مساله نامگذاری
در همه جوامع بشری افراد با توجه به نوع جهان بینی و نظام ارزشی خاصی که دارند، در گزینش نام و لقب از معیارهای مخصوصی پیروی میکنند . اما علی رغم تفاوت فرهنگ و نظام های پذیرفته شده ارزشی حاکم بر جوامع مختلف، در موضوع نامگذاری در همه جوامع چند نکته مشترک به چشم می خورد:
اولا، انتخاب نام ها ولقب ها بیانگر نوع علاقه و اشتیاق افراد میباشد .
ثانیا، از تامل در نوع اسم هایی که افراد به آنها علاقه نشان میدهند، به امیدها و آرزوها و دغدغه های فکری آنان میتوان پی برد .
ثالثا، اسامی و القاب با اعتقادات و نظام ارزشی افراد رابطه بسیار تنگاتنگی دارد . از اینرو، با پدید آمدن تحول در عقاید افراد، نوع انتخاب نامها نیز تغییر محسوسی خواهد کرد . بر این اساس، در اولین لحظه تغییر دین انسانها، مساله تعویض نام آنان نیز مطرح میشود .
به هرحال، امروزه اغلب اندیشمندان روانشناسی و جامعه شناسی و تعلیم و تربیت بر این حقیقت تاکید دارند که نام و لقب هایی که برای افراد برگزیده میشود، در نوع شخصیت و شکل گیری کمالات و خصلت های آنان تاثیر دارد .
اسلام و مساله نامگذاری
پس از بعثت پیامبرگرامی اسلام از جمله تحولات مهم فرهنگی که از همان روزهای نخستین بعثت در سرزمین حجاز به وقوع پیوست، تغییر برخی نامها و لقب ها بود .رسول خدا صلی الله علیه وآله به محض برخورد با کسانی که اسم زننده و توهین آمیزی داشتند، آن را به یکنام مناسب تغییر میدادند و حتی در آیات قرآن کریم به مساله انتخاب نام خوب و پرهیز از به کاربردن اسم های نامناسب و لقبهای زشت تصریح شده، و به مؤمنان تاکید شده است که در نامیدن یکدیگر، از به کار بردن لقب های ناشایست خودداری نمایند . (1)
اجمالا مجموعه رهنمودهایی در خصوص نامگذاری بدین صورت وارد شده است:
1 . انتخاب نام مناسب یکی از حقوق فرزند بر عهده والدین است، به گونهای که آنان اگر در این کار سهل انگاری کنند در روز قیامت مورد بازخواست قرارمیگیرند . حضرت امام علی علیه السلام در اینباره می فرمایند: از جمله حقوق فرزند این است که پدر و مادر برای او نام نیکو انتخاب کرده و در تربیت او تا آنجا که در توان دارند بکوشند و به ایشان قرآن بیاموزند . (2)
2 . اگر به هر دلیلی برای کسی نام مناسبی انتخاب نشده بود، باید هر چه سریعتر آن را تغییر داد . رسول اکرم صلی الله علیه وآله در برخورد با اشخاص و یا حتی اماکنی که نام خوبی نداشتند آن را تغییر میدادند . نقل شده است که آن حضرت با کسانی که نام های چون عبدالشمس (بنده خورشید)، عبدالعزی (بنده بت عزی)، عبدالکعبه (بنده کعبه)، یا جندب (ملخ)، و . . . داشتند نام آنان را به عبدالوهاب، عبدالله، عبدالرحمان و . . . تغییر دادند .
3 . در بینش اسلامی علاوه بر آثار روحی و روانی اسم نیکو، برکات زیادی در وضع زندگی مادی و معنوی انسان دارد . در این باره امام موسی بن جعفرعلیه السلام میفرماید: خانه ای که در آن اسم محمد یا احمد یا علی یا حسن یا حسین یا فاطمه . . . وجود داشته باشد، فقر و تنگدستی وارد نمی شود . (3) باز نقل شده روزی شخصی به امام صادق علیه السلام عرض کرد: ما نام شما و پدرانتان را برای خودمان برمی گزینیم، آیا این کار برای ما سودی هم دارد؟ حضرت فرمودند: آری به خدا سوگند این کار برای شما مفید است، مگر حقیقیت دین غیراز دوستی [با خوبان] و دشمنی [با بدان] چیز دیگری است . (4)
نام و لقبهای حضرت فاطمهعلیها السلام
بنابر آنچه بیان شد، مساله نامگذاری تنها برای تمییز و تشخیص افراد از یکدیگر به کار نمیرود بلکه تعیین نام و لقب، علاوه بر نشان دادن نوع اعتقادات، از علاقه ها و آرزوها و امیدهای آنان نیز حکایت دارد . بویژه القاب، نوع خصوصیات اخلاقی و کمالات و فضلیت های انسانی و ابعاد مختلف شخصیت آنان را تبیین می نمایند .
هر یک از نامهای حضرت زهرا علیها السلام به بعد خاصی از شخصیت و کمالات و فضلیت های اخلاقی و الهی آن بانوی بزرگ دلالت دارد . بنابراین، یکی از راه های آشنایی با شخصیت حضرت زهراعلیها السلام تعمق در مفهوم این نامهاست . در اینجا، به صورت بسیار مختصر توضیحاتی مربوط به برخی از لقب های حضرت را، که در روایت وارد شده است، ارائه میگردد . امید که موجب آشنایی بیشتر با شخصیت بی نظیر این الگوی بزرگ انسان الهی باشد .
1 . فاطمه
واژه فاطمه را در معانی چون بازدارنده و جداکننده و جداشده از بدی ها به کار میبرند .
نقل میکنند روزی رسول اکرم صلی الله علیه وآله از دختر بزرگوارشان سؤال کردند دخترم آیا میدانی که از چه جهت تو را [فاطمه] نام گذارده ام؟ حضرت زهراعلیها السلام عرض کردند: به چه خاطر یا رسول الله؟ رسول اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند: چون خداوند تو و شیعیان راستین و دوستداران واقعی تو را در روز قیامت از آتش دوزخ جدا خواهد کرد . (6)
از امام صادق علیه السلام هم روایت شده است که بدان جهت دختر بزرگوار رسول اکرم صلی الله علیه وآله را فاطمه نامیدند که او از شرک و سایر بدی و آلودگی ها جدا شده و به همه پاکی ها و فضلیت ها آراسته گردیده است . (7)
امام باقرعلیه السلام نیز می فرمایند: خداوند متعال این بانوی گرانمایه، فاطمه علیها السلام، را به واسطه دانش و معرفت بر دیگران ممتاز ساخته است .
2 . مبارکه
یکی از نامهای حضرت زهرا علیها السلام "مبارکه" است . در مفردات راغب برکت به معنای سرچشمه خیر و رحمت الهی به کار رفته است، به گونه ای که نه میتوان از جوشش آن جلوگیری به عمل آورد و نه اندازه آن را دانست . بر این اساس، چیز با برکت را مبارک گویند . از آنجا که هرگونه خیر، خوبی و برکت در نسل پیامبرصلی الله علیه وآله از مجرای وجودی حضرت زهراعلیها السلام جریان پیداکرده است . از جمله آنها، تداوم نسل پرافتخار آن حضرت است، لذا او را مبارکه نامیده اند . خداوند تبارک و تعالی فاطمه علیها السلام را مصداق بارز کوثر و خیر و برکت فراوان و مظهر عطایای بیپایان قرارداد و تا نظام هستی برقرار است، به برکت او، جهانیان از نعمت سعادت و هدایت برخوردار باشند، و لحظه ای زمین از حجت الهی خالی نباشد تا هرکس که دوستدار راه سعادت و نجات است، بتواند از طریق چنگ زدن به ریسمان هدایت و پناه بردن به حجت معصوم از ذریه فاطمه علیها السلام به سعادت و خوشبختی جاودان دست یابد .
3 . صدیقه
صدیق به کسی میگویند که در راستگویی کامل باشد و هرگز دروغ بر زبان او جاری نشود، و درستی کارهایش، سخنان او را تصدیق کند .
در فرهنگ اسلامی مرتبه و منزلت صدیقین در ردیف پیامبران و شهدا ذکر شده است . حضرت زهراعلیها السلام را "صدیقه" نامیده اند، چون صداقت و درستی اساس زندگی او را تشکیل میداد . هرگاه لب به سخن میگشود، جز راست نمیگفت . هر وقت در نزد عایشه سخن از زهرا علیها السلام به میان می آمد، او میگفت: به غیر از رسول خداصلی الله علیه وآله کسی را راستگوتر از فاطمه ندیدم . (8)
رسول اکرم صلی الله علیه وآله روزی به علی علیه السلام فرمودند: سه چیز گران بها به تو هدیه داده شده است که به هیچ کس حتی به خود من هم داده نشده است: یکی از آن سه نعمت همسر گرانقدری چون دخترم صدیقه است که آن نعمت بزرگ به تو ارزانی شده است و به غیر از تو کسی از چنین نعمتی برخوردار نیست . (9)
حتی در یکی از روزهای پایان زندگی رسول خداصلی الله علیه وآله به علی علیه السلام از جمله این توصیه را فرمودند که من به فاطمه مطالبی را گفته ام تا بعد آنها را به تو بگوید . بنابراین، هر چه فاطمه از قول من به تو گفت، آنها را تصدیق کن، چون او بسیار راستگوست . (10)
در قرآن کریم از اشخاصی که گفتار آنان با رفتارشان همخوانی دارد و نیز از کسانی که مطالب حق را باور کرده و آنها را تصدیق نموده اند، با صفت صدیق یاد شده است . از جمله ایشان ابراهیم خلیل علیه السلام و ادریس علیه السلام و حضرت مریم علیها السلام است . در مورد مادر بزرگوار حضرت عیسی علیه السلام در آیه 75 سوره مائده میخوانیم: مسیح فرزند مریم پیامبر است و قبل از او نیز پیامبرانی برای مردم فرستاده شده بود، مادر عیسی زنی بسیار راستگو بود .
4 . طاهره
از جمله اسمهای معروف حضرت زهرا علیها السلام "طاهره" است . در لغت این لفظ به معنی پاکیزه، بی عیب و معصوم به کار میرود . امام باقرعلیه السلام در مورد علت نامگذاری آن حضرت میفرمایند: فاطمه دختر رسول خدا صلی الله علیه وآله را به این دلیل طاهره نامیده اند که او از هرگونه آلودگی ظاهری و باطنی و جسمی و معنوی پاک بود . (11)
به علاوه به ده ها روایت از مفسران و محدثان شیعه و سنی، در تفسیر آیه 33 سوره احزاب که به آیه تطهیر مشهور است، (12) حضرت زهراعلیها السلام اولا، از اهل بیت پیامبرصلی الله علیه وآله محسوب میشوند . ثانیا، مراد از تطهیر دور ساختن ایشان از هرگونه آلودگی و رجس است که همانا به معنی مقام عصمت میباشد این آیه به وجود آن کمال در همه اهل بیت علیهم السلام دلالت کامل دارد . بنابراین، میتوان گفت: از آن جهت که دختر بزرگوار رسول اکرم از عصمت برخوردار بودند و از هرگونه آلودگی به زشتی ها در امان بودند، آن حضرت را طاهره و طیبه نامیده اند .
5 . راضیه
راضیه به کسی میگویند که در برابر پیش آمدهای تلخی که برای او واقع میشود، خرسند بوده و در مقابل تقدیرات الهی تسلیم و راضی و خوشنود باشد . این صفت یکی از بالاترین مراتب ایمان است . حضرت زهراعلیها السلام از آن رو "راضیه" میگویند چون در عمر کوتاه خود سختی های بسیاری را تحمل کرد و انواع آزار و اذیت ها را در راه دفاع از مکتب اسلام و حفظ مقام ولایت با روی گشاده پذیرا شد و در مقابل هیچ یک از مصایب و مشکلات و حوادث تلخی که برای او مقدر شده بود، تردیدی به دل راه نداد و همه آنها را به عنوان امتحان و آزمایش الهی با آغوش باز پذیرفت و به برکت این کمال و سعه صدر، به مقام و مرتبه والای ایمان دست یافت و سرانجام، در پایان حیات دنیوی با خطاب: یا ایتها النفس المطمئنه ارجعی الی ربک راضیه (13) مورد تکریم حضرت ربوبی قرار گرفت .
6 . مرضیه
"مرضیه" به کسی گفته میشود که خدا و رسول او پیوسته از رفتار و کردار و گفتار او راضی باشد . از آنجایی که به تصریح آیه تطهیر و ده ها روایت، چون حضرت فاطمه علیها السلام از مقام عصمت برخوردار بودند، تمام اعمال و رفتار او مورد رضای خداوند متعال و پیامبر اکرم بود و حتی رسول اکرم صلی الله علیه وآله بارها به این حقیقت تصریح فرمودند که چون حضرت زهراعلیها السلام همواره در محدوده اراده و مشیت و رضایت خدا گام برمیدارد، لذا رفتار و کردار او بهترین ملاک برای خوبی و بدی اعمال است . اگر او از چیزی خرسند باشد، خداوند نیز از این کار خرسند است و در صورتی که او نسبت به کسی یا کاری ناخرسند باشد، دلیل ناشایستی آن کس و یا ناشایستگی آن کار نزد خداوند است . رسول خداصلی الله علیه وآله همواره در طول عمر مبارکشان این دو سخن را به زبان جاری میکردند که آن کس که فاطمه(س) را بیازارد، مانند آن است که مرا آزرده است و کسی که مرا بیازارد، خداوند را ناخرسند ساخته است .
همچنین آن حضرت به عنوان یک هشدار در مناسبت های مختلف میفرمود: ای فاطمه خداوند به سبب خشم تو غضب میکند و به رضایت تو خشنود میشود . (14) این همه حکایت از برخورداری حضرت زهراعلیها السلام از مقام مرضی خدا بودن دارد . لذا یکی از نام های آن حضرت "مرضیه" قرار داده شد .
7 . محدثه
"محدثه" - بفتح دال - کسی است که مخاطب حدیث و الهام غیبی واقع میشود . به عبارت دیگر، کسی که فرشتگان با او سخن میگویند "محدثه" مینامند . حضرت زهراعلیها السلام را محدثه مینامند چون براساس روایتی، آن حضرت از نوعی وحی و الهام آسمانی برخوردار بوده است . مگر به کسی غیر از پیامبر هم وحی و الهام میشود؟ در پاسخ باید گفت: بر اساس آیات قرآن و روایات متعددی از اولیای الهی و طول تاریخ، به غیر از انبیا افراد دیگری هم طرف خطاب فرشتگان الهی واقع شده اند و به ایشان الهام های غیبی میشده است . به عنوان مثال، حضرت مریم علیها السلام با فرشته الهی دیدار کرده و سخن گفت . (15) و هم چنین درباره مادر حضرت موسی علیه السلام قرآن کریم میفرماید: به مادر موسی(ع) وحی فرستادیم . (16)
امام صادق علیه السلام میفرمایند: فاطمه را به آن جهت محدثه گفته اند، چون پیوسته فرشته ای بر او نازل میشد و با او سخن میگفت و حتی آن فرشته به حضرت زهراعلیها السلام میفرمود: ای فاطمه خداوند تو را را برگزیده و پاکیزه گردانیده و تو را بر همه زنان عالم برتری بخشیده است . (17)
بر طبق سخنان اهلبیت علیهم السلام فرشته های الهی وقتی به حضور حضرت فاطمه(سلام الله علیها) وارد میشدند موضوعاتی چون حوادث آینده تاریخ و احکام الهی با آن حضرت سخن می گفتند و حضرت علی علیه السلام به تقاضای حضرت زهراعلیها السلام این مطالب را می نگاشتند که کتاب معروف مصحف حضرت زهراعلیها السلام ره آورد گفت وگو با فرشته های الهی است . حضرت امام صادق علیه السلام به ابوبصیر می فرماید: مصحف فاطمه علیها السلام نزد ماست . مردم اطلاع ندارند که این مصحف چیست . مطالب آن همان اموری است که پروردگار عالم آنها را بر مادرمان زهرا علیها السلام وحی فرموده است . (18)
8 . زهرا
ریشه واژه زهرا «زهر» است، به معنای صفا و روشنی و درخشندگی . درباره علت زهرا نامیده شدن حضرت فاطمه علیها السلام روایات زیادی است که به بیان دو نمونه اکتفا میکنیم:
حضرت امام باقرعلیه السلام می فرمایند: فاطمه علیها السلام را به این دلیل زهرا نامیدند، چون وقتی خداوند متعال او را آفرید نورانیت آن بانوی بزرگ آسمانها و زمین را روشن ساخت و فرشتگان در برابر عظمت و نورانیت او سجده کردند و از پروردگار عالم سؤال فرمودند: پروردگارا، این چه نوری است که به آنها وحی شد . فرمود: این نور از من است که آن را دور آسمان زمین قرار دادم . در آینده از این نور امتی پدید خواهد آمد که به انجام دستورات من قیام کنند و بندگان مرا به راه راست و سعادت هدایت نمایند . آنان خلفای من در زمین خواهند بود . (19)
در روایتی دیگر از امام صادق علیه السلام چنین نقل شده است: روزی از امام صادق علیه السلام سؤال شد، چرا حضرت فاطمه علیها السلام را زهرا نامیدند؟ آن حضرت در پاسخ فرمودند: چون در مواقعی که فاطمه علیها السلام در محراب عبادت برای نماز و نیایش می ایستاد، آن چنان نورانیت او بر اهل آسمان می درخشید که نور ستارگان بر ساکنان زمین درخشندگی دارند . (20)
علاوه بر آنچه گفته شد، برای حضرت صدیقه کبری فاطمه زهراعلیها السلام ده ها نام و لقب و کنیه دیگر هم ذکر شده است که هر یک از آنها به بعدی از ابعاد عظمت و فضایل و کمالات آن حضرت دلالت دارند که از جمله آنهاست:
ام ابیها (مادر و دلسوز پدر) ; ام الائمه (مادر امامان) ; بتول (بی همتا و ممتاز از دیگران) ; تقیه (بسیار پرهیزگار) ; ریحانه (گل خوشبو) ; زکیه (پاک و پاکدامن) ; سیدةالنساء (سرور بانوان) ; شهیده، عارفه، عالیه، عزیزه، علیمه، فاضله، کریمه، مؤمنه، ممتحنه، منصوره، نوریه، وحیده، مهدیه و . . .
_________________________________________
1 . ولاتنانروا بالالقاب بئس الاسم الفسوق
2 . نهجالبلاغه، حکمت 391
3 . بحارالانوار، ج 101، ص 129
5 . مستدرک الوسائل، ج 2، ص 618
6 . بحار الانوار، ج10، ص 17
7 . جلاء العیون، ج 1، ص 125
8 . الاستیعاب ، ج 2، ص 751
9 . فاطمه زهرااز ولادت تا شهادت، ص 74
10 . بحارالانوار، ج 22، ص 490
11 . همان، ج 43، ص 19
12 . انما یریدالله لیذهب عنکم الرحبس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا
13 . سوره فجر، آیه 28و27
14 . بحارالانوار، ج 43، ص 54
15 . آل عمران، آیه 43، 42
16 . سوره طه، آیه 39
17 . بحارالانوار، ج 43، ص 87
18 . فاطمه زهراعلیها السلام از ولادت تا شهادت، ص 111
19 . بحارالانوار، ج 43، ص 12
20 . همان، ص 13