دكتر جعفر نكونام
روايات ترتيب نزول سوره هاي قرآن از جمله روايات متفيضي است كه شيعه و سني آن را نقل و بدان استناد كرده اند. با اين روايات مي توان روايات ديگري نظير روايات اسباب نزول، ناسخ و منسوخ، سيره و مكي و مدني را ارزيابي و تصحيح كرد. همچنين به كمك اين روايات مي توان تاريخ نزول سوره هايي كه در آن تصريح يا اشاره اي به رخداد زمانمند نشده است. تخمين زد.

اين روايات به لحاظ سندي از چارده تن از صحابه و تابعان نقل شده و در آثار فراواني آمده است. قريب به تمام اين روايات در اصل به عليu و ابن عباس مي رسد و از نظر متن تقريباً همسان اند و پاره اي از تعارضات ظاهري آن قابل رفع است.
روايات ترتيب نزول رواياتي اند كه ترتيب نزول يكايك سوره هاي قرآن از علق تا توبه را ارائه مي دهند . اين روايات تقريباً متن واحدي دارند و به چهارده تن از صحابه و تابعان مي رسند. روايات ترتيب نزول از جمله رواياتي است كه در حد استفاضه نقل تابعان مي رسند. روايات ترتيب نزول از جمله رواياتي است كه در حد استفاضه نقل شده و مورد توجه بسياري از دانشمندان اسلامي قرار گرفته است؛ به علاوه ثمرات علمي فراواني نيز بر آن مترتب است؛ از اين رو تحقيق درباره آن ضروري مي نمايد. در اين مقاله اهميت، پيشينه و اعتبار اين روايات بررسي مي شود. 

اهميت روايات ترتيب نزول
از اين روايات استفاده هاي متعددي مي توان كرد كه سه مورد عمده آن به قراري است كه در پي مي آيد. 

تصحيح روايات چهارگانه ديگر
نظر به اين كه روايات ترتيب نزول سوره ها نسبت به ساير روايات از قوت سندي و صراحت محتوايي بيشتري برخوردار است، مي توان آنها را وسيله شناخت صحت و سقم روايات چهارگانه ديگرـ يعني اسباب نزول، مكي و مدني، ناسخ و منسوخ، و سيره نبوي ـ قرارداد؛ البته در مواردي كه قوت سندي و صراحت محتوايي اين روايات به پايه روايات ترتيب نزول نرسد.
براي مثال در روايتي از ابن عباس آمده است كه وقتي « وَأَنذِرْ عَشِرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ»
[سوره شعرا(26) ، آيه 125]نازل شد، r به فراز [كوه] صفا رفت و فرياد ياري خواهي برآورد . پرسيدند: اين كيست فرياد مي كند؟ پاسخ دادند: محمد است: آنگاه نزد او گرد آمدند. اگر كسي خود نمي توانست، كسي را مي فرستاد كه بنگرد، چه خبر است. ابولهب و قريش آمدند. فرمود: بگوييد اگر به شما خبر دهم كه گروهي در دره اند و مي خواهند به شما شبيخون بزنند، آيا[سخن] مرا تصديق مي كنيد؟ گفتند : آري ما جز صدق از تو سراغ نداريم. فرمود : من شما را بيم مي دهم: عذابي سخت در پيش است. ابولهب گفت: روزت سياه! آيا ما را براي اين گردآوردي، كه نازل شد: « تَبَّتْ يَدَا أَبِي لَهَبٍ وَتَبَّ » [سوره مسد(111)، آيه1].1
ظاهر اين روايت بر نزول سوره مسد بعد از سوره شعراء دلالت دارد؛ ولي به دليل مخالفت آن با روايات ترتيب نزول پذيرفتني نيست. طبق اين روايات سوره تبت، ششمين سوره نازله است و آن بايد حدود سه سال قبل از سوره شعراء نزول يافته باشد .
به علاوه روايت مورد بحث با ظاهر آيه شعراء و نيز روايات اسباب نزول ديگري كه ذيل اين آيه آمده و مستفيض اند ـ يعني از افراد متعددي مثل براء بن عازب، ابورالع، ابن عباس و ربيعة بن ناجذ رسيده اند2 ـ منافات دارد. آن روايت از دعوت عام سخن مي گويد و حال آن كه ظاهر آيه شعراء و روايات مستفيض بر دعوت خاص خويشاوندان پيامبر r دلالت دارد. دعوت عام به نحوي كه در آن روايت آمده، بسا واقع شده و مجعول نباشد؛ لكن با آيه مذكور مناسبتي ندارد3. احتمالا قصه مندرج در آن روايت مربوط به آيه « فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ » [سوره حجر(15) آيه 94] است. 
تمييز سوره هاي مكي از مدني
در روايات ترتيب نزول سور ميان سوره هاي مكي و مدني تفكيك به عمل آمده است؛ لذا به وسيله آن ها مي توان اين دو دسته از سوره ها را از يكديگر بازشناخت. طبق اكثر اين روايات، 86 سوره ـ يعني از علق تا مطففين ـ در مكه و 28 سوره ـ يعني از بقره تا پايان سوره هاي مدني ـ در مدينه نازل شده است.
سوره هاي مدني عبارتند از : بقره، انفال، آل عمران، احزاب، ممتحنه، نساء زلزله، حديد، محمدr ، رعد، رحمن، انسان، طلاق، بينه، حشر، نصر، نور، حج، منافقون، مجادله، حجرات، تحريم، جمعه، تغابن، صف، فتح، مائده و توبه.
اين برابر روايات ابن مسيب از امام علي(ع) ، امام صادق(ع) از امام علي(ع) ، عطاء از ابن عباس، مجاهد از ابن عباس، كريب از ابن عباس، جابر بن زيد، مجاهد، امام صادق u و حسين بن واقد است؛ ليكن معدودي از روايات در تعدادي از سوره ها با روايات مذكور اختلاف دارند. روايات ابوصالح از ابن عباس، امام سجادu، عكرمه و حسن بصري و مقاتل سوره مطففين را نيز افزوده اند. نيز روايات امام سجادu و ضحاك سوره هاي سجده، طور، ملك، حاق، معارج، نبأ، نازعات، انفطار، انشقاق، روم و عنكوبوت را جزو سوره هاي مدني آورده اند. هم چنين روايات ابوصالح از ابن عباس و مقاتل سوره هاي سجده، واقعه، عاديات و معوذتين را به سوره هاي مدني افزوده و در مقابل سوره هاي رعد و رحمن را از آنها كاسته اند. همين طور روايات زهري و مجاهد سوره حمد را هم مدني به شمار آورده اند؛ لكن اين موارد شاذ و غير قابل اعتنايند. 

تخمين تاريخ نزول سوره ها
اگر چه دقيق ترين و اطمينان بخش ترين شاخص براي تاريخ گذاري سوره هاي قرآني تصريحات يا اشارات قوي آيات آنها به رخدادهاي زمانمند عهد رسول خدا(ص) است، ليكن نظر به اين كه سوره هاي حاوي چنين تصريحات و اشاراتي بسيار اندك است، ناگزير بايد براي تكميل تاريخ گذاري قرآن به شاخصه اي ديگري كه از دقت و اطمينان كمتري برخوردارند، روي آورد. يكي از آن شاخصها روايات ترتيب نزول است. از طريق اين روايات مي توان تا حدودي تاريخ نزول سوره هاي فاقد تصريحات و اشارات مذكور را تخمين زد؛ به اين نحو كه زمان نزول سوره هاي تاريخ دار درنظر گرفته شود، سپس با توجه به تقدم يا تأخري كه سوره هاي فاقد تاريخ نسبت به آنها دارند، زمان تقريبي نزول آنها معين گردد.
براي مثال، سوره حجر از معدود سوره هاي تاريخ دار مكي است؛ چون در آن، آيه « فَاصْدَعْ بِمَاتُؤْمَرُ »[سوره حجر(15)، آيه 94] آمده كه اشاره قوي به زمان شروع دعوت علني رسول خداr دارد . امام باقر u و امام صادق u و ابن اسحاق آورده اند كه دعوت علني آن حضرت پس از سه سال دعوت سري بوده است4؛ بنابراين سوره حجر در آغاز سال چهارم بعثت نازل شده است. بر اساس آن مي توان زمان نزول سوره هاي قبل يا بعد از آن را كه فاقد تصريحات يا اشارات قوي به رخدادهاي زمانمندند، تخمين زد؛ مثلاً اظهار داشت سوره هاي يونس، هود و يوسف كه بلافاصله قبل از سوره حجرات قرار دارند، در حدود سال سوم بعثت نازل شده اند يا سوره هاي انعام، صافات و لقمان كه بلافاصله بعد از آن قرار گرفته اند، در حدود سال چهارم بعثت نزول يافته اند. 

پيشينه روايات ترتيب نزول
چنان كه آمد، اين روايات به چهارده تن از صحابه و تابعان مي رسند. آنان عبارتند از :
1ـ امام علي(ع)(ع) ق . هـ ـ 40)؛ 23
2ـ ابن عباس (3 ق. هـ ـ 68 ق) ؛
3ـ امام سجاد (ع)(ـ 35 93 ق)؛
4ـ جابرن زيد (21 ـ 93 ق ) ؛
5ـ محمد بن نعمان (م. ح 110 ق)؛
6ـ مجاهد (21 ـ 104 ق) ؛
7ـ ضحاك (م ب 100 ق)؛
8ـ عِكْرِمَه (20 ـ 105 ق)؛
9ـ حسن بَصْري (21ـ110 ق)؛
10ـ زُهْري(50 ـ 123 ق)؛
11ـ عطاء خراساني (50 ـ 135 ق)؛
12ـ امام صادق (ع) (م 148 ق)؛
13ـ مُقاتِل بن سليمان (م 150 ق)؛
14ـ حسين بن واقد(م 159 ق).
درباره متون اين روايات گفتني است، از ميان چهارده روايت مذكور تنها نه روايت متن كامل آنها به دست آمده است و آن به اين جهت است كه اولاً اين روايات در اصل سيزده روايت است؛ زيرا عِكْرِمَه و حسن بصري متن واحدي را روايت كرده اند؛ ثانياً در روايات امام سجادu، محمد بن نعمان، مجاهد و عطاء خراساني ترتيب بيش از چند سوره نيامده است. به نظر مي رسد نقصان در اين روايات از سوي راويان متأخر مانند حَسْكاني (م ب 470 ق) و طَبْرِسي (469 ـ 548 ق) پديد آمده است. آنان به لحاظ آن كه معرفي نخستين سوره منزل در مكه يا مدينه و يا تأييد مدني بودن سوره انسان را منظور داشتند، از آوردن متن كامل روايات مذكور خودداري كرده اند.5
در خصوص راويان اين روايات، از قرائتي كه به دست آمده، چنين آشكار مي شود كه قريب به اتفاق آنان شاگردان يا شاگردانِ شاگردان ابن عباس هستند و بر اين اساس بايد همه آنان ترتيب نزول سوره ها را از وي نقل كرده باشند. ابن عباس نيز از شاگردان صحابه سالخورده تري چون علي u و ابي بن كعب بوده است؛ لذا او نيز بايد آن را از همانان نقل كرده باشد.
روايات ترتيب نزول سور به ترتيب تاريخي در آثار ذيل آمده است:
1ـ كتاب ابن عباس ( م 68 ق) : كريب بن ابي مسلم هاشمي مدني ابورشدين مولي ابن عباس در روايت خود آورده كه ترتيب نزول سور را در كتاب ابن عباس يافته است6. پنهان نماند در هيچ يك از تفاسير موجودي كه به ابن عباس نسبت داده شده اند، روايت ترتيب سور نيامده است؛ لذا معلوم نيست كتابي كه كريب از آن سخن گفته، چه سرانجامي داشته است.
2ـ نزول القرآن ـ خ، صحاك (م 105 ق) : اين كتاب كهن ترين اثري است كه در ترتيب نزول سور به دست آمده است7.
3ـ نزول القرآن عن ابن عباس: عكرمه (25ـ105 ق ) 8.
4ـ نزول القرآن، حسن بصري(21 ـ 111 ق)9.
5ـ تنزيل القرآن ـ ط، محمد بن مسلم زهري (50 ـ 123 ق )10.
6ـ تنزيل القرآن، عطاء خراساني (50 ـ 135 ق)11.
7ـ التفسير ـ خ، مقاتل بن سليمان (م 150 ق): بيهقي پس از آوردن روايت عكرمه و حسن بصري و روايت مجاهد از ابن عباس گويد: « اين حديث و (حديث) مرسل صحيحي كه پيش از آن آمد، شاهدي در تفسير مقاتل و مفسران ديگر دارد12».
8ـ تاريخ اليعقوبي ـ ط : يعقوبي (م ب 292 ق9: او روايت ابوصالح را از ابن عباس در كتاب خود آورده است13.
9ـ فضائل القرآن و مانزل من القرآن بكمة و ما نزل بالمدينة ـ ط، ابن الضربين (ح 200 ـ 294 ق) : او روايت عطاء خراساني را از ابن عباس در اثر خود آورده است14.
10ـ كتاب فيه ما فيه، ابوسهل انماري: او در اثر خود روايات ابن مسيب از عليu و ابوصالح و عطاء خراساني از ابن عباس آورده است15.
11ـ التفسير، عبدالله بن محمشاذ (ح قرن 5 ق): او روايات ابن مسبب از علي u و ابوصالح از ابن عباس را در تفسيرش آورده است16.
12ـ كتاب في عدد سور القرآن و آياته و كلماته ـ خ، عمربن محمد بن عبدالكافي (م. ح 400 ق): او روايت عطاء خراساني از ابن عباس را در آن آورده است17.
13ـ كتاب التنزيل و ترتيبه ـ خ، حسن بن محمد نيشابوري (ت 406 ق): او روايت حسين بن واقد را در آن آورده است
14ـ المباني لنظم المعاني (م 425 ق): آرتور جفري مقدمه اين كتاب را كه در تفسير قرآن بوده و مؤلفش مجهول است، همراه مقدمه تفسير ابن عطيه با نام مقدمتان في علوم القرآن چاپ رسانده است. در اين اثر روايات ابن مسيب از علي u و ابوصالح و عطاء خراساني از ابن عباس آمده است19.
15ـ الفهرست ـ محمد بن اسحاق نديم (م 438 ق) : در اين كتاب روايات محمد بن نعمان (چهار سوره نخست مكي)، مجاهد(سوره هي باقيمانده مكي) و عطاء از ابن عباس (سوره هاي مدني ) آمده است20.
16ـ دلائل النبوة ـ ط، احمد بن حسين بيهقي (384 ـ 458) : در اين اثر روايات عكرمه و حسن بصري و نيز مجاهد از ابن عباس آمده است21.
17ـ اسباب النزول ـ ط، علي بن احمد واحدي (م 468 ق): در آن روايات امام سجادu ( اولين و آخرين سوره مكي و اولين و آخرين سوره مدني) و عكرمه و حسن بصري (اولين سوره مكي) آورده شده است22.
18 ـ شواهد التنزيل لقواعد التفضيل ـ ط، عبيدالله بن عبدالله حسكاني(م ب 470 ق) : در اين كتاب كه متعلق به يك عالم سني است و حاوي آيات نازله بر اهل بيت u و روايات مربوط مي باشد، به جهت تأييد مدني بودن سوره انسان و نزول آن در خصوص حضرت علي u و فاطمه و حسنين u بخشي از روايات ترتيب نزول به شرح ذيل آمده شده است:
روايات عطاء از ابن عباس( در روايتي : سوره هاي نخست مدني از بقره تا طلاق، مجاهد از ابن عباس ( نخستني سوره مكي و سوره هاي مدني از بقره تا بيَّنه )، ابوصالح از ابن عباس ( هفت سوره نخست مكي و سوره هاي نخست مدني از مطففين تا طلاق)، عكرمه و حسن بصري (نخست مكي و سوره هاي نخست مدني از مطففين تا بينه در روايتي ، و در روايتي ديگر: دو سوره نخست مكي و سوره هاي نخست مدني از مطففين تا طلاق)، عطاء (نخستين سوره مدني، يعني سوره بقره و سوره انسان در روايتي، و در روايت ديگر: سوره هاي نخست مدني از بقره تا انسان) و حسين بن واقد (دو سوره نخست مكي و سوره هاي نخست مدني از بقره تا حشر)23.
19ـ الايضاح، الاستاذ احمد الزاهد (ح قرن 5 ق9: در آن روايات ابن مسيب از علي u و عطاء از ابن عباس، و عكرمه و حسن بصري آمده است24.
20ـ مجمع البيان في علوم القرآن ـ ط، فضل بن حسن ابوعلي طبرسي: در آن روايات ابن مسيب از علي u ( سه سوره نخست مكي و سوره هاي نخست مدني از بقره تا انسان)، عطاء از ابن عباس(فهرست كامل سور9، و عكرمه و حسن بصري (سه روايت نخست مكي و سوره هاي نخست مدني از مطققين تا انسان25) . وي اين روايات را ذيل سوره انسان براي تأييد مدني بودن آن آورده است.
21ـ مفاتيح الاسرار و مصابيح الابرارـ ط، محمد بن عبدالكريم شهرستاني (467 ـ 548 ق): او در مقدمه تفسيرش متن كامل روايات مقاتل از عليu، ابوصالح از ابن عباس، مقاتل و ابن واقد را آورده است26.
22ـ البرهان في علوم القرآن ـ ط، محمد بن عبدالله زركشي (745ـ794 ق): در آن روايات ابن عباس، ضحاك، عطاء و مقاتل را به طور كامل و تلفيقي و با ذكر اختلافات در پايان آمده است27.
اينها مهم ترين آثاري است كه در آنها روايات ترتيب نزول به اختصار يا به طور كامل آمده است؛ بدون آن كه متن يا سند آنها دقيقاً مورد نقد و ارزيابي قرار بگيرد.

4ـ حجيت روايات ترتيب نزول
اين روايات كه جملگي، تقريباً متن واحدي دارند، به هر دو لحاظ سند و متن قابل اعتنا به نظر مي رسند.

حجيت سند اين روايات
روايات ترتيب نزول به چهارده تن از صحابه و تابعان مي رسد. اگر چه تمام اين راويان جز امام علي u خود شاهد نزول همه سوره هاي قرآن نبوده اند و بنابراين به ظاهر نقل آنان مرسل تلقي مي شود، لكن از پاره اي از قراين اطمينان حاصل مي گردد كه سند آنان نيز در اصل به امام علي u يا صحابه ديگري كه خود شاهد نزول همه يا اغلب سوره هاي قرآن بوده اند، مي رسد. اين قراين بدين قرارند:
الف ـ عبدالله بن عباس علاوه بر آن كه خود حدود سي ماه شاهد نزول بخشي از قرآن بوده است، اعتراف كرده كه بيشتر دانش تفسير خويش را از امام علي u فرار گرفته است29 ؛ لذا با عنايت به اين كه ترتيب نزول سوره ها از آن امام نيز روايت شده بايد گفت به احتمال قوي ابن عباس ، ترتيب خود را در اصل از آن بزرگوار نقل كرده است؛ به علاوه ابن عباس گفته است:
من با اصحاب سالخورده رسول خداr از مهاجر و انصار همراه بودم و از آنها درباره جنگهاي رسول خداr و آنچه از قرآن درباره آنها نازل شده بود، مي پرسيدم و نزد هر يك از آنان مي رفتم ، به جهت خويشاونديم با رسول خداr از آمدنم شادمان مي شدند. روزي از ابي بن كعب ـ كه از راسخان در دانش [ قرآن] بود ـ درباره آنچه در مدينه نازل شده بود، پرسيدم. پاسخ داد: بيست و هفت سوره در آنجا و بقيه در مكه نازل شد30.
از ذيل اين روايت بوضوح معلوم مي شود كه ابي بن كعب يكي از اصحاب سالخورده اي بوده است كه ابن عباس ترتيب نزول سوره ها را از او آموخته است. ابي بن كعب، شاهد نزول همه سوره هاي مدني بوده است؛ زيرا او از اولين كساني بود كه در مدينه به اسلام گرويد31.
گفتني است، پاره اي قراين نشان مي دهد كه نه راوي از راويان چهارده گانه شاگرد بي واسطه يا با واسطه ابن عباس بوده اند. شاگردان بي واسطه، جابر، مجاهد، ضحاك، عكرمه و حسن بصري، و شاگردان با واسطه، زهري، ابن واقد، عطاء و مقاتل هستند؛ به علاوه برخي از آنان خود در طرق روايات ترتيب ابن عباس قرار دارند؛ مثل مجاهد، ضحاك، عكرمه و عطاء . نيز ابن واقد در طريق روايت عكرمه و حسن بصري واقع است.
بنابراين مي توان گفت: نه راوي مذكور به احتمال قوي، ترتيب خود را از ابن عباس نقل كرده اند و او از امام عليu، ابي بن كعب و ديگر صحابه سالخورده روايت نموده است.
ب ـ دو راوي از راويان چهارده گانه ـ يعني امام سجادu و امام صادق u ـ از وارثان آثار امام علي u هستند و آنان خود تصريح كرده اند كه روايات خود را از روي آثار آن امام نقل مي كنند32؛ بنابراين ترتيب آن دو در اصل به آن بزرگوار مي رسد.
ناگفته نماند كه در طريق روايت ابوصالح از ابن عباس و نيز طريق زهري شماري افراد متهم به كذب وجود دارد و در بيشتر طرق افرادي مجهول به چشم مي خورند؛ مگر در طريق روايت عطاء از ابن عباس و روايت كريب از ابن عباس كه همه افراد آن معروف و موثق اند؛ مع الوصف طرق اين روايات غيرقابل اطمينان به نظر نمي رسد. مؤيدا اين نظر به شرح ذيل است:
اولاً افرادي كه در بعضي از اين اساتيد، به خصوص سند ابوصالح از ابن عباس، به كذب متهم شده اند، اين اتهام را رجاليون اهل سنت از روي تعصب مذهبي به آنان زده اند. رجاليون اهل سنت معمولا راوياني را كه گرايش به اهل بيت دارند و روايات مربوط به آن بزرگواران را نقل مي كنند، منكر الحديث و دروغگو مي خوانند. ابوصالح محمد بن سائب كلبي و محمد بن مروان كه در طريق روايت ابوصالح از ابن عباس، قرار دارند، از آن جمله اند؛ بنابراين به اتهان آنان نبايد اعتنا كرد.
ثانياً مجهول بودن بعضي از روايان اين روايات هرگز به اين معنا نيست كه آنان افرادي موهوم يا غيرموثق اند؛ چون استادان مشاهير موثقي چون طبرسي و حسكاني در ميان آنان قرار دارند و آنان در كتب رجال معرفي نشده اند و كاملاً بعيد است كه كساني چون آن دو از افرادي موهوم و ناموثق روايت كرده باشند.
جهت اين كه مجاهيلي در اسانيد اين روايات ملاحظه مي شود، اين است كه رجاليون و محدثان عمده همت خود را به نقل روايات احكام و معرفي راويان آنها مصروف مي كردند.
شهرستاني در خصوص روايات ترتيب نزولي كه در مقدمه تفسيرش آورده ، مي نويسد:
[اين روايات] از رجالي موثق و از كتبي معتبر.... نقل شده است و شايد آنها در ديگر تفاسير يافت نشود؛ چرا كه اساساً آنها از چنين رواياتي خالي اند. اين امر، نه از آن روست كه مفسران به آنها دست نيافته اند يا بر آنها اعتماد نداشته اند؛ بلكه از آن روست كه در آنها فايده اندكي بوده و امور مهمي كه آنان را از [توجه به ] اين روايات باز دارد، فراوان بوده است33.
زركشي نيز در زمينه ترتيب سور كه در اثر خود آورده، مي نويسد: « اين ترتيب، روايت از موثقان مبتني است34».
ثالثاً كثرت طرق اين روايات به حدي است كه هرگز احتمال تباني راويانشان بر كذب و جعل نمي رود؛ به خصوص آن كه راويان انها هرگز گرايش مذهبي و سياسي واحد نداشته اند؛ به علاوه طرق اين روايات هرگز در يك واسطه مشتركي به هم پيوند نمي خورد تا احتمال جعل آن روايات توسط او برود؛ بنابراين احتمال مجعول بودن اين روايات منتفي است.
ممكن است گفته شود، از ميان راويان چهارده گانه تنها امام علي u شاهد نزول همه سوره هاي قرآن بوده است، لكن در طريق او مجاهيل متعددي قرار دارند. ديگر راويان نيز هيچ يك شاهد وحي تمام سوره ها نبوده اند؛ لذا آنان يا از كساني كه خود شاهد وحي بوده اند، روايت كرده اند كه در اين صورت روايت آنان مرسل و نامعتبر خواهد بود يا از راه نظر و اجتهاد بدست آورده اند كه در اين صورت تنها براي خودشان حجيت دارد؛ بنابراين هرگز اين روايات قابل اعتماد نيستند35.
پاسخ اين است كه اساساً در خصوص راويان اين روايات سه احتمال متصور است:
اول اين كه آنان اين روايات را جعل كرده باشند؛
دوم اين كه آنان آنها را از راه نظر و اجتهاد بدست آورده باشند؛
سوم اين كه آنان آنها را از شاهدان وحي اخذ كرده باشند؛
احتمال اول ـ همانطور كه پيش از اين آمد ـ كاملاً منتفي است. احتمال دوم نيز غير قابل اعتناست؛ چون:
اولاً معقول نيست آنان در حالي كه مي توانند ترتيب نزول سور را از راه آسان و مطمئن ـ يعني اخذ از شاهدان وحي ـ بدست آورند، به راه دشوار و غير مطمئن ـ يعني استنباط خود از روي قراين ـ روي بياورند36.
ثانياً بعيد است اين تعداد از راويان از راه اجتهاد اين چنين به وحدت نظر برسند كه جملگي تقريباً ترتيب واحدي را درباره ترتيب نزول سور عرضه كنند.
گذشته از اين ، مگر خردمندانه است كه به اجتهاد كساني چون ابن عباس و شاگردان او كه نسبت به زمان رسول خدا r قريب العهد بوده اند و در خصوص ترتيب نزول سور قطعاً به شواهد فراواني دسترسي داشته اند و خوشبختانه جملگي تقريباً به نظر واحدي نايل آمده اند، بي اعتنا بود؟
بدين ترتيب با ابطال احتمال اول و تضعيف احتمال دوم، قوت احتمال سوم كاملاً آشكار مي شود.
امكان دارد گفته شود، اگر چنين است كه آنان ترتيب نزول سوره ها را از شاهدان وحي اخذ كرده اند، چرا آن را به آنان اسناد نداده اند؟
پاسخ اين است كه :
اولاً اسناد در ميان صحابه و حتي تابعان مرسوم نبوده است و آن از اوايل قرن دوم ترويج شد37 و انتظار اسناد دادن از كساني كه آن در ميانشان مرسوم نبوده. نابجاست .
ثانياً چنان كه پيش از اين آمد، به احتمال قوي ترتيب نزول سوره ها در اصل از امام علي u اخذ شده است و نقل حديث از آن امام در زمان بني اميه جرم به شمار مي آمده است؛لذا راويان پرهيز داشتند كه احاديث خود را به آن بزرگور اسناد دهند 38 ، بنابراين عدم اسناد اين روايات به امام علي(ع) طبيعي است. 

حجيت متن اين روايات
برخي با نظري سطحي كه به متن روايات ترتيب نزول افكنده اند، آنها را داراي اشكالات چندي يافته اند:
يكي آن كه آنها ترتيب نزول سوره ها را به طور متفاوت گزارش كرده اند و ميان آنها تعارض وجود دارد؛
دوم آن كه مضامين برخي از سوره هايي كه در اين روايات مدني به شمار آمده اند، مانند سوره هاي رحمن، انسان ، زلزله و رعد با مضامين سوره هاي مكي مشابهت دارند.
سوم آنكه برخي از سوره ها مانند معوذتين، عاديات و معارج بنا بر پاره اي روايات اسباب نزول ، مدني به شمار آمده اند؛ اما روايات ترتيب نزول، آنها را در ميان سوره هاي مكي آورده اند؛
چهارم آنكه روايات اسباب نزول، زمان نزول بعضي از سوره ها مانند حشر و جمعه را مقدم تر از زماني نشان مي دهند كه روايات ترتيب نزول بر آن دلالت دارند و به عكس روايات اسباب نزول، زمان نزول برخي از سوره ها مانند ممتحنه وحديد را مؤخرترين زماني معين كرده اند كه روايات ترتيب نزول بدان اشاره دارد.
مع الوصف اين اشكالات ، اعتبار روايات ترتيب نزول را از ميان نمي برد؛ چون:
اولاً بيشتر تعارض هايي كه در ميان اين روايات مشاهده مي شود، در اثر پس و پيش شدن يا افتادگي يك يا چند سوره و يا تصحيف لفظي به لفظ ديگر به وجود آمده است و اين عيوب در اين گونه روايات كه طولاني اند و كمتر مورد توجه علماي اسلامي بوده اند، اجتناب ناپذير است و كاملاً روشن است كه آنها در اثر سهل انگاري راويان و ناسخان در نقل و استنساخ پديد آمده است.
خوشبختانه به لحاظ كثرت اين روايات، عيوب مذكور با كنار هم نهادن متون روايات و مقايسه آنها با يكديگر قابل رفع است؛ به علاوه به فرض آن كه اين تعارض ها ظاهري نباشند و در اثر خطا پديد نيامده باشند، اين روايات به لحاظ سندي، پاره اي بر پاره اي ديگر ترجيح دارند و چنان كه آمد، سند روايت عطاء از ابن عباس و روايت كريب از ابن عباس نيز معتبر است؛ لذا مي توان با رجحان آن و كنار نهادن روايات ديگر به رفع اين تعارض نايل آمد.
ثانياً صرف مشابهت مضامين سوره ا دليل قاطعي بر مكي و مدني بودن آنها نيست و تا در خود سوره ها تصريح يا اشره قوي به رويدادهاي خاص مكي يا مدني نشده باشد، نمي توان به مكي يا مدني بودن آنها حكم كرد. دليلي وجود ندارد كه اگر در سوره اي مضاميني درباره بهشت و دوزخ يا لطف و احسان الهي ملاحظه شد، به مكي بودن آن سوره حكم داد. چنين مضامين عامي به دوره خاصي اختصاص ندارد و مي تواند هم در مكه و هم در مدينه نازل شده باشد.
ثالثاًتا در سوره اي به يكي از رويدادهاي خاص مكي يا مدني تصريح يا اشاره قوي نشده باشد، به صرف روايات اسباب نزولي كه ذيل آن سوره آمده، نمي توان آن را مكي يا مدني به شمار آورد؛ زيرا اين روايات علاوه بر ضعف و بطلان، بسياري از آن ها قصصيرا كه مناسب مضامين سوره اي بوده است،بر آن سوره تطبيق داده اند؛ لذا مفسران اهل تحقيق، اغلب آنها را بر مصداق حمل كرده اند؛ نه بر سبب نزول .
رابعاً همين حقيقت درباره سوره هايي هم كه بنا بر روايات اسباب نزول، زمان نزولشان از زماني كه روايات ترتيب نزول بر آن دلالت دارند، مقدم تر يا مؤخرترند، صدق مي كند؛ لذا چنانچه در خود اين سوره ها به رخداد زمانمندي تصريح يا اشاره قوي نشده باشد، نبايد به مضمون روايات اسباب نزول اعتنا كرد.
خامساً سوره هايي مثل حشر، جمعه، ممتحنه و حديد هر يك از دو يا چند فقره قابل تفكيك تشكيل شده اند؛ لذا محتمل است كه تدريجي النزول بوده و فقرات آنها در فواصل زماني مختلفي نازل شده باشند؛ بنابراين مي توان روايات ترتيب نزول را با روايات اسباب نزول اين گونه جمع كرد كه روايات ترتيب نزول ناظر به فقره اي از آن سوره ها و روايات اسباب نزول ناظر به فقره اي ديگر از آنهاست. 

معرفي چند پژوهش مبتني بر روايات ترتيب نزول
متأخرين با چاپ مصحفي در مصر به سال 1337 ق كه در آن در صدر هر سوره، ترتيب نزول آن و مكي و مدني آيات آن ذكر گرديده بود39، درصدد برآمدند، با اتكاي بر آن، آثاري درباره سيره پيامبر اسلامr يا تفسير قرآن فراهم كنند.
قبل از معرفي مهمترين آنها گفتني است كه ظاهراً ترتيب نزول مندرج در مصحف مذكور از روايت عطاء خراساني از ابن عباس اخذ شده است؛ منتهي با دو تصرف:
يكي آنكه چون در ترتيب نزول مذكور سوره فاتحه نيامده است، اين سوره را طبق روايت ابو صالح از ابن عباس پس از سوره مدثر، در رديف پنجم، قرار داده اند:
ديگر اين كه با توجه به رواياتي كه سوره نصر را آخرين سوره منزل شمرده اند، اين سوره كه در روايت عطا از ابن عباس پس از سوره حشر آمده بود، در مصحف مذكور آخرين سوره معرفي شده است.

تفسير « بيان المعاني ـ ط»
در سال 1355 ق يكي از مفسران مسلمان به نام سيد عبدالقادر ملا حويش آل غازي موافق همان ترتيب نزولي كه در مصحف مذكور آمده بود، تفسيري تحت عنوان بيان المعاني علي حسب ترتيب النزول تأليف كرد؛ بدون آن كه در ترتيب پيش گفته تغييري به هم رساند.
وي خود را اولين مفسري مي داند كه بدين ترتيب به تفسير قرآن پرداخته است و سبب اهتمام بدان را فوايدي مي شمارد كه بر آن مرتب مي گردد. ايشان مي گويد:
بايد دانست كه بي ترديد تفسير قرآن مطابق نظر امام علي ـ كرم الله وجهه ـ پرفايده است؛ زيرا ترتيب نزول غير از (ترتيب ) تلاوت است و علما چون آن را به ترتيب مصاحف تفسير كردند، ناگزير شدند كه با عبارات تكراري بدان اشاره كنند؛ زيرا اختلافي كه ميان ترتيب قرآن در مصاحف و ترتيب نزول هست، تكرار را ايجاب مي كند و به قطور شدن تفاسير مي انجامد . اختلاف در اسباب نزول و ناسخ و منسوخ، و قبول و رد آنها نيز از همان ناشي گرديده است. من طي جستجويي دريافتم كسي قبلاً به تفسيري از قرآن نپرداخته است كه متناسب اشاره امامu باشد و خواننده را از رنج آن اختلافات برهاند و چگونگي نزول قرآن را به او بشناساند و به اسباب نزول آن بياگاه اند و لذت معاني و مزه اختصار مباني اش را به صورت آسان و روان و خلاصه و خالي از رد و قبول و سالم از عيب و علت و محفوظ از خطا و لغزش به او بچشاند40.
شايان ذكر است، عبدالقادر از سويي به توقيفي بودن ترتيب سوره ها و نيز ترتيب آيات آنها عقيده دارد و همين طور قايل است كه پاره اي از آيات مدني در سوره هاي مكي و بالعكس، و نيز پاره اي از آيات متأخرالنزول در سوره هاي متقدم النزول و بالعكس وجود دارد و اين به دستور پيامبر r صورت گرفته است؛ ولي از سوي ديگر ترتيب سور مصاحف را ناديده گرفته و به قول خود طبق نظر امام عليu تفسيري به ترتيب نزول فراهم مي آورد. جمع اين دو عقيده در خصوص ترتيب سوره ها براي او مشكلي پديد نمي آ‎ورد؛ اما در مورد ترتيب آيات براي او ايجاد مشكل مي كند؛ لذا در تفسيرش به خود اجازه نمي دهدكه آيات را از جايشان تغيير داده، به ترتيب نزول بياورد؛ به اين دليل كه ترتيب ايات سوره ها توقيفي است و اين كار، نظام قرآن را از هم مي گسلد. وي در اين گونه موارد اشاره مي كند كه آن آيات در زمان ديگري نازل شده است.
روش بحث عبدالقادر در خصوص آيات و سور قرآن بدين ترتيب است كه در صدر تفسير هر سوره، مكي و مدني آيات آن را ياد كرده؛ سپس چنانچه درباره نسخ آياتي از آن قولي رسيده باشد، به ذكر آن مبادرت مي ورزد. وي معمولا قول به نسخ را در صورتي كه با شروط اصولي نسخ منافات داشته باشد، رد مي كند41؛ سپس اگر ذيل آياتي، اسباب نزولي روايت شده باشد، به نقل آن مي پردازد و اگر روايتي بر تقدم يا تأخر نزول آن آيات دلالت داشته باشد، درباره تاريخ نزول آن نيز اظهار نظر دارد42. نيز به ندرت با عنايت به ترتيب نزول به نقد روايات اسباب نزول مي پردازد؛ براي مثال پس از نقل روايتي از ابن عباس مبني بر اين كه سوره مسد پس از ايه «وَأَنذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ »43[سوره شعرا(26)، آيه 125] نازل شده، گويد:
صحيح نيست كه اين سبب نزول آن باشد؛ زيرا اين آيه پس از آن (سوره) نازل شده و درست نيست كه مؤخر سبب مقدم باشد؛ هم چنان كه درست نيست مقدم ناسخ مؤخر باشد... 44. 

كتاب « التفسير الحديث»
دو سال پيش از آنكه تفسير عبدالقادر از چاپ درآيد، به سال 1380 ق مفسر ديگري به نام محمد عزه دروزة بر اساس ترتيب نزول مندرج در همان مصحف پيش گفته تفسيري را با عنوان التفسير الحديث علي حسب ترتيب النزول تأليف كرد . اين قرينه اي است بر اين كه وي در هنگام تأليف اثرش اطلاعي از اثر عبدالقادر نداشته است. او برخلاف عبدالقادر در ترتيب نزول مذكور تغييراتي چند به هم رساند: به اين ترتيب كه سوره فاتحه را از رديف پنجم به صدر ترتيب آورد وسوره هاي رعد، حج، رحمن، انسان و زلزله را در دنباله سوره هاي مكي جاي داد و سوره هاي حشر و جمعه را پيش از سوره احزاب قرار داد و سوره هاي ممتحنه و حديد را قبل از سوره توبه آورد.
دروزه در خصوص مزيت چنين تفسيري از قرآن مي نويسد:
ما بر آن شديم كه ترتيب تفسير را بر وقف ترتيب سوره ها قرار دهيم به اين صورت كه نخستين سوره مفسر، [سوره حمد و پس از آن] سوره علق باشد؛ سپس سوره قلم؛ زان پس سوره مزمل تا آن كه سوره هاي مكي پايان پذيرد؛ پس از آن سوره بقره؛ سپس سوره انفال تا آنكه سوره هاي مدني خاتمه يابد؛ زيرا معتقديم چنين روشي برترين روش فهم قرآن و خدمت بدان است؛ چون بدين وسيله مي توان لحظه به لحظه سيره نبوي را دنبال كرد؛ به علاوه مي توان حالات و مراحل نزول را به شكلي روشن و دقيق تر پي گرفت و بدين ترتيب خواننده در فضاي نزول قرآن و شرايط و مناسبات و غايات و مفاهيم آن قرار مي گيرد و حكمت نزول برايش نمايان مي شود45.
درباره روش درزوه گفتني است: وي در اين خصوص از منابع مختلف بهره گرفته است؛ نظير روايات ترتيب نزول و سبك و مضمون سوره ها و روايات تاريخي.
نامبرده در بسياري از موارد، روايات اسباب نزول را مورد نقد قرار داده؛ مثلاً در رد اين سخن ابن عباس كه سوره مسد پس از «وَأَنذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ» [سوره شعرا(26)، آيه 125] نازل شده، مي نويسد:
ما در اين سبب نزول و مناسبت نزولي كه براي اين سوره روايت شده، ترديد داريم. سياق آيه شعراء دلالت ندارد بر اين كه در دوره اوليه نازل شده باشد و روايات خاطر نشان مي سازند كه دعوت پيامبر r از نزديكانش طبق آيه مذكور سوره شعراء پس از چند سالي از آغاز دعوت بوده است؛حال آن كه سوره مسد در همان اوايل نزول يافته است؛ حتي ترتيب آن را ششم قلمداد كرده اند 46.
نيز در بسياري از موارد روايات مكي و مدني را رد مي كند؛ مثلاً ذيل آيه « وَ مَا قَدَرُوا اللهَ حَقَّ قَدرِه»[سوره انعام(6)، آيه 91] مي نويسند:
مصحف مورد اعتماد ما روايت مي كند كه اين آيه مدني است و مفسران روايتي را آورده اند كه خاطر نشان مي سازد، مناقشه اي ميان پيامبر r و يكي از احبار يهود مدينه رخ داد. پيامبر r به تورات كه خدا آن را [ بر آنان ] نازل كرده بود، استشهاد كرد؛ آنگاه آن شخص يهودي سوگند خورد كه خدا هيچ چيزي را بر هيچ كسي نازل نكرده است ولي اين آيه در ميان ايات مكي قرار دارد و سياق آنها از انسجام كاملي برخوردار است. مضمون روايت نيز درست نيست؛ چون بسيار بعيد است كه حبري يهودي نزول تورات را از جانب خدا بر موسي در حالي انكار كند كه هستي يهوديان و دين آنان بر آنان مبتني است؛ لذا ما مكي بودن آن آيه را ترجيح مي دهيم؛ بلكه بر آن قطع داريم 47. 

كتاب « سيرة الرسول»
دروزه پس از تأليف تفسيرش كتاب را به نام سيرة الرسول، صور مقتبسة من القرآن الكريم تأليف كرد . وي در اين كتاب بر پايه آياتي از قرآن كه راجع به زندگي پيامبر r است، كليه موضوعات مربوطه را به ترتيب نزول بررسي و گزارش كرده است. او در طي اين كتاب به موضوعاتي چون رفتار مشركان، اهل كتاب و مؤمنان و نيز يكايك احكام شرعي پرداخته و سير تاريخي هر يك از آنها را بيان كرده است.
دروزه درباره روش كار خود در اين كتاب و دشواري هاي آن چنين آورده است:
ما دوست داشتيم اين صور متنوع [از زندگي پيامبر(ص)] را دوره به دوره عرضه كنيم؛ ولي چنان كه روشن است، موارد تشابه [ميان آيات] ـ كه بدان اشاره كرديم ـ اين كار را دشوار ساخته است؛ به علاوه شناخت صحيح تاريخ نزول سوره ها و گروه هاي قرآني مكي دشوار است؛ البته رواياتي كه ترتيب نزول سوره ها رسيده، قدري اين دشواري را كاهش مي دهد.
قرايني كه در مضامين سوره ها و گروه هايي از آيات است، صحيح بودن يا قريب الصحه بودن بسياري از اين روايات را الهام مي كند؛ لذا بر آن شديم كه در بررسي اين دوره و ترسيم صور قرآني آن به شيوه اي عمل كنيم كه ميان ملاحظه زمان در حد امكان و قرار دادن صور در چارچوب موضوع مستقل سازگاري ايجاد كنيم.
ما پس از اين سخن جدولي را پيشاروي خواننده خواهيم نهاد كه حاوي ترتيب هاي نزول رسيده درباره سوره هاي مكي است. آنها به احتمال زياد بر روايات و بررسي هاي نقلي مبتني است و خواننده خواهد ديد كه بسيار به هم نزديك اند؛ طوري كه احتمال قريب الصحه بودن ترتيب هاي مذكور تقويت مي كند. ما تأكيد داريم كه در بررسي سيره و مراحل آن در دوره مكي از آنها استفاده كنيم.
مع الوصف احتمال ندارد، گروه هايي از [آيات]اش به طور پراكنده نازل شده باشد؛ زيرا از جمله اموري كه شايان توجه است اين است كه مضامين و نظم سوره اي كوتاه و مسجع در درجه اول و پيوستگي فقرات در بسياري از سوره هاي متوسط و بلند غير مسجع ولي برخوردار از وحدت موضوعي به نحو عام در درجه دوم، ملهم اين معنايند كه بيشتر سوره هاي مكي يكجا نازل شده اند.
هم چنين مي تواند ملهم اين معنا باشد كه سوره هايي كه گروه هاي [آيات ] شأن جدا جدا نزول يافته، [نزول گروه هاي آياتشان] پي در پي بوده است و نزول گروه هايي از [آيات ] ديگر سوره ها ميان آنها فاصله نيانداخته است....
گاهي اشكال مي شود كه وجود آيات مدني در سوره هاي مكي موجود مي گردد، در پذيرش نزول يكباره اين سوره ها يا انضمام فقرات يا مرتب ساختن آيات آنها از دوره مكي به همان صورتي كه در مصحف آمده، درنگ كرد؛ اما بدان معتقد نيستيم؛ زيرا آياتي كه مدني بودن آنها به ثبوت رسيده باشد يا سوره هايي كه چنين آياتي را در برداشته باشند، فراوان نيستند و تناسب آنها دلالت بر اين دارد كه در ترتيب آيات سوره هاي مكي و انضمام فقرات آنها تغيير زيادي در دوره مدني پديد نيامده است47.
شايان ذكر است دروزه در جدولي كه بدان اشاره شد، ترتيب هايي را كه در مصحف فؤاد، تفسير خازن، تفسير مجمع البيان و الاتقان سيوطي آمده و از كساني چون ابن عباس، حسن بصري و عكرمه، و جابربن زيد نقل شده، آورده است49. 

كتاب « پيامبري و ...»
از سال 1361 ش جلال الدين فارسي بر پايه ترتيب سور مصحف منسب به امام صادق u ـ كه موافق زمان نزول است ـ يك دوره سيره پيامبر r به نام هاي پيامبري و انقلاب، پيامبري و جهاد و پيامبري و حكومت تأليف كرد.
نامبرده در مقدمه كتاب نخستش تصوير جدولي را از تفسير شهرستاني بر اساس چند روايت ترتيب نزول آورده است. اين روايات عبارت اند از:
1ـ روايت مقاتل؛
2ـ روايت مقاتل از اميرمؤمنان:
3ـ روايت ابن عباس؛
4ـ روايت ابن واقد؛
5- روايت امام صادق u . وي به ترتيب هاي عكرمه، حسن بصري، جابربن زيد و محمد بن نعمان نيز اشاراتي دارد و در تأييد آنها مي نويسد:
در جريان مطالعه و تحقيق ديدم كه سياق آيات و دلالت تاريخي آن گواه بر صحت ترتيب نزول منقول است . اسناد و روايات تاريخي و بسياري از شأن و اسباب نزول ها و احاديث بر حصت ترتيب نزول آيات و وقايع به همان گونه كه در روايت امام صادق R و ابن عباس آمده است، گواهي مي دهند . بدين سان قرآن ـ به عنوان تاريخ عصر رسالت ـ و روايت صحيح ترتيب نزول و اسناد تاريخي هم داستان شده اند50.
فارسي علي رغم چنين تأييدي كه در مقدمه كتابش از ترتيب روايي نزول سوره ها به عمل آورده، نظير دروزه ترتيب تعدادي از سوره ها را تغيير داده است؛ سوره هاي حشر، منافقون و نور را به ترتيب پيش از سوره احزاب، و سوره هاي فاتحه، نساء، ممتحنه، فتح و زلزله را به ترتيب پس از آن نهاده، و سوره هاي حج، نصر و مجادله را به ترتيب پس از سوره بينه آورده است.
وي ظاهراً نظير دروزه معتقد است كه فقرات شماري از سوره هاي تدريجي النزول پي در پي نازل نشده است؛ لذا مشاهده مي شود كه فقرات برخي از سوره هاي را پي در پي نياورده، فقراتي از ديگر سوره ها را در ميان آنها جاي داده است؛ مثلاً به ترتيب فقره سوره هاي ذيل را به دنبال يكديگر ترجمه و شرح كرده و فقرات ديگر آنها را پس از چند سوره ديگر آورده است: علق 1ـ5، قلم 1ـ4، مزمل 1ـ9، مدثر1ـ10 51.
مؤلف در بسياري از موارد به تاريخ گذاري آيات و سوره ها اهتمام مي ورزيد اغلب براي آن سندي ارائه نمي دهد؛ به طور مثال، در حالي كه اغلب روايات آ‎غاز نزول قرآن را در ماه رمضان گزارش كرده اند، وي نزول مطلع سوره علق را در 27 رجب مقارن مبعث مي داند و بدون استناد به روايتي نزول مطلع سوره هاي قلم و مزمل را نيز در ماه رجب و نزول مطلع سوره هاي مدثر و مسد را در ماه شعبان و نزول سوره تكوير را در ماه رمضان سال اول مي داند52.
نامبرده در تفكيك هر سوره و تعيين ترتيب نزول آنها نيز از روي ذوق و سليقه عمل مي كند؛ براي مثال آيات 1 و 2 سوره مسد را بعد از مطلع سوره مدثر و آيات 3 و 4 آن را پس از سوره انشراح آورده است53؛ در حالي آيه سوم سوره مورد بحث با واو عطف شروع شده « وَامْرِأَتُهة حَمَّالَةَ الْحَطَب » و بعيد است كه چنين فقره اي به طور مستقل نازل شده باشد.
وي در ترتيب قصه ها به تناقضات آشكاري گرفتار آمده است؛ به طور مثال، پس از آنكه وقايع سال دهم بعثت از جمله وفات ابوطالب u را گزارش كرده 54، جزو وقايع سال يازدهم ذيل آيات 91 و 92 سوره نحل مي نويسد:
عثمان بن مظعون در حالي كه سخت تحت تأثير قرار گرفته است، برخاسته و از رسول خداr خداحافظي مي كند و نزد ابوطالب مي رود و آن دو آيه را برايش مي خواند، ابوطالب از آن خوشش مي آيد و ...55.
6ـ بنابرآن چه در اين نوشتار آمد، روايات ترتيب نزول علي رغم پاره اي از زواياي مبهمي كه دارد و در شماري از سوره ها با روايات ديگر به ظاهر متعارض به نظر مي رسد، هم چنان به جهت موافقت كلي با قراين معتبر تاريخي و تعدد طرق و نيز فوايد فراواني كه بر تحقيق به روي آنها مترتب است، در خور مطالعه و پژوهش تلقي مي شود.
* دكتر جعفر نكونام در سال 1343 ش در گلپايگان به دنيا آمد. تحصيلات ابتدايي تا پايان متوسطه را با اخذ ديپلم اقتصاد در همان جا به پايان برد . سپس در رشته دبيري الهيات مشغول به تحصيل شد. در سال 68، دوره كارشناسي ارشد را در رشته علوم قرآن و حديث در دانشگاه تهران گذراند. در سال 1373 در همان رشته از پايان نامه دكتر خود تحت عنوان پژوهشي در روايات ترتيب نزول در دانشگاه تربيت مدرس دفاع كرد. وي از سال 1374 تاكنون به عنوان عضو هيأت علمي دانشگاه قم تدريس مي كند . از ايشان كتاب هاي پژوهشي در مصحف امام علي u وچكيده پايان نامه هاي علوم قرآني و چندين مقاله منتشر شده است. هم اكنون علاوه بر تدريس، سردبيري مجله صحيفه مبين را نيز بر عهده دارد.
________________________________________
1ـ سيوطي: الدرالمنثور في التفسير المأثور، ط 1، بيروت، دارالكتب العلميه، 1411 ق، ج 5، ص 180.
2ـ همان، ص 181 و عبيدالله بن عبدالله حسكاني: شواهد التنزيل، ط1، تهران، وزارة الثقافة و الارشاد الاسلامي، 1411 ق، ج 2، ص 542 ـ 548 و مجلسي: بحار الانوار، ط 2، بيروت، مؤسسة الوفا، 403 ق، ج 18، ص 178 و 191 و 214212 ـ 215.
3ـ عبدالقادر ملاحويش آل غازي عاني: بيان المعاني ، ط 1، دمشق، مطبعة الترقي، 1382 ق، ج 1، ص 12 و محمد عزة دروزه: التفسير الحديث، بي چا، القاهرة، داراحياء الكتب العربية، 1383 ق، بي تا، ج 1، ص 123.
4ـ مجلسي: پيشين، ج 18 ص 177 و سيوطي : پيشين ، ج 4، ص 201.
5ـ براي آشنايي با متون اين روايت بنگريد به: مؤلف: پژوهشي در ترتيب روايي نزول قرآن (پايان نامه)، ص 309ـ315.
6ـ احمد بن بحيي بلاذري: انسان الاشراف، ط 1، بيروت، منشورات الاعلمي للمطبوعات، 1394ق، ج 1، ص 109. ناگفته نماند كه از ديگر كساني كه ترتيب نزول سور را از ابن عباس روايت كرده اند، كريب و ابوصالح (م.ح 110 ق)هستند؛ بنابراين مجموع راويان ترتيب او به يازده تن مي رسد.
7ـ محمد رضا جلالي : اسباب النزول ، دائرة المعارف اسلامية الشيعية ط 1، بيروت ، دارالتعارف للمطبوعات، 1410 ق، ج 4، ص 62.
8ـ محمد بن اسحاق نديم: الفهرست، تحقيق رضا تجدد، بي چا ، تهران، بي نا، 1350ش، 51 و 57..
9ـ همان.
10ـ محمد بن مسلم زهري: تنزيل القرآن بمكة و المدينة بتلوالناسخ و المنسوخ له، ط 2، بيروت ، مؤسسه الرسالة 1408 ق.
11ـ محمد بن علي داوودي: طبقات المفسرين، بي چا، بيروت، دارالكتب العملية، بي تا، ذيل همان نام.
12ـ احمد بن حسين بيهقي: دلائل النبوة، ط 1، بيروت، دارالكتب العلمية ، 1405 ق، ج 7، ص 142ـ144.
13ـ احمد بن واضح يعقوبي: تاريخ اليعقوبي، بي چا، بيروت، دارصادر، بي تا، ج 2، ص 33 و 43.
14ـ ابن ضريس: فصائل القرآن و ...، ط1، دمشق، دارالفكر 1408 ق، ص 33 ـ 35.
15ـ «مقدمة المباني» ، مقدمتان في علوم القرآن، تصحيح دكتر آرتور جفري، بي چا، مصر، مكتبة الخانجي، 1375 ق، 10ـ12.
16ـ حسكاني : پيشين، ص411.
17ـ فؤاد سزگين: تاريخ التراث العربي، ط 2، قم، مكتبة آية الله المرعشي، 1412 ق، م، ج 1، ص406 و ابوعبدالله زنجاني؛ تاريخ القرآن، بي چا، تهران، منطمة الاعلام الاسلامي، 1404 ق، ص55.
18ـ فؤاد سزگين: پيشين 109.
19ـ « مقدمة المباني »، پيشين، 10ـ12.
20ـ نديم: پيشين، طهران 28 و بيروت 37ـ39.
21ـ بيهقي: پيشين، ج 7، ص 143ـ144.
22ـ علي بن احمد واحدي: اسباب النزول، بي چا، بيروت، دارالكتب العلمية، بي تا، افست قم، انتشارات الرضي، 1361 ش، ص6.
23ـ حسكاني : پيشين، ج2، ص 409ـ410.
24ـ فضل بن حسن طبرسي: مجمع البيان، ط2، بيروت، دارالمعرفة، 1408 ق، ج 9-10، ص 613.
25ـ همان.
26ـ محمد بن عبدالكريم شهرستاني: مفاتيح الاسرار و مصابيح الابرار، ط1، تهران، شركة نشر احياء كتاب 1376 ش، ج 1، ص 292 ـ 298.
27ـ محمد بن عبدالله زركشي: البرهان في علوم القرآن، ط1، بيروت، دارالفكر، 1408 ق، ج ، ص 250ـ258.
28ـ عبدالرحمن سيوطي: الاتقان في علوم القرآن، ط2، بيروت، دارالكتب العلمية،
1411 ق، ج 1، ص 18 و 51.
29ـ مجلسي: پيشين، ج40، ص 157 و ج 89، ص 93 و 105.
30ـ ابن سعد: الطبقات، بي چا، بيروت، دار صادر، 1405 ق، ج 1، ص 371 و سيوطي ؛ پيشين، ج 1، ص 17.
31ـ محمد بن احمد ذهبي: سير اعلام النبلاء، ط 7، بيروت، مؤسسة الرسالة ، بي تا، ج 1، ص 398.
32ـ محمد بن حسن صفار: بصائر الدرجات، بي چا، قم، منشورات مكتبه آية الله المرعشي، 1404 ق، ص 299.
33ـ شهرستاني: پيشين، ج1، ص 127.
34ـ زركشي: پيشين، ج 1، ص 250.
35ـ محمد حسين طباطبايي: قرآن در اسلام، بي چا، قم، دفتر انتشارات اسلام، 1361 ش، ص 127.
36ـ محمد كاظم شاكر: تاريخ قرآن(جزوه درسي)، دانشگاه قم، 1376 ش، ص 28ـ30.
37ـ ابن ابي حاتم، عبدالرحمن؛ الجرح و التعديل، ط1، حيدرآباد، مجلس دائرة المعارف العثمانية، 1372 ق، ج 8، ص 74.
38ـ يوسف، مزي: تهذيب الكمال في اسماء الرجال، ط3، بيروت، مؤسسه الرسالة، 1408 ق، ج6، ص 123.
39ـ محموددر اميار: تاريخ قرآن، چ2، تهران، انتشارات اميركبير، 1362ش، ص 662.
40ـ عاني: پيشين، ج1، ص4.
41ـ همان 75و 86 و 101ـ102 و 106.
42ـ همان 69 و 101ـ102.
43ـ سوره شعرا، آيه 125.
44ـ همان 121.
45ـ همان ، ج 1، ص 8.
46ـ دروزه : پيشين، 123.
47ـ دروزه : پيشين، ج 4، ص 190ـ191.
48ـ دروزه : سيرة الرسول، ج 1، ص 143ـ144.
49ـ همان 145ـ149.
50ـ جلال الدين فارسي: پيامبري و انقلاب، چ3، تهران، انتشارات اميد، 1361ش، 18ـ19.
52ـ همان: 52ـ62.
53ـ همان: 60 و 72.
54ـ همان: 346.
55ـ همان : 376.

نوشتن دیدگاه