث اسلامى، 1359، جيبى، 138ص؛
7-ذكر حالات حضرت امام محمد تقى(علیه السلام) و...، عباس فيض قمى(م1394ق)، قم، چاپ خانه قم، 1364ق، رقعى، 320ص؛
8-حضرت امام جواد(علیه السلام)، گروه كودكان و نوجوانان بنياد بعثت، بازنويسى: مهدى رحيمى، چاپ دوم، تهران، بنياد بعثت، 1374، رقعى، 68ص؛
9-حضرت امام محمد تقى(علیه السلام)، عبدالأمير فولاد زاده، تهران، انتشارات اعلمى، 1359، وزيرى، 35ص؛
10-حضرت امام محمد تقى(علیه السلام)، فضل الله كمپانى(م1414ق)، تهران، انتشارات مفيد،1362؛
11-حضرت امام محمد تقى(علیه السلام)، مير ابوالفتح دعوتى، قم، انتشارات شفق، بى تا، وزيرى، 32ص؛
13-زندگانى امام جواد(علیه السلام)، احمد صادقى اردستانى، قم، انتشارات نقش، 1376ش، رقعى، 250ص؛
14-زندگانى امام جواد(علیه السلام)، سيف الله يعقوبى قمشه‌اى، تهران، مسجد الغدير، 1364، رقعى، 124ص؛
15-زندگانى امام محمد تقى(علیه السلام)، حسين عمادزاده(1410ق)، تهران، شركت سهامى طبع كتاب، 1341ش1382/ق، وزيرى، 334ص؛
16-زندگانى امام محمد تقى(علیه السلام)؛ نهمين پيشواى معصوم، عبدالرحيم عقيقى بخشايشى، قم، انتشارات نسل جوان، 1357ش، جيبى، 119ص؛
17-زندگانى امام نهم حضرت امام جواد(علیه السلام)، نوشته: هيئت تحریريه مؤسسه در راه حق، ساده‌ نويسى، دفتر تحقيق و تأليف كتب درسى، چاپ سوم، تهران، سازمان نهضت سواد آموزى، 1375، رقعى، 24ص؛
18-زندگانى حضرت امام جواد(علیه السلام)، مرتضى مدرسى چهاردهى(1407ق)، چاپ پنجم، تهران، انتشارات موسوى، 1361، رقعى، 252ص؛
19-زندگانى سياسى امام جواد(علیه السلام)، تألیف: سيد جعفر مرتضى عاملى، ترجمه: سيد محمد حسينى، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1367، رقعى، 144ص؛
20-زندگى امام جواد(علیه السلام)، سيد محمد حسينى شاهرودى، تهران، انتشارات فيض كاشانى، 1375، وزيرى، 224 ص؛
21-نگاهى بر زندگى امام جواد(علیه السلام)، محمد محمدى اشتهاردى، تهران، نشر مطهر، 1416/ق، رقعى، 144ص؛ 22. نگاهى گذرا بر زندگانى امام جواد(علیه السلام)، تألیف: سيد عبدالرزاق موسوى مقرّم(1391ق)، ترجمه: پرويز لولاور، مشهد، بنياد پژوهش‌هاى اسلامى، 1371 ش، وزيرى، 177ص.
22-امام جواد(علیه السلام)، اميد اميدار، قم، انتشارات شفق، 1355، جيبى، 32 ص.

به قلم: حجت الاسلام عباس جعفری فراهانی

نوشتن دیدگاه