بطوری که نوشته‌اند وقتی دعبل‌خزاعی در خراسان به زیارت حضرت رضا (علیه السلام) نایل آمد اشعاری در مدح آن حضرت سرود و خلعتی فاخر و چند هزار درهم صله گرفت . امام همام به او لقب دعبل – که در عربی به معنی شتر کهن سال است – عطا فرمودند.
تفصیل مطلب و شرح حال دعبل در بسیاری از کتابها و مآخذ معتبر ذکر شده است و خوانندگان علاقه‌مند می‌توانند به دائره‌المعارف اسلام و ترجمه عربی کتاب بروکلمن« تاریخ‌الادب‌العربی » و از مآخذ شرقی به کشف‌الظنون و وفیات‌الاعیان و اغانی مراجعه کنند.
آقای ابوالقاسم حبیب‌الهی (نوید) دانشیار محترم دانشکده – ادبیات مشهد نیز مقاله‌ای دارند تحت عنوان « دعبل خزاعی مداح اهل بیت (علیه السلام) » که در شماره چهارم نامه آستان قدس چاپ شده است .
ظاهراً دیوان کامل دعبل در دست نیست ( دائره‌المعارف اسلام ) ولی اشعاری که در مدح حضرت رضا (علیه السلام) و خاندان عصمت و طهارت سروده از دیرباز نقل شده و مایه تمتع و استفاده بزرگان دین و ارباب ادب بوده است .
مرحوم مجلسی عالم بزرگ شیعه قصیده تائیه دعبل را که در مدح حضرت رضا (علیه السلام) است به فارسی ترجمه و شرح کرده است و دو نسخه از این شرح در کتابخانه آستان قدس محفوظ است. این دو نسخه در جلد سوم (شماره ۱۲ ادبیات) و در جلد هفتم (شماره ۶۸۶ ادبیات) معرفی شده و نسخه اولی که اقدم واصح است در ۱۱۲۳ کتابت و بوسیله شخصی به نام حاج سید محمد در سال ۱۳۰۹ ه . قمری وقف شده است. این نسخه ۳۴ ورق ۱۵ سطری به ابعاد ۵/۱۸ در ۵/۱۲ سانتی‌متر دارد و مشتمل است بر دیباچه (۱ آ) ، مقدمه‌ای در «بیان نسب و برخی از احوال دعبل» (۲ ب) و فصلی «در بیان سندهای اخبار متعدده» (۳ آ) که از ابن بابویه و شیخ طوسی و کشی و ابن طلحه مالکی روایاتی دال بر صحت انتساب این قصیده به دعبل ذکر شده است.
هیئت تحریریه نامه آستان قدس مناسب دانست متن و شرح یا ترجمه قصیده دعبل را به دوستداران دربار ولایت مدار رضوی تقدیم کند باشد که مورد پسند افتد و خدمتی بشود.
در رسم‌الخط نسخه تقریباً تغییری داده نشد و سعی گردید حتی‌الامکان متن همان طور که نوشته شده است در دسترس خوانندگان محترم گذاشته شود.
اول قصیده اینست:
تجاوبن بالاد نان و الزفرات نوائح عجم اللفظ و انلقطات(۹آ)
نوائح عجم اللفظ و انلقطات(۹آ) نوائح عجم اللفظ و انلقطات(۹آ)
چون میان شعرا متعارف است که در اول قصاید شعری چند مناسب در عشق و شوق یا در سوز و گداز و یا در شکایت روزگار می‌گویند و بعد از آن بر سر هر مطلب می‌آیند این ابیات را در صدر قصیده ایراد نموده است. و دنین صدای حزین است و زقره آه درد‌آمیز است و نوائح جمع نائحه است یعنی زنان نوحه کننده و کلام اعجم کلامی‌را می‌گویند که از آن معنی مفهوم نشود، یعنی جواب یکدیگر گفتند و صدا بلند کردند. و نالهای (ناله‌های) سوزناک و آههای دردناک نوحه کننده چند که لفظ و سخن ایشان فهمیده نمی‌شد مراد خوانندگی مرغانست که عشاق و ارباب اندوه را بوجد می‌آورند. ع
یخبرن بالانفاس من سرانفس اساری هوی‌ات و اخرات
اساری هوی‌ات و اخرات اساری هوی‌ات و اخرات
یعنی می‌دادند به نفسهای خود از راز نهان جانی چند که اسیر عشق و هوا گردیده‌اند بعضی از عشاق گذشته‌اند و بعضی آینده.
فاصعدن او اسفضن حتی تفوضت صفوف الدجا بالفجر منهزمات
یعنی آن مرغان نوحه (۹ ب) کننده گاه به جانب پستی پرواز کردند تا آنکه شکسته و پراکنده شدند لشکرهای تاریکی شب از هجو عساکر روشنایی صبح گریزندگان. ع
علی العرصات الخالیات من المها سلام شج صب علی العرصات
مها جمع مهاتست و مهاه گاو گوهی است و گاهی به اعتبار خوش چشمی و وحشی بودن تشبیه می‌کنند معشوق را به آن و شاید اینجا این معنی مراد باشد. و شجی به معنی حزین است و صب به معنی بسیار مشتاقست، یعنی باد بر آن عرصهای خالی از معشوق من که در زمان سابق در آنجا بوده‌اند سلام اندوهناک که مشتاق است و محزونست بر خالی بودن آن عرصها از معشوق من .ع
فعهدی بها خضر المواهد مالفا من العطرات البیض و الخفرات
یعنی دیده‌ام و به خاطر دارم وقتی را که آن عرصهای معشوق من مکانها و بقعهای (بقعه‌های) آنها سبز و خرم و محل الفت بود به سبب دلربایان خوشبویان سفید رویان با نهایت شرم و حیا که در آن زمینها بودند.
لیالی یعدین الوصال علی القلی و تعدی تدایینا علی الغربات
یعنی آنچه به خاطر دارم در شبی چند بود که آن شبها (۱۰ آ) با آن معشوقان یاری میکردند وصال محبوب را بر دشمنی و هجران و یاری میکردند نزدیکی محبوب را بر دوری هجران.
و اذهن یلحظن العیون سوافراً ویسترن بالایدی علی الوجنات
یعنی و در هنگامی که معشوقان از زیر چشم نظر میکردند بسوی دید‌های (دیده‌های) نظاره و تماشاکنندگان با روهای گشوده بی‌حجاب و از روی حیاگونهای (=گونه‌های) خود را می‌پوشانیدند به دستهای خود.
و اذکل یوم لی بلحظی نشوه یبیت بها قلبی علی نشوات
یعنی و در روزگاری که در هر روز آن به مشاهده جمال دلبران برای من نشاء‌بهم می‌رسد که دلم شبهای بسیار آن نشاء بسر می‌آورد و چون از تغزل فارغ شد بر سر مطلب آمد و گفت. ع
فکم حسرات هاجها بمحسر و قوفی یوم الجمع من عرفات
یعنی پس چه حسرتها و اندوهها که از برای من بهیجان آمد در وادی محشر که منتهای منی است از جانب مشعرالحرام بسبب اجتماعی که مردم در روز عرفه در عرفات کردند و امام زمان در میان ایشان نبود یا بود و مغلوب دشمنان بود. ع
الم تر للایام (۱۰ب) ماجرجورها علی الناس من نقض و طول شتات
یعنی آیا نمیبینی (نمیبینی) روزگار را که جنایتها کرد جور و ظلم آن بر مردم از همزدن عهدها که در باب امامت ائمه علیهم السلام از ایشان گرفته شده بود و بطول انجامیدن پراکندگی مردم و احوال ایشان. ع
و من دول المستهزیین و من غدا بهم طالبا للنور فی الظلمات
یعنی و از دولتهای خلفای جور که بشرع و دین و ائمه مسلمانان سخریه و استهزا می‌نمایند یا بخواهش نفس خود عمل می‌نمایند و از گمراهی آن جماعت که طلب می‌نمایند بسبب متابعت آن خلیفهای (خلیفه‌های) نا حق نور هدایت را در تاریکی جهالت و ضلالت. ع
فکیف و انی بطالب زلفه الی الله بعد الصوم و الصلوات
سوی حب ابنآء النبی و رهطه و بغض بنی الزرقاء و العبلات
یعنی پس چگونه و کجا به هم می‌رسد طلب کردن امری که موجب قرب باشد بسوی حق تعالی بعد از روزه و نمازها بغیر دوستی فرزندان پیغمبر و خویشان نزدیک او دشمنی فرزندان ازرق کبود چشم و فرزندان امیه که ایشان را عبلات می‌گفتند و اول اشاره است (۱۱ آ) به اولاد مروان که سالها در میان بنی‌امیه پادشاهی کردند به جور و ستم زیرا که مروان مادرش زن زناکار مشهوری بود چنانچه ابن جوزی از محدثان اهل سنت روایت کرده است که روزی میان حضرت امام حسین صلوات الله علیه و مروان نزاعی شد حضرت به او گفت ای پسر زن ازرق می‌شوم زناکار که در بازار عکاظ که از بازارهای مشهور عرب بود می‌نشست. و دویم اشاره است به جمیع سلسله میشومه بنی امیه که حق تعالی در قرآن مجید ایشانرا شجره ملعونه نامیده است و در مدت هزار ماه غصب خلافت ائمه حق کردند و اول ایشان معاویه بود و آخر ایشان مروان حمار و بنی مروان نیز از جمله ایشان بود. ع
و هند و ما ادت سمیه و ابنها اولوا الکفر فی الاسلام و الفجرات
یعنی و بغض و عداوت هند جگرخوار که مادر معاویه بود و آنچه حاصل و صادر شد از سمیه و پسر او که زیاد باشد و ایشان صاحبان کفر و فجورها بودند در اسلام و بدانکه سمیه مادر زیاد از زناکاران مشهور بود و به این سبب پدر (۱۱ ب) زیاد معلوم نبود و او را زیادبن ابیه می‌گفتند یعنی زیاد پسر پدرش و چون زیاد و معاویه در عداوت حضرت امیرالمومنین (ع) با یکدیگر شریک بودند معویه زیاد را به خود ملحق کرد و گفت برادر اوست زیرا که تا چنین نسبتهای کثیف نباشد آن اعمال قبیحه از کسی صادر نمی‌گردد. عبیدالله پسر زیاد نیز جرات بر قتل سیدالشهداء و جگرگوشه رسول خدا و سایر نفوس مقدسه و سفک دماء محترمه و اعمال قبیحه (در حاشیه: شنیعه) دیگر نمود لعنه‌‌الله علیهم اجمعین. ع
و هم نقضوا عهدالکتاب و فرضه و محکمه بالزور و الشبهات
یعنی ایشان نقض کردند و شکستند عهد واجبی را که در آیات محکمه واضح الدلالات قرآن مجید بر ایشان لازم شده بود که آن خلافت و امامت ائمه حق علیهم‌السلام است ببهتانها که بر پیغمبر (ص) بستند و احادیث دروغ که بر آنحضرت افترا کردند و شبهای (شبهه‌های) باطل واهی ( ۱۲ آ ) که برای مردم ظاهر ساختند . ع
و لا (بدل : لم) تک الامحنه‌کشفتهم بدعوی ضلال من هن وهنات
یعنی نبود غضب کردن آن ملاعین خلافت امیرالمومنین (ع) را با آن وضوح و ظهور مگر امتحانی از خدا که کفر آن منافقان را ظاهر گردانید و کینههای ( کینههای) دیرینه ایشانرا رسوا کرد بدعوای گمراهی که کردند بسبب غرضهای باطل و نفاقهای پنهان و کینهای (کینههای) دیرینه. ع
تراث بلا قربی و ملک بلاهدی و حکم بلاشوری بغیر هداه
یعنی آن گمراهی میراثی بود که از حضرت رسول صلی‌الله علیه و آله بردند بدون قرابیت و خویشی و پادشاهی و خلافتی بود که متصرف شدند بی هدایت و دانائی و حکمی بود که در میان مسلمانان جاری ساختند بدون مشورت با هادیان و راهنمایان دین.ع
زرایا ارتنا خضره الافق حمره وردت اجاجاً طعم کل فرات
یعنی اینها مصیبتی چند است که نمود بجای سبزی افق آسمانرا به سرخی و گردانید در کام ما مزه هر آب شیرین‌را شور و تلخ اشاره (۱۲ب) است بآنچه مشهور است میان عرب و عجم که کسی که برو غم و الم غالب شد دنیا در نظر او تیره و متغیر مینماید و در کام او لذتها ناگوار میشود و ممکن است اشاره باشد باحادیثی که وارد شده است که زیادتی سرخی افق مشرق و مغرب بعد از شهادت حضرت امام حسین صلوات الله علیه بهم رسید و چون غصب حق امیرالمؤمنین علیه السلام شد آب آسمان بر طرف شد و ابرها آب شور از دریا بر می‌دارند و در زمان حضرت صاحب‌الامرعلیه‌السلام که حق بصاحبش برمیگردد و آب شیرین از آسمان میبارد و برکتهای زمین مضاعف میگردد. ع
و ما سهلت تلک المذاهب فیهم علی الناس الابیعه الفلتات
یعنی و آسان نکرد این مذهبها و بدعتها را که در میان ایشان بهمرسیده است بر مردم مگر بیعت باطلی که بی تامل و تدبر با ابوبکر کردند و بآن چسبیدند و گفتند ما بیعت را بهم نمیتوانیم زد و آن بیعت را اجماع نام کردند و در نظر مردم مشتبه گردانیدند و با آنکه در اول حال اکثر مهاجران و انصار بیعت نکردند و احدی از بنی هاشم بیعت (۱۳آ) نکرد و چون منافقان را بطمع اموال و مناصب با خود یار کردند و بجبر و عنف مردم را به بیعت می‌بردند و ریسمانها در گردن ایشان کرده میکشیدند و شمشیرها بر بالای سرایشان بود که بیعت میکردند و چنین خلافت و بیعتی را اجماع نامیده و حجت خلافت خود ساختند. و تفصیل این سخنان انشاءالله در کتاب حویه‌القلوب مذکور خواهد شد. ع
و ما قیل اصحاب السقیفه جهره بدعوی تراث فی الضلال بنات
یعنی نبود گفتار (۱۳ب) آنها که در سقیفه بنی ساعده گفتند بآواز بلند در وقتی که معارضه با انصار میکردند که دعوای میراث حضرت رسول اکرم(ص) کردند بسبب گمراهی و گفتند ما خویشان آنحضرتیم ( آن حضرتیم ) بلند مرتبه یعنی آنسخن ( آن سخن) فایده بایشان نمیبخشید و این اشاره است بانکه حضرت امیرالمومنین علیه‌السلام مکرر در نظم و نثر میفرمودند که حجتی که قریش بر انصار تمام کردند که ما خویشان پیغمبریم و احقیم بخلافت آنحضرت همان حجت را من بر ایشان دارم که شما از قبیله آنحضرتید دعوی حقیقت می‌کنید من که پسر عم و داماد اویم چون اولی و احق نباشم قطع نظر از نص روز غدیر و غیر آن و افضل بودن در جمیع کمالات . ع
ولو قلدوالموصی الیه امورها لزمت بمامون علی العثرات
یعنی اگر این امت بیشرم میگذاشتند امور خود را بان کسی که حضرت رسول (ص) او را وصی خود گردانید و سفارش امت را باو کرد هر آینه چسبانیده بودند و تفویض کرده بودند بکسی که ایمن بودند از آنکه از او خطایی و لغزشی واقع شود یعنی بر حق علی‌ابن ابی طالب صلوات الله علیه . ع
اخی خاتم الرسل المصطفی (درحاشیه : المصفی) من‌القدی (۱۴آ) و مفترس‌الابطال فی الغمرات
یعنی آن مامون برادر آخر پیغمبران بود و پاکیزه بود از هر بدی که بخاطر خلدو درنده شجاعان بود در جنگهای عظیم . ع
فان جحدوا کان الغدیر شهیده و بدر و احد شامخ الهضبات
یعنی پس اگر انکار کنند خلافت و استحقاق امامت او را نص روز غدیر که در عالم مشهور است گواه اوست و جوابهای او در جنگ بدر و احد که کوههای بلند دارد شاهد استحقاق خلافت اوست . ع
وای من القران تتلی بفضله و ایثاره بالقوت فی اللزبات
یعنی و گواهی میدهد بر خلافت او آیه چند از قرآن که مردم می‌خوانند و دلالت میکند بر فضیلت او و اختیار کردن او مساکین را بقوت خود. و شدتها و تنگیها و قحطها اشاره است بقصه نزول سوره کریمه هل‌اتی و غیر آن از صدقات آنحضرت که عامه و خاصه روایت کرده‌اند . ع
و عز جلال ادرکته بسبقها مناقب کانت فیه مؤتنفات
یعنی و بزرگواری جلالت و عظمتی که دریافته است آنرا بسبب سبقت گرفتن بسوی منقبتی چند که در آنحضرت بود و دیگری پیش [ از ] او آنها را درنیافته بود . ع
مناقب (۱۴ب) لم تدرک بکید و لم تنل بشی‌ء سوی حد القنا الذریات
یعنی آنچه مذکور شد منقبتی چند است که نمیتوان یافت آنها را مگر پایمال و نمیتوان بآنها رسید بچیزی مگر بدم نیزهای ( نیزه‌های ) تند برنده یعنی از جمله منبقتهای آنحضرت شجاعت بی‌نهایت بود که اساس دین مبین بزور بازوی معجز نمای آنحضرت شد و اکثر عداوت منافقان با آن جناب از آنجهت بود . ع
نجی لجبریل الامین و انتم عکوف علی العزی معاً و منات
یعنی حضرت امیرالمومنین علیه‌السلام همراز جبرئیل امین بود زیرا که صدای وحی خدا که بر حضرت رسول صلی‌الله علیه و آله نازل می‌شد او می‌شنید چنانکه خود فرموده در وقتی که شما ملازمت مینمودید بر سجده کردن و پرستیدن عزی و منات هر دو که دو بت بزرگ قریش بودند و این خطاب با کسی است که غصب خلافت آنحضرت کرد مانند ابوبکر و عمر و عثمان و معویه . ع
بکیت لرسم‌الدار من عرفات و اذریت دمع العین بالعبرات
این مطلع دویم این قصیده است یعنی گریستم برای آثار خانه خراب آل پیغمبر که ایشانرا از آنجا دور کرده بودن و منافقان (۱۵آ) جای ایشانرا غضب کرده بودند و در عرفات و پاشیدم آب چشم خود را بگریه کردنها . ع
و بان عری صبری و هابت صبابتی رسوم دیار قد عفت و عرات
یعنی و بریده شد حلهای (حله‌های) صبر من و بهیجان آمد شوق بسبب نشانهای منزلها و خانها (خانه‌ها ) که اکثر آنها محو شده بود و چول [۱] و ناهموار شده بودند. ع
مدارس ایات خلت من تلاوه و منزل وحی مقفر العرصات
یعنی و آن خانها (خانه‌ها ) محل درس گفتن آیه چند بود که اهل بیت رسالت در آنها تفسیر آیات میفرمودند و اکنون بسبب چوله مخالفان خالی شده‌اند آنها از تلاوت قرآن چه جای تفسیر آن محل نزول وحی الهی بود و اکنون عرصهای آن از هدایت و عبادت خالی و ویران و بپایان شده است . ع
لال رسول‌الله بالخیف من منی و بالبیت والتعریف و الجمرات
یعنی آن خانها از آل رسول خدا بود صلوات علیهم در خیف یعنی مسجد منی و در خانه کعبه و در عرفات و در جمرات .
دیار لعبدالله بالخیف من منی و للسید الداعی الی الصلوات
دیار علی والحسین و جعفر ( ۱۵ب ) و حمزه و السجاد ذی الثفنات
یعنی خانها بود از عبدالله پدر حضرت رسول صلی‌الله علیه و آله در خیف منی و از سید و بزرگی که مردمرا خواند بسوی نمازها یعنی حضرت رسالت صلی‌الله‌علیه و آله و خانهای علی ابن ابی طالب و حسین و جعفر طیار و حمزه سیدالشهدا و حضرت امام زین‌العابدین که بسیار سجده کننده بود و از بسیاری سجود پیشانی او پینها (پینه‌ها) [۲] به هم رسیده بود مانند پینه زانو و سینه شتر و هر سال چندین مرتبه به مقراض می‌بریدند آن پینها را.
دیار لعبدالله والفضل صنوه نجی رسول‌الله فی الخلوات
یعنی و خانها از عبدالله پسر عباس عموی پیغمبر و فضل برادر عبدالله که همراز حضرت رسول خدا صلی‌الله علیه و آله در خلوتها و ظاهراً دعبل در اینجا تقیه از مامون کرده است که از اولاد عباس بود.
وسبطی رسول‌الله وابنی وصیه و وارث علم الله و الحسنات
یعنی و خانهای دو فرزند زاده رسول خدا و دو پسر وصی او و وارث علم خدا و نیکیها و کمالات (۱۶ آ)
منازل وحی‌الله ینزل بینها علی احمد المذکور فی الصلوات
یعنی آن خانها محل وحی خدا بود که وحی نازل می‌شد در میان آنها بر احمد که مذکور میشود نام او در نمازها و بروایت دیگر در سینها (سینه‌ها) . شعر:
منازل قوم یهتدی بهدایهم فیومن منهم زله العثرات
یعنی و آنها منزلهای قومی بودند که هدایت می‌یافتند مردم به هدایت ایشان و ایمن بودند از آنکه از ایشان لغزشی واقعشود (= واقع شود) بسبب عصمت ایشان.ع
منازل جبریل الامین یحلها من الله بالتسلیم و البرکات
یعنی آندیار محل نزول جبرئیل بود که امین است بر وحی خدا و حلول می‌کرد از آن (بدل = در آن) خانها از جانب حق تعالی بسلام کردن و برکتها. ع
منازل وحی الله و معدن علمه سبیل رشاد واضح الطرقات
یعنی آن خانها بودند محل نزول وحی خدا و معدن علم او و راه صلاحی که راههای آن ظاهر و واضح است.
منازل کانت للصلوه و للتقی وللصوم و التطهیر و الحسنات
(۱۶ ب) یعنی منزلی چند که بودند برای نماز و پرهیزکاری و از برای روزه و پاک گردانیدن خود از صفات ذمیمه و ارتکاب اموری که موجب ثواب و حسنه باشد.ع
منازل لاتیم یحل بربعبها ولا ابن صهاک هاتک الحرمات
یعنی منزلی چند بود که نزول نکرد در ساحت آنها هتک کننده حرمتهای اهل بیت رسالت علیهم‌السلام. و مترجم گوید که ممکن است که مراد بدیار و منزلها خانه آبادهای رفیع و منازل امامت و خلافت باشد و (ظ:نه) خانه ای ظاهری چنانکه در آیه کریمه «فی بیوته اذن الله» گفته‌اند و در کتاب حیوه القلوب بیان کرده‌ام.
دیار عفاها جور کل منابذ ولم تعف للایام و السنوات
یعنی خانه چند است که اثر آنها را برطرف کرده است ستم هر دشمنی که در مقام محاربه باشد و علانیه عداوت کند و محو و خراب نشده است از گذشتن روزها و سالهای بسیار و غرض آنست که بنای دولت ایشان مثل بناهای دیگر نیست (۱۷ آ) که بمرور ایام برطرف شود بلکه از جور ظالمان چند روزی پنهان شده است. ع
قفا نسأل الدار التی خف اهلها متی عهدها بالصوم و الصلوات
در میان عرب شایع است که خطب عامرا (= عام را) بصیغه تثنیه می‌کنند و جهات آنرا در بحارالانوار ذکر کرده‌ام. یعنی بایستید ای برادران تا سئوال کنیم از خانه (ای) که اهلش سبک و کم شده‌اند چند گاه است که روزه‌ها و نمازها در آن برطرف شده است غرض بیان آنست که سالهای بسیار است که از استیلای مخالفان و مغلوب گردیدن اهل بیت علیهم السلم آثار دین اسلام و ایمان از میان مردم محو شده است و بدعتهای منافقان ظاهر گردیده است و بعوض عیادت و ورع و تقوی شرب خم و لهو و لعب و قتل نفوس و نهب اموال شیعیان شایع شده است.
و این الاولی شطت بهم غربه النوی افانین فی الاقطار مفترقات
یعنی و کجایند آنها که دور گردانید ایشانرا غربت و مکان و دوری از جاهای خود پراکنده در اطراف عالم مانند شاخهای درخت که پراکنده شوند. ع
هم اهل (۱۷ ب) میراث النبی اذا اعتزوا و هم خیر سادات و خیر حمات
یعنی ایشانند اهل میراث پیغمبر هر گاه نسب خود را بیان کنند و ایشانند بهترین سروران و حمایت کنندگان امت در دنیا و آخرت.ع
اذا لم نناج الله فی صلواتنا باسمائهم لم یقبل الصلوات
یعنی هر گاه مناجات نکنیم با خدا در نمازهای خود بنامهای مبارک ایشان خدا قبول نمی‌کند نمازهای ما را.ع
مطاعیم فی الاعسار فی کل مشهد لقد شرفوا بالفضل والبرکات
یعنی بسیار طعام دهنده و ضیافت کننده‌اند در پریشانیها و قحطیها در هر محلی بتحقیق که شرف یافته‌اند بفضیلت بر دیگران و ببرکتها و رحمتها و نعمتها که از ایشان بمردم رسیده است.
و ما الناس الا غاصب و مکذب و مضطغن ذواحنه و ترات
یعنی و نیستند مردم یعنی منکران اهل بیت علیهم السلم مگر غصب کننده حق ایشان یا تکذیب کننده که ایشانرا بدروغ نسبت دهند یا کینه‌وری که (۱۸ آ) عداوت ایشانرا در دل دارد و طلب کننده است خونها را که رسول خدا و امیرالمومنین صلوات‌الله علیهما در راه دین ریخته‌اند.ع
اذا ذکروا قتلی ببدر و خیبر و یوم حنین اسبلوا العبرات
یعنی هر گاه بیاد می‌آورند کشته شد [ه] های جنگ بدر و جنگ خیبر و جنگ حنین را که بر دست حضرت امیرالمومنین علیه السلم کشته شدند جاری می‌گردانند آب دید [ه] های خود را اما جنگ بدر و حنین را برای آنکه پدران و اقارب ایشان در آن دو جنگ بر دست آنحضرت کشته شدند. و اما جنگ خیبر بسبب آنکه دیگران گریختند و فتح بر دست آنحضرت جاری شد و اگر به جای خیبر، احد بود مناسب‌تر بود زیرا که در جنگ خیبر از قریش کسی کشته نشد مگر آنکه در ضمیر ذکروا منافقان اهل کتاب نیز داخل باشند. ع
فکیف یحبون النبی ورهطه وهم ترکوا احشائهم و غرات
پس چگونه دوست دارند حضرت رسول و خویشان و قبیله او را و حال از کشتن اقارب (حاشیه: و عشائر) ایشان پر شده است احشای اندرونهای آنها از کینه و عداوت. ع
لقد لاینوه فی (۱۸ ب) المقال و اضمروا قلوباً علی الاحقاد منطویات
یعنی بتحقیق که در ظاهر با او نرمی و همواری میکردند در گفتگو و پنهان میکردند عداوت را در دلهایی که پیچیده شده بود بر کینه دیرینه.ع
فان لم یکن الا بقربی محمد فهاشم اولی من هن و هنات
یعنی اگر نبود خلافت مگر بقرابت و خویش (ظ: خویشی) محمد چنانچه در روز سقیفه بر انصار حجت کردند و خلافت را از ایشان گرفتند پس بنی‌هاشم اولی و سزاوار خواهند بود بخلافت از جماعتی که خویشی دوری دارند و در نسب ایشان گفتگو نیز هست.ع
سقی الله قبراً فی المدینه غیثه فقد حل فیه الامن بالبرکات
یعنی آب دهد خدا قبری را که در مدینه طیبه است بباران رحمت خود یعنی بتحقیق که نازلشد (نازل شد) در آن قبر، کسی که سبب ایمنی کافه خلایق است در دنیا و آخرت با برکتهای بسیار. ع
نبی الهدی صلی علیه ملیکه و بلغ عنا روحه التحفات
یعنی آن سبب ایمنی پیغمبر هدایت کننده است درود فرستد (۱۹ آ) برو پروردگار و مالک اختیار او و برساند خدا بروح مقدس او تحفها (تحفه‌ها) از درود وثنا .ع
و صلی علیه‌الله ما ذر شارق ولاحت نجوم اللیل مبتدرات
یعنی و صلوات فرستد برو حق تعالی مادام که طلوع کند خورشید از افق و مادام که ظاهر شوند ستاره‌های شب مبادرت کنند طلوع آفتاب را. ع
افاطم لوخلت الحسین مجدلا وقدمات عطشاناً بشط فرات
اذا للطمت الخد فاطم عنده واجریت انهاراً علی الوجنات
یعنی ای فاطمه اگر خیال کنی حسین را که بتیغ بیدریغ اعداد بر خاک کربلا افتاده در کنار شط فرات تشنه لب جان داده هر آینه طپانچه بر گونه گلگون خود خواهی زدن ای فاطمه و نهرها از آب دیده محزون بر گونهای (= گونه‌های) گلگون خود جاری خواهی کرد. ع
افاطم قومی یابنه الخیر فاندبی نجوم سموات بارض فلات
یعنی ای فاطمه برخیز ای دختر بهترین خلق خداوند و نوحه کن بر فرزندان خود که ستارها (ستاره‌های) فلک امامت و رفعت (۱۹ ب) اند و در زمین بیابان چول بمذلت افتاده‌اند. ع
قبور بکوفان و اخری بطیبه و اخری بفخ نالها صلوات
یعنی قبری چند در کوفه است و قبرهای دیگر در طیبه است یعنی در مدینه طیبه و قبرهای دیگر در فخ مکه مشرفه است برسد باینها صلوات من. مترجم گوید که قبرهای کوفه که اشاره بضرایح مقدسه حضرت امیرالمومنین و حضرت امام حسین صلوات الله علیها و قبور شهدای کربلاست و بعضی از اولاد ائمه علیهم السلم که در کوفه و حوالی آن مدفونند و قبرهای مدینه اشاره است بمرقد منور حضرت سید انبیا ص و مضجع معنبر فاطمه زهرا صلوات الله علیها و ضرایح مطهر ائمه بقیع سلام الله علیهم و سایر سادات عالی درجات که در آن بلده طیبه مدفونند. و فخ اسم موضعی است در نزدیک مکه معظمه که اطفال را از آنجا محرم می‌گردانند. و مجمل قصه فخ آنست که حسین پسر علی پسر حسین سیم بر حسن دویم پسر امام حسن مجتبی علیه السلم که مادر او زینب دختر عبدالله پسر حسن دویم بود در ایام خلافت موسی که ملقب بود بهادی و چهارم خلفای بنی‌عباس بود خروج کرد در ماه (۲۰ آ) ذی‌القعده سال صدو شصت و نه از هجرت در مدینه و ابوالفرج اصفهانی در کتاب مقاتل الطالبین روایت کرده است که سبب خروج حسین آن بود که هادی مردی شقی از اولاد عمر بن الخطاب را والی مدینه طیبه کرد و او کار را بر سادات مدینه بسیار تنک کرد و اهانت و اذیت بسیار بایشان می‌رسانید چون اوایل آمدن حاجیان شد بمدینه هفتاد نفر از حاجیان داخل مدینه شدند و وسوسه کردند حسین و سایر سادات را که خروج کنید ما اعانت شما می‌کنیم. حسین اراده خروج و جمع کرد سادات را که از جمله آنها سه پسر عبدالله بن الحسن پسر امام حسن علیه السلم بودند که یکی یحیی نام داشت و دیگری سلیمان و سیم ادریس و عبدالله پسر حسن سیم که او را افطس می‌گفتند و ابراهیم پسر اسماعیل که او را طباطبا می‌گفتند و سادات طباطبا باو نسبت می‌رسانند و عمر پسر حسن پسر علی پسر حسن سیم و عبدالله پسر اسحاق پسر ابراهیم پسر حسن دویم بودند و دوستان او آزاد کرد [ه] را و آشنایان خود را جمع کردند پس بیست شش نفر از فرزندان امیرالمومنین علیه السلم جمع شدند و ده نفر از حاجیان و جمعی از موالیان! (۲۰ ب) و سایر مردم خروج کردند و چون مؤذن اذان صبحرا (صبح را ) گفت داخل مسجد شدند و افطس بر منار بالا رفت و مؤذن را جبر کرد که «حی علی خیرالعمل» در اذان گفت [والی] چون این صدا شنید گریخت و از مدینه بیرون رفت و حسین نماز صبح را در مسجد با مردم کرد و کسی از اولاد ابوطالب تخلف ننمود از ایشان مگر حضرت امام موسی کاظم صلوات الله علیه و حسن پسر جعفر پسر حسن سیم پسر حسین بر منبر برآمد و گفت بعد از حمد و ثنا منم فرزند رسول خدا و برآمده‌ام بر منبر رسول خدا و در حرم رسول خدا شما را دعوت می‌کنم که عمل کنید بسنت رسول خدا و مردم بعضی بیعت کردند درین حال حماد بربری که داروغه مدینه بود لشکری جمع کرد و بر در مسجد آمد و چون خواست از مرکب بزیر آید سید یحیی بن عبدالله شمشیری که داشت بر پیشانی او زد که زره و خود و کلاهش را برید و نصف سرش را پراند و آن ملعون از اسب گردید و یحیی حمله کرد بر لشکرش و همه گریختند و در آنسال (آن سال ) مبرک ترک که از امرای خلیفه بود و بحج آمده بود چون داخل مدینه شد و خبر خروج حسین را شنید (۲۱ آ) پنهان کس بنزد او فرستاد که من نمی‌خواهم مبتلا به جنگ تو شوم و در خون سادات داخل شوم شب جمعی را بر سر لشکر من بفرست اگر چه ده نفر باشند که بهانه باشد برای من و من بگریزم. حسین چنین کرد او گریخت و بجانب مکه رفت. و کلینی علیه‌الرحمه روایت کرده است که چون حسین خروج کرد و مدینه طیبه را متصرف شد فرستاد و حضرت امام موسی علیه‌السلام را تکلیف کرد که با او بیعت کند حضرت بنزد او رفت و فرمود که ای پسر عم مرا تکلیف بیعت مکن پسر عم تو محمد بن عبدالله بن الحسن پدرم حضرت امام جعفر علیه السلمرا (السلام را) جبر بر بیعت کرد و برو لازم شد که امری چند که نمی‌خواست بگوید گفت یعنی خبر داد بانکه او کشته خواهد شد و بچه نحو کشته خواهد شد و کی او را خواهد کشت. اگر مرا نیز تکلیف کنی آنچه می‌دانم خواهم گفت حسین گفت من از شما التماس کردم که اگر خواهید بیعت کنید من شما را جبر نمی‌کنم اختیار با شماست. چون بوداع حضرت امام موسی علیه‌السلام آمد حضرت فرمود که پسر عم بدانکه در این سفر کشته می‌شوی نیکو جنگ کن این گروه (۲۱ ب) فاسقی چندند که در ظاهر اظهار اسلام می‌کنند و در باطن مشرک و کافرند پس فرمود «انالله و انا الیه راجعون» من نیز مصیبت شما را ای گروه (در حاشیه: خویشان) از خدا می‌طلبم پس حسین بیرون رفت و چنانچه حضرت فرمود او و اصحابش همه کشته شدند و صاحب مقاتل الطالبین گفته است که حسین با سیصد نفر از سادات و موالی و غیر ایشان متوجه مکه معظمه شد و شخصی را در مدینه نایب خود کرد چون بفخ رسیدند لشکرهای هادی خلیفه باستقبال ایشان آمدند. در آن سال از بنی‌عباس عباس بن محمد و سلیمان بن ابی جعفر و موسی بن عیسی بحج آمده بودند و مبرک ترک و حسن حاجب و حسین بن یقطین نیز بایشان ملحق شدند و ایشان با لشکر گران در برابر لشکر سید حسین ایستادند و روز هشتم ماه ذی الحجه در وقت نماز صبح پس اول [بر] حسین امان عرض کردند که ما شما را امان می‌دهیم و ضامن می‌شویم که خلیفه ضرری بشما نرساند بلکه احسان کند بشما. سید حسین چون می‌دانست که بر امان ایشان (۲۲ آ) اعتمادی نمیتوان کرد و اگر دست بیابند ایشانرا با قبح وجوه بقتل خواهند رسانید قبول نکرده قتال عظیم در میان ایشان واقع شد و پیوسته لشکر مخالفت صدای امان بلند میکردند و آن شیران بیشه جماعت قبول امان نکرده مردانه جنگ میکردند و با قلت عدد و عدم مدد جمع کثیر از آن اشقیا را بجهنم فرستادند تا آنکه محمدبن سلیمان از عقب لشکر ایشان در آمد و اکثر لشکر حسین را بقتل رسانید تا آنکه حسین و سلیمان بن عبدالله بن الحسن و عبدالله بن اسحاق بن الحسن و حسن بن محمد با جماعت دیگر از سادات گرام شهید شدند و بعد از واقعه کربلا عظیمتر (عظیمتر) از جنگ فخ واقع نشد. و چون آن لشکر شقاوت اثر سرهای شهدا را نزد موسی و عباس آوردند جمع کثیر از سادات حسنی و حسینی در آن مجلس شوم حاضر بودند. آندو از حضرت امام موسی علیه‌السلام پرسیدند که این سر حسین است فرمود بلی «انالله و انا الیه راجعون» بخدا سوگند که از دنیا رفت مسلمان و صالح و بسیار روزه گیرنده و امر کننده بود به نیکیها و نهی کننده (۲۲ ب) بود از بدیها، و در میان سادات حسینی مانند خود نداشت آن [ها] ساکت شدند و جواب نگفتند و چون اسیران سادات را بنزد هادی بردند امر کرد که همه را بقتل آوردند و در همانروز [او] بجهنم واصل شد. و از جمعی روایت کرده‌اند که چون هنگام وفات سلیمان شد او را تلقین شهادتین میکردند و او شعری می‌خواند که مضمونش اینست کاشکی مادرم مرا نمی‌زایید و بجنگ حسین و اصحابش نمی‌رفتم و در مقاتل روایت کرده است که در شبی که سید حسین و اصحابش شهید شدند بر سر آبهای غطفان تا صباح آن قبیله نوحه جن را می‌شنیدند که اشعار می‌خواند [ند] و برایشان نوحه و گریه میکردند. و ایضاً از حضرت امام محمد باقر علیه‌السلم روایت کرده است که حضرت رسول خدا صلی الله علیه و آله در فخ از مرکب بزیر آمد و دو رکعت نماز کرد و گریست و فرمود جبرئیل نازلشد (= نازل شد) و گفت یکی از فرزندان من در اینجا شهید خواهد شد و ثواب کسی که با او شهید شود دو برابر شهیدان دیگر است (۲۳ آ) و ایضاً روایت کرده است که حضرت امام جعفر صادق علیه السلم نیز در فخ فرود آمد و نماز کرد و فرمود که در اینجا مردی از اهل من کشته خواهد شد با گروهی که ارواح ایشان سبقت خواهند کرد بسوی بهشت. مترجم گوید که از این احادیث مستفاد میشود که حسین دعوای امامت نکرده باشد و از برای این خروج کرده باشد که نهی از منکر بکند و اگر غالب شود حق را بامام زمان بدهد چنانچه احادیث در باب او در باب زید باین مضمون وارد شده است.
واخری بارض الجوزجان محلها و قبر بباخمری لدی الغربات
یعنی و قبر چند دیگر که زمین جوزجان خراسان محل آنهاست و در قبری که در باخمری است در غربت دور از دیار ایشان. و اول اشاره است بقتل یحیی پسر زید شهید که بعد از شهادت پدرش بخراسان رفت و در آنجا خروج کرد و در زمان ولید پلید از خلفای بنی امیه و در جوزجان او را شهید کردند و بردار کشیدند و بردار بود تا ابومسلم مروزی خروج کرد و او را بزیر آورد و دفن کرد. و دویم اشاره است (۲۳ ب) بقتل ابراهیم پسر عبدالله ابن الحسن که بعد از کشته شدن برادرش محمد گریخت و بعراق رفت و در آنجا خروج کردند و مدتها حکومت کردند و آخر در باخمرا که در شانزده فرسخی کوفه است کشته شد و در آنجا مدفون شد و تفصیل این قصها (= قصه‌ها) مناسب این ترجمه نیست و در حیوه القلوب انشاء الله مذکور خواهد شد.
و قبر ببغداد لنفس زکیه تضمنها الرحمن فی الغرفات
یعنی و قبری که در بغداد است برای نفس پاکیزه که او را خداوند رحمان برحمت خود فرو گرفته است در غرفهای (= غرفه‌های) بهشت. و ابن بابویه رحمه‌الله علیه روایت کرده است که دعبل گفت چون باین موضوع قصیده رسیدم حضرت امام رضا علیه السلم فرمود که می‌خواهی در این موضع دو بیت الحاق کنم که قصیده تو تمام شود گفتم بلی ای فرزند رسول خدا پس حضرت این دو بیعت بعد را فرمود. ع
و قبر بطوس یالها من مصیبه الحت علی الاحشاء بالزفرات
الی الحشر حتی یبعث‌الله قائماً یفرج عنا (۲۴ آ) الغم و الکربات
یعنی و قبری که در طوس است چه عجب مصیبتی است که پیوسته آتش حسرت در درون من افروزد نالهای (= ناله‌های) جانسوز تا روز حشرتا روزی که حق تعالی برانگیزد و ظاهر گرداند قایمی را که فرج میدهد و زایل میگرداند از ما غم را و کربتها و شدتها را. ع
علی بن موسی ارشد الله امره و صلی علیه افضل الصلوات
یعنی صاحب آن قبر علی پسر موسی خدا باصلاح آورد امر او را و درود فرستد بر او بهترین درودها.
مترجم گوید ظاهرا همین دو بیت از حضرت امام رضا علیه‌السلام است و بیت سیم را دعبل اضافه کرده است. بعد از آنکه حضرت آن دو بیت را اضافه نمود و بروایت ابن بابویه دعبل گفت یا ابن رسول الله آن قبری که در طوس خواهد بود قبر کیست حضرت فرمود که قبر منست و منقضی نخواهد شد شبها و روزها تا آنه بگردد شهر طوس محل تردد شیعیان من و زایران من بدرستی که هر که در طوس و غربت من زیارت کند مرا با من باشد در درجه من در روز قیامت و گناهانش (۲۴ ب) آمرزیده شود. ع
فاما المصیبات التی لست بالغا مبالغها منی بکنه صفات
قبور ببطن النهر من جنب کربلا معرسهم منا بشط فرات
توفوا عطاشاً بالفرات فلیتنی توفیت فیهم قبل وفات
یعنی پس از آن مصیبتها که دل مرا سوخته و بدرد آورده است و چندانکه سعی کنم وصف آنها چنانچه باید نمی‌توانم کرد اندوه بر صاحبان چند قبری است که واقع‌اند در نزدیک نهری که از پهلوی کربلا جاری است و در آخر شب اگر در آنجا نزول نمایند وقت چاشت بنهر فرات می‌رسند. وفات یافتند و شهید شدند با لب تشنه در کنار فرات چه بود اگر من در مصیبت ایشان پیش از وقت مردن می‌مردم. مترجم گوید که نهر فرات نهر بزرگی است که در پنج فرسخی کربلای معلا می‌گذرد و از آن نهری جدا کرده بوده‌اند که بکربلا می‌آمده و بکوفه می‌رفته و آبادانی کوفه از آن نهر بوده و آن نهر بود که بر روی حضرت امام حسین صلوات‌الله علیه بستند و (۲۵ آ) و اثر آن نهر نزدیک مرقد منور حضرت عباس رضی الله عنه ظاهر است و عباس از آن نهر آب برداشته بود که برای لب تشنگان اهل بیت علیهم السلم بیاورد او را در میان گرفته و درحوالی آن نهر او را شهید کردند. لهذا دور از سایر شهدا در آنجا مدفون شده و ابن علقمی که وزیر مستعصم و از علمای شیعه بود و او باعث برطرف شدن مستعصم شد که آخر خلفای اشقیای بنی عباس است چون حدیثی شنیده بود که حضرت امام جعفر صادق علیه‌السلام چون بکربلا تشریف آوردند و خطاب باین نهر کردند که تو را بر روی جدم امام حسین شهید بستند و تو هنوز جاری هستی و میایی باین سبب ابن علقمی سد آن نهر کرد و خراب کرد و آن باعث خرابی شهر کوفه شد و باین سبب آن نهر مسمی شد بنهر علقمی زیرا که خراب کننده‌اش او بود و غرض شاعر بیان زیادتی شناعت اعمال قبیحه آن کافرانست که با آنکه سید شهدا و اهل او در پهلوی نهر کوچک و نزدیک نهر بزرگی بودند آب را از ایشان منع کردند تا آنکه همه با لب تشنه شهید شدند. (۲۵ ب)
الی الله اشکو لوعه عند ذکر هم سقتنی بکاس الثکل و الفظعات
یعنی بخدا شکایت می‌کنم سوختن دل خود را در وقتی که یاد می‌کنم ایشانرا که به من میاشاماند کاسهای ماتمزدگی و رسوایی را.
اخاف بان از دارهم فتشوقنی مصارعهم بالجزع و النخلات
یعنی می‌ترسم از آنکه زیارت کنم ایشانرا پس بهیجان آورد خون مرا دیدن محل شهادت ایشان و قبرهای ایشان که واقعند در میان وادی نخلستان.
تقسمهم ریب المنون فماتری لهم عقره مغشیه الحجرات
یعنی پراکنده کرده است ایشانرا حوادث روزگار پس نمیبینی (نمیبینی) از برای ایشان خانه و ساحه که مردم وارد شوند در حجرهای آن یا در جوانب آن. ع
خلا ان منهم بالمدینه عصبته مدنیین انضآءِ من اللزبات
یعنی بغیر از آنکه جمعی از ایشان در مدینه مشرفه هستند با مذلت و خواری و مخافت و لاغری از (۲۶ آ) محن شداید روزگار.ع
قلیله زوار سوی ان زوراً من الضبع والعقبان و الزحمات
یعنی کم کسی زیارت میکند قبور ایشانرا مگر آنکه زیارت کننده چند دارند در آن بیابانها از گفتارها و عتابها و هماها که در ویرانها می‌باشند.
لهم کل یوم تربه بمضاجع ثوت فی نواحی الارض مفترقات
یعنی از برای ایشان هر روز ترتیبی بهم می‌رسد در قبری چند که اقامت می‌نمایند در نواحی زمین خدا از یکدیگر. ع
تنکب لاواء السنین جوارهم و لاتصطلیهم جمره الجمرات
یعنی شدتها و بلاهای سالهای نزدیک آن صاحبان قبرها نمی‌گردد زیرا که در رحمت و نعمت پروردگار خوداند از دنیا و اهل آن آسیبی بایشان نمی‌تواند رسید و حرارت اخگرهای جهنم بایشان نمی‌رسد. ع
و قد کان منهم بالحجاز وارضها مغاویر نحارون فی الازمات
یعنی و بتحقیق که بودند از جمله آن سادات رفیع الدرجات گروهی در حجاز مکه (۲۶ ب) و زمینهای حوالی آن بسیار غارت کنندگان دشمنان را و بسیار نحرکنندگان شترانرا در قحط سالها. ع
حمی لم تزره المذنبات و اوجه تضی‌ء لدی الاستار و الظلمات
یعنی و ایشانرا بارگاه و حرم سرایی بود که زنان گناهکار بزیارت ایشان نمی‌توانستند رفت چه جای آنکه اهل آن گناهکار باشند و رویی چند داشتند که روشنی می‌بخشید در زیر پردها (پرده‌ها) و تاریکی‌ها.
اذا وردوا خیلا بسمرمن القنا مساعیر حرب اقمحوا الغمرات
یعنی و هرگاه وارد می‌شدند بر لشکری سواران با نیزه‌های گندم گون افروزنده آتش حرب خود را بی‌باکانه داخل میکردند و می‌افکندند در دریاهای جنگ.ع
فان فخروا یوماً اتوا بمحمد و جبریل و الفرقان و السورات
یعنی اگر فخر کنند روزی می‌آورند محمد ص را یعنی نسب خود را به آن حضرت ذکر می‌کنند و جبرئیل علیه السلم را و قرآن مجید را ذکر می‌کنند که بر جد ایشان نازل (۲۷ آ) شده‌اند و سوره‌های قرآن را یاد می‌کنند که در شان ایشان فرود آمده است. ع
و عدوا علیا ذا المناقب والعلی و فاطمه الزهراءِ خیر بنات
یعنی و میشمارند علیرا (علی را) که صاحب منقبتهای بی احصاست و صاحب رفعت و علاست و فاطمه منوره زهرا که بهترین دختران عالمیان است. ع
و حمزه و العباس ذالعباس ذاالعدل و التقی و جعفرها الطیار فی الحجباب
یعنی و میشمارند حمزه را و عباس را که صاحب عدالت و پرهیزگاری بود و جعفر ایشانرا که پرواز کننده است در حجابهای عزت و شرف
اولئک لاملقوح هند و حزبها سمیه من نوکی من قذرات
یعنی آن بزرگواران که ذکر کردیم نه از زنان هند بهمرسیده‌اند مانند معویه و نه آنگروه (= آن گروه) و اشباه هند مانند سمیه مادر زیاد از احمقان و صاحبان قذرات و نجاست در فعل و نسب. ع
ستسئل تیم عنهم و عدیها وبیعتهم (۲۷ ب) من افجر الفجرات
هم منعوا الاباء عن اخذحقهم و هم ترکوا الابناء رهن شتات
یعنی زود باشد که در قیامت سئوال کنند که چرا ستم کردید بر اهل بیت و حق ایشانرا غصب کردید و بیعت ایشانرا که با ابوبکر کردند بدترین قبایح و گناهان بود و اتباع ایشان منع کردند پدرانرا از گرفتن حق خود و ایشان فرزندان بظلم و ستم در اطراف عالم متفرق کردند زیرا که اگر آنها غصب حق امیرالمومنین علیه السلام نمی‌کردند هرگز بنی امیه و بنی عباس بر اهل بیت رسول مسلط نمیشدند چنانچه یکی از اکابر گفته است بخدا سوگند که حضرت امام حسین علیه‌السلام شهید نشد مگر در روز بیعت سقیفه (در حاشیه حضرت باقر و صادق علیهما السلام بوده‌اند). ع
و هم عدلوها عن وصی محمد فبیعتهم جاء‌ت علی الغدرات
و لیهم صنو النبی محمد ابوالحسن الفراج للغمرات
یعنی ایشان گردانیدند خلافت را از (۲۸ آ) وصی محمد ص پس بیعت ایشان آمد بر سبل مکرها و حیلها و امام ایشان برادر و همتای پیغمبر است محمد و ابوالحسن است که فرج دهنده غمهای عظیم بود از حضرت رسول یا شکافنده لشکرهای انبوه بود. ع
ملامک فی آل النبی فانهم احبای مادامو و اهل ثقات
تخیر تهم رشداً لنفسی انهم فی کل حال خیره الخیرات
یعنی دور مدار ملامت خود را از من در محبت آل پیغمبر زیرا که ایشان دوستان منند و اهل اعتقاد منند اختیار کرده‌ام ایشانرا برای صلاح نفس خود زیرا که ایشان بر هر حال برگزیده برگزیدگانند. ع
نبذت الیهم بالموده صادقاً وسلمت نفسی طائعاً لولاتی
فیارب زدنی فی هوای بصیره وزد حبهم یا رب فی حسناتی
یعنی محبت خود بسوی ایشان افکنده‌ام از روی صدق و راستی و تسلیم کرده‌ام جان خود را بطوع و رغبت از برای والیان و امامان خود پس ای پروردگار من زیاد کن بینایی مرا در محبت ایشان و ثواب محبت ایشانرا زیاد کن در حسنات من. (۲۸ ب)
سابکیهم ما حج لله راکب و ما ناح قمری علی الشجرات
و انی لمولاهم و قال عدوهم و انی لمحزون بطول حیات
یعنی بسی برایشان خواهم گریست مادام که حج کند از برای خدا سواره و مادام که ناله و نوحه کند قمری بر درختان و بدرستی که من دوست و معتقد ایشانم و دشمنم با دشمنان ایشان و بدرستی که من اندوهناکم از درازی عمر و زندگانی خود زیرا که ایشانرا در این احوال نمی‌توانم دید یا می‌خواهم جان خود را فداری ایشان گردانم.
بنفسی انتم من کهول و فتیه لفک عناه او الحمل دیات
وللخیل لماقید الموت خطوها فاطلقتم منهن بالذربات
یعنی جان خود را فدای شما می‌کنم ای پیران و جوانان اهل بیت رسالت برای آنکه یاری کنید مسلمان را چنانچه عادت شماست از خلاص کردن اسیران که بجور و ستم ایشانرا اسیر کرده باشند یا دینی بر کسی لازم شده باشد و قادر بر ادای آن نباشد و شما متحمل دیت او (۲۹ آ) بشوید و او را آزاد کنید و از برای نجات دادن سواران چند که در مخمصه افتاده باشند و تن بمردن و کشته شدن داده باشند بحدی که گویا مرگ پای اسبان ایشانرا در بند و زنجیر کرده است که قدرت بر گریختن نداشته باشد و شما بند از پای اسبان ایشان بردارید و از کشته شدن نجات بخشید بکار فرمودن تیرها و شمشیرهای تیز برنده.
احب قصی الرحم من اجل حبکم و اهجرفیکم زوجتی و بنات
یعنی دوست می‌دارم آنها که خویشتن من نیستند یا خویشی دور دارند هرگاه دوست شما باشند و دوری می‌کنم از زن خود و دختران خود اگر از شیعه و موالی شما نباشند. ع
واکتم حبیکم مخافه کاشح عنید لاهل الحق غیر مواتی
یعنی پنهان می‌کنم من محبت شما را از ترس و دشمنی که پنهان میکند دشمنی خود را و معاند اهل حقیقت و موافق در مذهب نیست.
فیاعین بکیهم وجودی بعبره فقدان للتسکاب و الهملات
یعنی پس ای (۲۹ ب) دیده گریه کن وجود و بخشش کن بآب دیدها (= دیده‌ها) پس بتحقیق که وقت آن شده است که فروریزی آب دیده را و نهرها از اشک جاری گردانی. ع
لقد خفت فی الدنیا و ایام سعیها و انی لارجوا الامن بعد وفاتی
یعنی سوگند می‌خورم بتحقیق که ترسان بودم از دشمنان در دنیا و روزهای سعی دنیا بدرستی که امید می‌دارم که ایمن باشم ببرکت شفاعت پیشوایان دین از خوف عذاب الهی بعد از وفات من. دعبل گفت چون این بیت را خواندم حضرت امام رضا علیه السلم فرمود خدا ایمن گرداند تو را در روز ترس بزرگ یعنی روز قیامت. ع
الم ترانی مذثلثون حجه اروح و اغدوا دائم الحسرات
یعنی آیا نمیبینی که مدت سی سال است که بامداد و پسین بر من می‌گذرد و پیوسته در حسرتم از مظلوم بودن اهل بیت رسالت.
اری فیئهم فی غیرهم متقسماً وایدیهم من فیئهم صفرات
یعنی می‌بینم حقوق ایشانرا (۳۰ آ) از خمس و غنائم و انفال و غیر آنها که مال امام و اقارب اوست در میان غیر ایشان قسمت میشود و دستهای ایشان خالی و تهی است. دعبل گفت چون این بیت را خواندم حضرت امام رضا علیه السلم گریست و فرمود که راست گفتی ای خزاعی و گریستن آنحضرت از برای گمراهی خلق و تعطیل احکام الهی و پریشانی سادات بود نه از برای دنیا جمیع دنیا نزد ایشان بقدر پر پشه اعتبار نداشت. ع
و کیف اداوی من جوی بی والجوی امیه اهل الکفر واللعنات
و آل زیاد فی القصور مصونه و آل رسول الله منهتکات
یعنی چگونه روا کنم از سوزش دلی که دارم و سوختن دل من از آنست که بنوامیه که اهل کفر و لعنتها بودند با آل زیاد در قصرهای مصون و محفوظ باشند و آل رسول خدا را هتک حرمت نمایند و بر شتران سوار کرده‌اند شهر بشهر گردانند و این سوزش و اندوه را بچه چیز دوا توان کرد.
سابکیهم ماذرفی الافق شارق (۳۰ ب) و نادی منادی الخبر بالصلوات
و ماطلعت شمس و جان غروبها و باللیل ابکیهم و بالغدوات
یعنی بعد ازین خواهم گریست همیشه مادام که طالع شود در افق آفتابی و مادام که ندا کند منادی رسول یا منادی بسوی خیر بنمازها یعنی مادام که بانک نماز گویند و مادام که طلوع کند آفتاب یا نزدیک غروب آن شود و در شب خواهم گریست و در بامدادها. ع
دیار رسول الله اصبحن بلقعا و آل زیاد تسکن الحجرات
و آل رسول الله تدمی نحورهم و آل زیاد ربه الحجلات
و آل رسول الله یسبی حریمهم و آل زیاد امنوا السربات
یعنی خانهای حضرت رسول ص خالی و ویران گردیده بود و آل زیاد در حجرهای خود بناز و نعمت ساکن بودند و آل رسول خون از گلوهای ایشان می‌ریخت از قید و بند زنجیر و آل زیاد صاحبان حجلهای (حجله‌های) ناز بودند و آل حضرت رسالت حرمت ایشانرا اسیر میکردند (۳۱ آ) و آل زیاد در رایها ایمن بودند.
اذا او یروا مدوا الی واتریهم اکفا عن الاوتار منقبضات
یعنی هرگاه جنایتی یا قتلی بسر ایشان وارد می‌شد نمی‌توانستند دعوای خون و دیه برایشان بکنند بلکه محتاج می‌شدند که دراز کنند بسوی ایشان از برای سئوال دستی چند که از طلب جنایت کوتاه و منقبض بود. دعبل گفت چون این بیت را خواندم حضرت دستهای مبارک خود را گردانید و گفت بلی والله کوتاه است دستهای ما از عوض گرفتن جنایتها که بر ما وارد میشود.
فلو لا الذی ارجوه فی الیوم اوغد تقطع نفسی اثرهم حسرات
یعنی پس اگر نبود آنچه من امیدوارم آنرا که امروز واقع شود یا فردا پاره پاره می‌شد جان من از پی ایشان از جهت حسرتها. ع
خروج امام لامحاله خارج یقوم علی اسم الله والبرکات
یمیز فینا کل حق و باطل و یجزی علی النعماء و النقمات
یعنی آنچه امیدوارم بیرون (۳۱ ب) آمدن امامیست که البته بیرون آید و قیام نماید بامامت بنام خدا و یاری او با برکتهای بسیار و تمیز میدهد در میان ما و ظاهر میگرداند هر حق و باطلی را و جزا میدهد مردمرا بر نعمتها و عقوبتها. و بروایت ابن بابویه دعبل گفت چون من این دو بیت را خواندم حضرت امام رضا صلوات الله علیه بسیار گریست پس [سر] بسوی من بلند کرد و گفت ای خزاعی روح‌القدس این دو بیت را بر زبان تو گفته است آیا می‌دانی کیست آن امام و کی قیام خواهد نمود گفتم نه ای مولای من مگر آنکه شنیده‌ام که امامی از میان شما خروج خواهد کرد و زمین را از فساد پاک خواهد کرد و پر از عدل خواهد نمود پس حضرت فرمود ای دعبل امام بعد از من محمد پسر منست و بعد از محمد پسر او علی امام است و بعد از علی پسر او حسن امام است و بعد از حسن پسر او حجت قایم امام است که در غیبت او انتظار خواهند کشید و چون ظاهر شود همه کس اطاعت او خواهند کرد و اگر از دنیا باقی نمانده باشد مگر یکروز البته حق تعالی آنروز را دراز گرداند (۳۲ آ) تا آنحضرت بیرون آید و پر کند زمین را از عدالت چنانچه پر از جور شده باشد و اما آنکه چه وقت بیرون میا‌ید خبر دادن از وقت است و بتحقیق که خبر داد مرا پدرم از پدرش از پدرانش از حضرت امیرالمومنین علیه السلم از حضرت رسول خدا ص پرسیدند که کی بیرون خواهد آمد قایم از فرزندان تو فرمود که مثل بیرون آمدن قیامت است که حق تعالی فرموده است که بغیر از خدا کسی نمی‌داند خصوص وقت آنرا و بناگاه خواهد آمد. ع
فیا نفس طیبی ثم یا نفس فابشری فغیر بعید کلما هوات
ولا تجزعی من مده الجور اننی اری قوتی قد اذنت بثبات
یعنی پس ای جان من خوش باش پس ای نفس شاد باش پس دور نیست هر چه البته آمد نیست و جزع مکن از طول مدت جور مخالفان بدرستی که من می‌بینم قوت خود را که اعلام میکند و خبر میدهد که ثابت و باقی است و بروایت دیگر گویا می‌بینم که دولت مخالفان خبر میدهد به پراکندگی. ع
فان قرب (۳۳ ب) الرحمن من تلک مدتی واخر من عمری و وقت و فاتی
شفیت ولم اترک لنفسی غصه و رویت و منهم منصلی و قنات
یعنی اگر نزدیک گرداند رحمان اندولت مدت عمر مرا و تأخیر نماید از عمر من وقت وفات تشفی خاطر خود می‌کنم از ایشان از برای نفس خود غصه و اندوهی نمیگذارم و سیراب می‌گردانم از خون ایشان شمشیر و نیزه خود را. ع
فانی من الرحمن ارجو بحبهم حیوه لدی الفردوس غیر بتات
عسی الله ان یرتاح للخلق انه الی کل قوم دائم اللحظات
یعنی بدرستی که من از خداوند مهربان امیدوارم نسبت محبت ایشان زندگانی در بهشت فردوس را که منقطع نمی‌شود هرگز شاید حق تعالی رحم کند بر خلایق و برانگیزد برای ایشان چاره [ای] که سبب خلاص ایشان گردد از جور مخالفان بدرستی که حق تعالی نسبت به هر قوم پیوسته نظرهای لطف و رحمت دارد.
فان قلت عرفاً انکروه بمنکر و غطو اعلی( ۳۳ آ) علی التحقیق بالشبهات
یعنی پس اگر گویم سخن نیکی را انکار کنند او را بسخن بدی که در برابر آن گویند و بپوشانند بشبها (بشبه‌ها).
تقاصر نفسی دائماً عن جدالهم کفانی ما القی من العبرات
یعنی کوتاهی میکند نفس من پیوسته مرا آنچه می‌ریزم از اشکهای اندوه و حسرت. ع
احاول نقل الصم عن مستقرها و اسماع احجار من الصلات
یعنی اراده که من کرده‌ام که ایشانرا بحجت و برهان و موعظه هدایت کنم مانند آنست که کسی خواهد کوه سخت را از جایش حرکت دهد و سنگهای صلب سخت بشنواند. ع
فحسبی منهم ان ابوء بغصه تردد فی صدری و فی لهواتی
یعنی پس بس است مرا از ایشان آنکه برگردم یا اندوهی که در گلویم گره شده باشد و نتوانم فرو برد و نتوانم انداخت پس متردد باشد میان سینه و حلق من.
فمن عارف لم ینتفع و معاند تمیل به الاهواء و للشهوات
یعنی بعضی از مخالفان عارفی است بحق که بعلم (۳۳ ب) خود منتفع نمی‌شود و بعضی معاندیست که میل میدهد هواهای نفسانی او را بسوی شوقها و خواهشها. ع
کانک بالاضلاع قد ضاق ذرعها لما حملت من شده الزفرات
یعنی نزدیک است و گویا می‌بینی دنده‌های پهلوی من عاجز شده است از برای آنچه بار کرده‌ام در آنها از آه سوزناک و ناله درد آمیز چنانچه شاعر گفته است:
ناله را هر چند می‌خواهم که پنهان بر کشم سینه می‌گوید که من تنگ آمدم فریاد کن
و در بعضی از روایت این دو بیت مذکور است:
فیا و ارثی علم النبی و آله علیکم سلام دائم النفحات
لقد امنت نفسی بکم فی حیاتها وانی لارجوا الامن عندمماتی
یعنی پس ای وارثان علم پیغمبر و آل او بر شما باد سلامی که شمیمش پیوسته در وزیدن باشد بتحقیق که ایمن بود جان من به برکت شما در حال حیات من یا ( ـ تا) ایمان آورد بشما در حیات من بدرستی که امید دارم که در امان باشم بشفاعت شما از (۳۴ آ) عذاب خدا نزد مردن من. قدتمت ترجمه قصیده فصیح الشعراء دعبل ابن علی الخزاعی رحمه الله علیه و مترجمها افضل المتقدمین و المتاخرین مولانا محمد باقر المجلسی طاب ثراه علی یداقل الخلیقه ابوالحسن ابن محمد حسین غفرالله له و لو‌الدیه فی ۱۱۲۳
_________________________________________________
[۱] - در زبان عامیانه مشهد، چوله یعنی کج و منحنی و در هم پیچیده ـ چولی غزک مترسکی است که در سر مزارع و جالیزها برای ترسانیدن پرندگان نصب می‌کنند.
[۲] - پینه هنوز در لهجه مشهدی است.
