متوفاى 588 ق

میلاد
ابوعبدالله محمد بن على شهر آشوب سروى مازندرانى معروف به «رشید الدین» از عالمان بزرگ و معروف شیعه در اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم هجرى است.
این فقیه فرزانه در جمادى الثانى سال 488 ق. ( و به قولى 489 ق)[1] به دنیا آمد.[2] از اینکه به «ابن شهر آشوب» پدرش و جدش نسب «سَرَوی[3]» داده اند، بر مى آید که اصل این خاندان بزرگ از سارى مازندران بوده است، اما درباره تولد خود وى که آیا در سارى بوده یا بغداد، نمى توان به یقین اظهار نظر کرد.[4]  البته بعضى از محققان تولد «ابن شهر آشوب» در بغداد را ترجیح داده اند.[5]
جد او شیخ شهر آشوب بن کیاکی، از دانشمندان بزرگ شیعه و از مردم سارى بود که در گروه شاگردان نامى و ممتاز شیخ طوسى (متوفى 460 ق.) به شمار مى رفت.[6]
پدرش شیخ على فرزند شیخ شهر آشوب نیز از فقیهان و محدثان فاضل و از دانشمندان بزرگ شیعه محسوب مى شد[7] که در تربیت فرزند خویش از جان و دل تلاش مى کرد.

شکوفایی
محمد رفته رفته همچون دیگر کودکان همسن و سال خود رشد مى کرد و بزرگ مى شد، اما فرقى که او با دیگران داشت این بود که در دامن خانواده اى روحانی، دانش پرور و تربیت شناس پرورش مى یافت. او چون به هشت سالگى رسیدتمام قرآن را حفظ کرده بود و از این به بعد او را «حافظ» (حافظ قرآن) لقب دادند. [8]
ابن شهر آشوب بعد از فراگیرى قرآن و دروس مقدماتى و ادبى به تحصیل علوم و معارف دینى مثل فقه و اصول ، حدیث، رجال، کلام و تفسیر پرداخت.
آغاز و انجام تحصیلات عالى او دقیقاً معلوم نیست، اما همین قدر معلوم است که در نزد پدر و جدش و بزرگانى چون شیخ طبرسی، عبدالواحد آمدى و قطب راوندى سطوح عالى علم و ادب را گذراند. ولى از آنجا که آن بزرگان هر یک در شهر و دیارى دور از هم زندگى مى کردند به این نتیجه مى رسیم که ابن شهرآشوب در راه کسب علم و معرفت و براى استفاده از محضر دانشوران بزرگ شیعه در اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم هجرى سالها از این شهر به آن شهر و از این دیار به آن دیار درحال مهاجرت و گشت و گذار بوده است.

موفقیت
ابن شهر آشوب پس از سالیانى اقامت در حوزه هاى علميّه ایران و استفاده از محضر دانشمندان و اساتید بزرگ و مسافرتهاى علمى در سرزمینهاى مختلف ایران (مازندران، مشهد مقدس، نیشابور، سبزوار، ری، کاشان، اصفهان و همدان) در سال 547 ق. با کوله بارى از دانش و معنویت از شهر همدان به بغداد عزیمت کرد.[9] وى در بغداد که پایتخت بنى عباس و مشهورترین مرکز علوم اسلامى آن روزگار بود و دانشمندان زیادى در آن زندگى مى کرد اقامت گزید و به تدریس علوم و فنون مختلف پرداخت و هم در آن رشته ها کتاب ها نوشت.[10]
ابن شهر آشوب از همان سالهاى جوانى که در ایران و عراق مشغول تحصیل بود، تدرس هم مى کرد. «وى هر علمى از علوم اسلامى را که به حدّ کمال دارا بوده، شروع به تدریس آن علم مى کرد.»[11]
با اینکه در زمان ابن شهر آشوب دانشمندان و عالمان بزرگى وجود داشتند که مورد احترام مردم و از جایگاه ویژه اى برخوردار بودند، در این میان ابن شهر آشوب امتیاز و برجستگى خاصّ داشت  و مقام علمى و موفقیت او از دیگران نمایان تر بود. او به هر شهرى از ممالک اسلامى که حوزه علمیه داشت، مى رفت در رأس آنان قرار مى گرفت و کار تدریس و  بحث و پرورش شاگردان را به صورت جدى و چشمگیرترى آغاز مى کرد.

شاگردان
وى زمانى که در شهر هاى بغداد، حلّه و موصل مى زیست و در اواخر عمر که در شهر حلب اقامت داشت و در دیگر شهر هاى اسلامی، شاگردان زیادى تربیت کرد که از این میان به افراد ذیل مى توان اشاره کرد:
1- علّامه سید محمد بن زهره حلبى (متوفى پس از 585 ق.)
2- شیخ جمال الدین ابوالحسن على بن شعره حلّی جامعانى (متوفى 581)
3- شیخ تاج الدین حسن بن على دربی.
4- شیخ یحیى بن محمد سوراوی.
5- یحیى بن ابى طى حلبی.
6- سید کمال الدین حیدر حسینی.
ابن شهر آشوب یکى از اساتید علم حدیث و اجازه نقل حدیث بوده است. وى از اساتید خویش اجازه نقل روایت داشته و از آنها روایت مى کرده است. از جمله ایشان: شیخ ابو منصور طبرسی، محدث شیخ على بن شهر آشوب، شیخ شهر آشوب، شیخ ابو على فضل بن حسن طبرسى (صاحب تفسیر «مجمع البیان»)، شیخ جمال الدین ابوالفتح رازی، قطب الدین راوندى و ... مى باشند.

آثار جاودانه
ابن شهر اشوب قهرمان عرصه قلم و نگارش بود. او در اکثر علوم اسلامى – اعم از فقه، اصول، کلام، حدیث، تاریخ، تفسیر، رجال و ... تألیفات و تصنیفاتى ارزنده، آموزنده و بى سابقه از خود به یادگار گذاشته و هر یک در نوع خود مهم و نشانگر نبوع فکرى و مقام والاى علمى نویسنده آن است؛ آثارى که همواره مورد توجه و عنایت عالمان و دانشمندان قرار گرفته است.
اینک به معرفى برخى از اثار پرارج آن دانشمند بزرگ شیعه مى پردازیم:
1- متشابه القرآن و مختلفه: کتابى است تحقیقى که مؤلف آن را در سال 570 ق. در شهر حلّه به پایان برده است.[12]
2- مناقب آل ابى طالب(علیه السلام): ابن شهر آشوب در این اثر گرانقدر مناقب و فضایل چهارده معصوم(علیهم السلام) را یکایک مورد بحث و شرح قرار داده است.
3- معالم العلماء: او در این کتاب کم حجم و پر بارپس از برشمارى نام 1021 تن از دانشمندان شرح کوتاهى از زندگى آنان و آثارشان را ذکر کرده است.
4- مثالب النواصب.

و شانزده اثر ذیل:
مخزون المکنون فى عیون الفنون، الطرائق فى الحدود و الحقائق، مائدة الفائدة، امثال فى الامثال، الاسباب و النزود على مذهب آل الرسول، الحاوی، الاوصاف، المنهاج، الفصول فى النحو، الجدیده، انساب آل ابى طالب، الاربعین حدیثا(در مناقب حضرت فاطمه (علیها السلام)، نخب الاخبار، الخصایص الفاطمیه، بیان التنزیل، الموالید.[13]
 
از نگاه دیگران
گفته ها و اظهار نظر هاى دانشمندان اسلامى چراغى است تا ما در پرتو آن ، شخصیت علمى و شأن و منزلت معنوى مردانى چون ابن شهر اشوب را بهتر بشناسیم. پس با گفتار دیگران عظمت روحى و مقام علمى او رابه نظاره مى نشینیم:
1- علّامه میر مصطفى حسینى تفرشی( متوفى 1021 ق.) نقل مى کند:
«رشید الدین محمد... شهر آشوب، پیشواى طایفه  شیعه و فقیه آنان، شاعرى بلیغ ونویسنده بود... ». [14]
2- شیخ ابو على حائرى (متوفى 1251 ق.) مى نویسد:
« ابن شهر آشوب شیخ الطائفه است و پایه فضل او گفتگو ندارد.» [15]
3- شیخ حر عاملى (متوفى 1104 ق.) مى گوید:
«ابن شهر آشوب عارف به رجال و اخبار و احادیث، شاعر و ادیب و جامع همه خوبیها بود.»[16]
4- علّامه میرزا حسین نورى (متوفى 1320 ق.) مى نویسد:
«فخر شیعه، تاج شریعت، افضل الاوائل و دریاى متلاطم  ژرفى که ساحل ندارد، احیاء کننده آثار مناقب و فضائل، رشید الملة و الدین شمس الاسلام و المسلمین ابن شهر آشوب فقیه، محدث، مفسر، محقق و ...» . [17]
5- دانشمند رجالى و محقق ملا على قراجه داغى دیزمارى علیارى (متوفى 1327 ق.) مى نویسد:
« ابن شهر آشوب مازندرانی، پیشواى طایفه شیعه... و نویسنده بود.» [18]
چنانکه از کتاب هاى نویسندگان بر مى آید دانشمندان اهل تسنن آن طور که از ابن شهر آشوب تجیلیل و به بزرگى یاد کرده اند، در حق کمتر کسى از علماى شیعه چنین کرده اند. اینک به گفته هاى یکى از آنان اشاره مى کنیم تا از این رهگذر اندکى به شخصیت علمى و قدر و منزلت و شأن او بیشتر پى بریم.
صلاح الدین صفدی، یکى از عالمان بزرگ اهل سنت مى نویسد:
«محمد بن على بن شهر آشوب... یکى از سرشناسان شیعه است . او در هشت سالگى قرآن را حفظ کرده بود و ر علم اصول شیعه به حد نهایى رسید. وى در علوم قرآنى و مشکلات حدیث و اخبار و لغت و نحو و موعظه در منبر – در زمانى که مقتفی خلیفه عباسى در بغداد بود از دیگران تقدم داشت.»[19]

رحلت
سرانجام ابن شهر آشوب، فقیه فرزانه اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) پس از گذراندن صد سال عمر و حدود هفتاد سال خدمت پر تلاش به تشیع، با تحصیل، تعلیم و تربیت، تحقیق و ترویج احکام الهى و تحمل محنتهاى بسیار در راه دین و استحکام حوزه هاى علوم دینى و رفع مسائل اجتماعى مردم و مشکلات شخصى زندگی، در شب جمعه 22 شعبان سال 588 ق. در شهر حلب به دیار باقى پرکشید و پیکر عزیزش را در نزدیکى شهر در دامنه کوه جوشن، در جوار مرقد حضرت محسن بن ابى عبدالله الحسین (علیه السلام) دفن کردند. [20]

*********************************

[1] - لؤلؤة البحرین: شیخ یوسف بحرانی، ص 340.
[2] _ مقدمه کتاب غرر الحکم، عبدالواحد آمدی.
[3] _ سروی بر زون عروی و منسوب به «ساری» مازندران است.
[4] _ دائره المعارف بزرگ اسلامی: ج 4، ص 90.
[5] _ علّامه سید محمد صادق آل بحر العلوم می گوید: از اینکه پدر و جد ابن آشوب در بغداد زندگی می کردند برمی آید که تولد این دانشمند در بغداداتفاق افتاده است.(مقدمه معالم العالم، ص3.) بعضی از محققان برآنند که ابن شهر آشوب در ساری مازندران به دنیا آمده و مقدمات علوم اسلامی را درآنجا فراگرفته است. (داتره المعارف تشیع: ج 1، ص 337.)
[6] _ بحارالانوار: محمد باقر مجلسی، ج 1، ص 101.
[7] _ کیاکی کنیه شهر آشوب است. (ر.ک. مصفلی المقال فی علم الرجال: آقا بزرگ تهرانی، ص 415.).
[8] _ مقدمه  معالم العماء، ص3.
[9] _ دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی: ج 4، ص 90.
[10] _ مفاخر اسلام، ج 3، ص 495.
[11] _ همان، ج 3، ص 500.
[12] - متشابه القرآن و مختلفه: جزء دوم، ص 287.
[13] _ الدریعه: ج 19، ص 76 -  ج 2، ص 476 – ج 5، ص 91 – ج 1، ص 426 – ج  23، ص233 – مقدمه معالم العماء – ص 33 – تنقیح المقال: ج 3، ص 157- ریحانه الادب: ج 8، ص 9.
[14] _ نقد الرجال: ص 323.
[15] _ منتهی المقال، ص 283.
[16] _ امل الآمال: ج 2، ص 285.
[17] _ مستدرک الوسائل: ج 5، ص 310.
[18] _ بهجه الامال فی شرح زبده المقال: ج 6، ص 513.
[19] _ تأسیس الشیعه: آیه الله سید حسن صدر، ص 272.
[20] _ اعیان الشیعه: ج 1، ص 82. 

نوشتن دیدگاه