عصمت در قرآن

(زمان خواندن: 33 - 65 دقیقه)

 

بحث عصمت در اصول عقايد اسلامي از جايگاه ويژه اي برخوردار است، چون بدون آن نمي توان يك جهان بيني روشن و بدون نقص ارايه كرد. زيرا در جهان بيني از مبدأ و مقصد عالم و راهي كه براي رسيدن انسان به مقصد وجود دارد، بحث مي شود و بدون عصمت، هرگز راهي «تضمين شده» و مطمئن وجود نخواهد داشت، به اين ترتيب تمام اركان جهان بيني متزلزل خواهد بود.

اين گونه است كه در مباحث اعتقادي و به ويژه در بحث راه شناسي و راهنماشناسي، عصمت وسائط و راهنمايان (انبيا، ائمه، فرشتگان) موقعيت خاصي پيدا مي-كند.
قرآن كريم، اين موضوع را مورد عنايت قرار داده و گاهي به طور صريح و گاه ضمني و تلويحي مورد بحث قرار داده است. در مقال حاضر، ضمن توجه به تعريف موضوعات و عناوين، تلاش شده است كه در حد امكان به موضوع عصمت از منظر قرآن كريم نگريسته شود و از آنجا كه سنت، يعني سخنان پيامبر(ص) و اهل بيت(ع) به منزله¬ي شرح و تفسير و تبيين كلام خدا مي باشد، در هر مبحث مواردي از احاديث نيز نقل شده است.
در سراسر نوشتار تصميم و تلاش بر اين بوده است كه بحث¬ها به شيوه ي كلامي مطرح شود، يعني در هر مورد از دلايل عقلي و نقلي براي اثبات مدعا بهره گرفته شود و سرانجام به شبهات مطروحه پاسخ داده شود. در ضمن جهت رعايت اختصار و قرآني بودن مباحث، به برخي موضوعات و شبهات پرداخته نشده است.

تعريف عصمت
عصمت در لغت به معناي حفظ و نگهداري و منع است. گفته مي شود «عصم الله فلانا من المكروه» اي حفظه و وقاه يعني خداوند فلاني را از مكروه حفظ كرده (عصمه) يعني او را حفظ كرد و نگهداشت. در تعريف اصطلاحي آن نيز گفته مي شود: «عصمت عبارت است از ملكه ي اجتناب از گناه و خطا»
واژه¬ي عصمت به همين معنا در قرآن استعمال شده است. از جمله مي فرمايد: يا أيها الرسول بلّغ ما أنزل إليك من ربك و إن لم تفعل فما بلغت رسالته والله يعصمك من النّاس إنِ الله لايهدي القوم الكافرين. (مائده، 5/ 67) اي پيامبر آن چه از خداوند بر تو نازل شده است، به خلق برسان كه اگر نكني رسالتت را تبليغ نكرده اي و خداوند تو را از شر مردم حفظ مي كند و نگه مي دارد، حتماً خداوند گروه كافر را هدايت نمي كند.
ملاحظه مي شود كه واژه ي «يعصمك» به مفهوم «نگاه مي دارد» و «حفظ مي كند»، به كار رفته است و در آيه-ي ديگري آمده است: قل من ذاالّذي يعصمكم من الله إن أراد بكم سوءاً أو أراد بكم رحمة ولا يجدون لهم من دون الله وليا ولا نصير. (احزاب، 33/ 17)
(اي پيامبر) به آنها بگو: اگر خدا نسبت به شما اراده ي شر كند و يا اراده ي رحمتي، كيست كه شما را در برابر اراده ي خدا حفظ كند؟ (و چه كسي مي تواند از اراده ي خدا منع كند؟) و هرگز غير خدا از مردم ياوري و كمك كاري نمي يابند.
در اين دو آيه، عصمت به مفهوم حفظ و منع را به خدا و مردم نسبت داد و در آيه ي ديگري آن را به جمادات نسبت مي دهد و از قول پسر نوح مي گويد: به كوه پناه مي برم تا مرا از آب حفظ كند و جواب مي شنود، عاصمي (حافظي) امروز نيست مگر آن كه رحمت خدا شامل حالش شود... و نادي نوح ابنه و كان في معزل يا بنّي اركب معنا ولا تكن مع الكافرين. قال سآوي إلي جبل يعصمني من الماء قال لا عاصم اليوم من أمر الله إلّا من رحم و حال بينهما الموج فكان من المغرقين (هود، 11/ 42-43) و نوح فرزندش را كه كناره گرفته بود امر كرد كه فرزندم با ما سوار شو و در زمره ي كافرين مباش. (فرزندش) گفت: به زودي به كوه پناه مي برم تا مرا از آب حفظ كند. گفت: امروز هيچ حفظ كننده اي نيست كه از امر (قهر) خدا حفظ كند مگر كسي كه مورد لطف خدا قرار گيرد، و در اين حال موج ميان آنان جدايي افكند و جزء غرق شدگان قرار گرفت. اين معنا در آيه ي 27 يونس و 33 غافر نيز آمده است.
در جاي ديگر از همين ماده به صيغه ي «استعصم» آمده است كه به مفهوم اصطلاحي عصمت نيز نزديك است. مي فرمايد: قالت فذا لكن الّذي لمتنّني فيه ولقد راودته عن نفسه فاستعصم و لئن لم يفعل ما آمره ليسجنن وليكونا من الصاغرين (يوسف، 12/ 32) (آن زن) گفت: اين است آن كه در محبتش مرا ملامت مي كرديد و تحقيقاً از او تقاضاي مراوده كردم و او عفّت ورزيد (و از اين كار خودداري كرد) و اگر آن چه كه او را به آن امر مي كنم انجام ندهد حتماً زنداني خواهد شد و خوار و ذليل خواهد گرديد.
واژه¬ي عصمت در قرآن به صورت جمع (عصم) در يك جا آمده است: ولا تمسكوا بعصم الكوافر... (ممتحنه، 60/ 1) هرگز به عصمت هاي (پيمان زناشويي با) زن هاي كافر متوسل نشويد... مرحوم طبرسي در تفسير اين آيه مي¬فرمايد:
ولا تمسكوا بعصم الكوافر اي لا تمسكوا بنكاح الكفارات، واصل العصمة: المنع، وسمي النكاح عصمة لأن المنكوحة تكون في حبال و عصمة... مفهوم (لا تمسكوا بعصم الكوافر) عبارتست از: به ازدواج زن هاي كافر متمسك نشويد و اصل لغت عصمت، عبارتست از منع، و ازدواج، عصمت ناميده شده است، به خاطر آن كه زن ازدواج كرده در واقع زير چتر حمايت و حفاظت شوهرش است.
حاصل آنكه كلمه ي عصمت در قرآن به مفهوم لغوي آن به كار رفته است و مفهوم آن عبارتست از منع، حفظ و شبيه آن.

تعريف اصطلاحي عصمت
1. در تعريف گذشته، عصمت ملكه ي اجتناب از گناه و خطا ذكر شده است. اين تعريف، تعريفي كوتاه و روشن و جالب است، اما آيا تعريف جامع و مانع و بي اشكالي است؟ براي پاسخ به اين پرسش بايد به چند پرسش ديگر پاسخ داد، از جمله: آيا عصمت ملكه است؟ آيا انسان¬هاي عادي نمي توانند چنين ملكه اي را كسب كنند، چنان كه مثلاً ملكه ي عدالت، شجاعت، سخاوت و... را كسب مي كنند؟ در اين صورت چه تفاوتي است بين انسان هاي عادي و معصومين؟ آيا هر كس در خود ملكه ي اجتناب از گناه و خطا را ايجاد كرد معصوم است؟ آيا در مورد كسي كه از هنگام تولد معصوم است مي توان گفت ملكه ي عصمت را كسب كرده است؟ و...؟ در پاسخ بايد گفت: هرگاه صفتي در انسان ثبات و دوام و بقا پيدا كند مي گويند اين صفت در او ملكه شده است. توضيح اين كه اگر كسي يك بار كه زمينه ي گناه برايش فراهم شد، از ارتكاب آن اجتناب ورزيد، هرچند گناه نكرده است اما او را داراي ملكه «عدالت» نمي دانند بلكه زماني او را عادل مي دانند كه خودداري از گناه برايش به صورت يك «عادت ثانويه» درآمده باشد، طوري كه به صورت ثابت و به شكل خود به خود از همه¬ي موارد گناه پرهيز كند. اين امر با تمرين حاصل مي شود يعني پس از آن كه انسان در كاري تمرين و تكرار داشت كم كم آن كار و آن صنعت در او مستقر مي شود. همانند يك راننده و يا شناگر كه با تمرين و تكرار رانندگي و شناگري به صورت صفت ثابتي در آنها درمي آيد. حال با اين توضيح آيا مي توان عصمت را از جنس ملكه دانست؟ پاسخ منفي است. زيرا اولاً معصوم هيچ گاه بر اثر تمرين و ممارست اين صفت را به دست نمي آورد بلكه از ابتداي تولد در او وجود دارد. ثانياً بر فرض كه انسان هاي عادي ملكه ي اجتناب از گناه و اشتباه را كسب كنند هرگز به عنوان معصوم قلمداد نمي شوند. ثالثاً در هر صاحب ملكه اي عمل برخلاف ملكه امري ممكن است در حالي كه ارتكاب گناه و خطا از سوي معصوم محال است.
2. در عرف متكلمان عصمت عبارتست از نيرويي كه انسان را از ارتكاب گناه و وقوع در خطا باز مي دارد. در اين تعريف نيز كلمه ي نيرو (قوه) مبتلا به همان ايرادهاي گذشته مي باشد، زيرا قواي موجود در انسان مشخص است و...
3. در تعريف ديگري گفته شده است: عصمت عبارتست از لطفي كه خداوند درباره¬ي مكلّف معمول مي دارد تا با وجود آن انگيزه اي نسبت به ترك طاعت يا انجام معصيت نداشته باشد، در حالي كه قدرت بر آن دارد.
بر اين تعريف نيز چند اشكال وارد است: اولاً اين تعريف تنها شامل عصمت عملي مي شود و عصمت علمي از محدوده ي آن خارج است. (جامع افراد نيست)؛ ثانياً لطف برحسب تعريف آن در كلام أعّم از عصمت است و فصل تعريف نيز قادر نيست اين عموميت را از بين ببرد. (تعريف مانع اغيار نيست)؛ ثالثاً جنس لطف بر حسب تعريف كلامي آن با جنس عصمت متفاوت است. چون در تعريف لطف گفته اند: آن چه انسان را به طاعت نزديك و از گناه دور مي¬كند و...، در حالي كه در عصمت بحث نزديك شدن به طاعت يا دورشدن از معصيت مطرح نيست.
4. و سرانجام در تعريف عصمت مي توان گفت: «عصمت عبارتست از آن چه انسان را از گناه و اشتباه مصون مي¬دارد». اين تعريف حاوي نكات لازم هست و محاسن تعاريف فوق را در بردارد. البته تعريف هاي ديگري نيز ارايه شده است كه هريك در جاي خود قابل توجه و تأمل است.

نكات تعريف
1. گناه عبارتست از ترك واجب يا فعل حرام. بنابراين ترك و فعل امور مباح (در بعض موارد) و يا فعل مكروه و يا ترك مستحب خلاف عصمت محسوب نمي¬شود، بلكه به اصطلاح «ترك اولي» است، و لطمه اي بر عصمت معصوم نمي زند.
2. مصونيت از خطا و گناه مطلق است چه عمدي باشد و چه سهوي، چه قبل از نبوت و امامت باشد و چه بعد از آن. هم¬چنين شامل قبل از بلوغ و بعد از آن مي¬شود، چنان¬كه تمام گناهان را به طور مطلق شامل مي شود، چه كبيره و چه صغيره، چه كذب و زنا و چه ساير گناهان.
3. مصونيت غير از عدم ارتكاب است. توضيح آن كه ممكن است شخصي در طول عمر خود به ويژه اگر كوتاه باشد زمينه ي ارتكاب گناه يا وقوع در خطا را پيدا نكند، اما چنين شخصي را معصوم نمي گويند، چون در مقابل گناه و اشتباه مصونيت ندارد، چه بسا اگر در شرايط حادي قرار گيرد مرتكب گناه و خلاف شود. به عبارت ديگري معصوم كسي است كه عدم ارتكاب گناه و خطا در او «تضمين شده» است نه كسي كه عملاً گناه و اشتباه نكرده باشد. (دقت كنيد).
4. مراتب پايين تر عصمت در انسان هاي عادي نيز وجود دارد، به عبارت ديگر عصمت عبارتست از مراحل عالي تقوي، چون انسان باتقوا كسي است كه در حد خود گناه نمي كند و از اشتباه به دور است. در واقع تقوا وقايه اي (سپري) است كه شخصي را از گناه و اشتباه حفظ مي كند. چون به انسان باتقوا وسيله ي تشخيص حق از باطل و حركت در مسير حق عنايت مي شود، قرآن كريم مي فرمايد: إن تتّقوا الله يجعل لكم فرقاناً (انفال، 8/ 29) اگر تقواي الهي را پيشه كنيد براي شما فرقاني (وسيله ي تشخيص حق از باطل) قرار مي دهد. بنابراين عصمت را مي توان به عصمت مطلق كه شامل حال گروه خاصي فقط مي شود و عصمت نسبي (تقوا) تقسيم كرد، كه دومي محدوديتي ندارد و مي تواند شامل حال انسان هاي عادي نيز بشود. اينان نيز مي توانند با كسب تقوا به حدي برسند كه به نوعي از ارتكاب گناه و خطا مصونيت پيدا كنند، گرچه چنان كه گذشت اين مصونيت تضمين شده نيست.
هر چه ملكه تقوا در انسان نيرومندتر شود امكان ارتكاب گناه در او ضعيف تر مي¬شود، بدين ترتيب انسان هاي عادي نيز در مراحلي از مصونيت دست پيدا مي¬كنند.
5. چنان كه از اين تعريف روشن مي¬شود، عصمت داراي دو شاخه است: مصونيت از گناه يا عصمت عملي، و مصونيت از خطا يا عصمت علمي.

معصومين كيانند؟
از نظر قرآن كريم چهار گروه داراي عصمت مي باشند كه عبارتند از: ملائكه، پيامبران، ائمه و بعضي افراد خاص مانند حضرت زهرا(س) و حضرت مريم(ع)، در مورد دو دسته از معصومين، يعني پيامبران و امامان علاوه بر قرآن و ساير دلايل نقلي، براهين عقلي روشن و متقني نيز مي توان اقامه كرد. در ذيل به بررسي دلايل عصمت گروه هاي فوق مي پردازيم.

1. ملائكه
از نظر قرآن كريم ايمان به ملائكه ي الهي از اركان ايمان به غيب بوده و از شرايط ايمان مؤمن محسوب مي-شود. حدود 200 آيه در قرآن در مورد ملائكه، ايمان به آنها، صفات، وظايف و تكاليفشان آمده است. يكي از صفاتي كه قرآن براي فرشتگان معرفي مي¬نمايد، عصمت است، مي فرمايد: يا أيها الّذين آمنوا قوا أنفسكم و أهليكم ناراً وقودها النّاس والحجارة عليها ملائكه غلاظ شداد لا يعصون الله ما أمرهم و يفعلون ما يؤمرون (تحريم، 66/ 6) اي كساني كه ايمان آورده ايد، خود و خانواده ي خود را از آتشي كه آتش افروز آن مردم و سنگ هاي خارا مي باشد نگاه داريد، كه برآن آتش فرشتگاني بسيار سرسخت و شديد گمارده شده اند، هرگز نافرماني خدا را نمي كنند و آن چه بدان مأمور باشند انجام مي دهند.
در مورد اين آيه به دو نكته بايد توجه كرد: اولاً بر اطاعت محض و عدم عصيان ملائكه كه آيه صراحت دارد. ثانياً فرشتگان عذاب خصوصيتي ندارند بلكه نفس فرشته بدون چنين خصوصيتي را لازم مي آورد و به اصطلاح بايد از ملائكه ي عذاب بودن، القاي خصوصيت كرد.
در جاي ديگر مي فرمايد: و قالوا اتّخذ الرحمن ولداً سبحانه بل عباد مكرمون. لا يسبقونه بالقول وهم بأمره يعلمون (انبياء، 21/ 26-27) و (مشركان) گفتند: خداوند رحمن فرزندي براي خود برگرفته است. او منزه (از اين نسبت هاي ناروا) است. بلكه (فرشتگان كه مشركان آنها را فرزند خدا مي دانند) بندگان مقرب خدا مي باشند. كه هرگز پيش از امر خدا كاري نمي كنند و آنان تنها امر او را انجام مي دهند.
اين آيات نيز بر عصمت فرشتگان دلالت دارد. در چند آيه ي قبل مي فرمايد: و له من في السموات والأرض و من عنده لا يستكبرون عن عبادته ولا يستحسرون. يسبحون اللّيل والنّهار لا يفترون (انبياء/ 19-20) و آن چه در آسمان ها و زمين است همگي ملك خداست و كساني كه نزد او هستند (فرشتگان مقرب الهي) هرگز از بندگي او سرپيچي نمي كنند و استكبار نمي ورزند و هرگز از عبادت خسته نمي شوند. همواره در شب و روز تسبيح مي-گويند و سستي نمي كنند.
در اين آيات نيز اشاره به قدس و پاكي و عبوديت فرشتگان شده است.
در جاي ديگر بعد از بيان اين كه هريك از فرشتگان مقامي مخصوص دارند كه هيچ گاه از آن مقام و جايگاه خود تخطي نمي كنند، مي فرمايد: و ما منّا إلّا له مقام معلوم. و إنّا لنحن الصّافّون. و إنّا لنحن المسبحون (صافات، 37/ 164_166) در مجموع آن¬چه از روح قرآن به طور عام به دست مي آيد اين است كه فرشتگان موجوداتي پاك و معصوم هستند امكان خطا و اشتباه و نافرماني در آنها نيست، مراتب و مسؤوليت هاي متفاوتي دارند ولي به هرحال كارگزاران خداي تعالي در ربوبيت و تدبير و اداره ي عالم مي باشند. هيچ يك به اندازه ي ذره اي از وظيفه ي خود تخطي نمي كنند، بعضي مقرب تر و به اصطلاح «مطاع»، هستند كه فرشتگان ديگري را تحت امر خود دارند، چنان كه درباره ي جبرئيل مي فرمايد: إنّه لقول رسول كريم. ذي قوه عند ذي العرش مكين. مطاع ثم أمين (تكوير، 81/ 19-21) (قسم به آياتي كه ذكر شد) كه قرآن كلام رسول بزرگوار حق (جبرئيل) است. فرشته اي نيرومند و با قوت كه نزد صاحب عرش (خداي مقتدر) با جاه و منزلت است. او در آنجا فرمانرواي فرشتگان و امين وحي الهي است.

ملائكه از زبان روايات
بحث بيشتر را درباره ي ملائكه و عصمت آنها را از طريق روايات كه خود تفسير قرآنند و ائمه عدل قرآن پي مي گيريم. اميرالمؤمنين امام علی(ع) مي فرمايد:
... ثّم خلق سبحانه لاسكان سمواته، و عمارة الصفيح الأعلي من ملكوته، خلقاً بديعاً من ملائكته... جعلهم الله فيما هنا لك اهل الامانه علي وحيه، و حملهم إلي المرسلين ودائع امره و نهيه، و عصمهم من ريب الشبهات، فما منهم زائغ عن سبيل مرضاته. و امدهم بفوائد المعونة، و اشعر قلوبهم تواضع إخبات السّكينه، و فتح لهم ابواباً ذللاً إلي تماجيده، و نصب لهم مناراً واضحة علي اعلام توحيده، لم تثقلهم موصرات الآثام، و لم ترتحلهم عقب اللّيالي والايام، و لم ترم الشكوك بنوازعها عزيمة ايمانهم، ولم تعترك الظّنون علي معاقد يقينهم، ولا قدحت قادحة الا حسن فيما بينهم، ولا سلبتهم الحيرة مالاق من معرفته بضمائرهم، و ما سكن من عظمته و هيبة جلالته في اثناء صدورهم، ولم تطمع فيهم الوساوس فتقترع برينها علي فكرهم... آن گاه خداوند سبحان براي سكونت در آسمان ها و آباد ساختن بالاترين قسمت از ملكوت خويش، مخلوقات بديعي از فرشتگان آفريد... آنان را در آنجا امين وحي خود قرار داد و به رساندن ودايع امر و نهي خود واداشت و آنها را از ترديد شبهات مصونيت بخشيد، پس هيچ يك از آنان از راه خشنودي او منحرف نمي شوند. و آنها را با كمك خود بهره مند ساخت و دل هايشان را با فروتني و خشوع و آرامش آگاهي بخشيد، راه هاي همواري براي ستايش و عبادت خويش به رويشان گشود، و علامت ها و چراغ هاي روشني به نشانه هاي توحيد حق برايشان نصب كرد. گناهان سنگين بار آنها را سنگين نكرده است. (مرتكب گناه نشده اند و يا گناهان سنگين مردم آنان را در كار خود دلسرد نكرده است)، آمد و رفت شب و روز، آنان را به سوي مرگ كوچ نداده است، تيرهاي شك و ترديد در ايمان محكم آنان خللي ايجاد نكرد، و پندارهاي واهي بر پايگاه يقيني آنها راه نيافت، و آتش كينه بين آنها برافروخته نشد، حيرت و سرگرداني (در فهم كنه ذات حق) آنان را از ايماني كه دارند و عظمت و هيبت و جلال خدا كه در رسول خود نهفته اند، جدا نساخت، وسوسه ها در آنها راه نيافت تا شك و ترديد بر فكر آنها مسلط شود...
در ادامه ي اين خطبه حضرت مطالب جالبي درباره ي ايمان، عبادت، خوف، محبت، خشوع و خضوع، مناجات هاي طولاني، حديث و... فرشتگان بيان مي فرمايد كه همگي مربوط به بحث ما است و براي رعايت اختصار از نقل آنها خودداري مي كنيم.
در فرازي از خطبه¬ي 109 مي فرمايد:
... هم أعلم خلقك بك، و اخوفهم لك، و اقربهم منك،... آنها (ملائكه) داناترين مخلوقات به تو هستند، و بيشتر از همه از تو خوف دارند، و از همه بر تو نزديك ترند.
از آيات و روايات گذشته هم عصمت علمي فرشتگان ثابت مي شود و هم عصمت عملي آنان. لازم به ذكر نيست كه فرشتگان نيز بر حسب مقام و منزلت خود نسبت به عدم انجام ترك اولي و انجام آن و ميزان ارتكاب متفاوت هستند. (دقت كنيد)

2. پيامبران
در مورد عصمت انبيا بين متكلمان اختلاف نظر فراواني وجود دارد. گروهي مطلقاً عصمت انبيا را قبول ندارند و ارتكاب هر نوع گناهي را بر انبيا جايز مي دانند. گروه ديگري ارتكاب گناه را قبل از بعثت جايز مي دانند و بعد از آن خير، و گروهي تنها ارتكاب گناهان صغيره را جايز مي دانند، نه كبيره و عده اي ارتكاب عمدي گناه توسط پيامبران را جايز نمي دانند ولي سهوي را بي اشكال مي دانند و... ولي شيعه ي اماميه به عصمت مطلق پيامبران قائل است، چه قبل از بعثت و چه بعد از آن، چه از صغائر و چه از كبائر، عمدي و يا سهوي.

دلائل عصمت پيامبران
براي عصمت انبيا مي توان از راه عقل و نقل دليل ارائه كرد.
دلايل عقلي
الف) اعتماد به پيامبر بدون عصمت حاصل نمي شود: پيامبران براي هدايت و ارشاد مردم مبعوث مي شوند، به همين دليل بايد مردم آنها را باور داشته و به عنوان هادي بپذيرند، و براي اين امر بايد پيغمبر مورد وثوق و اعتماد مردم باشد، تا به حرف او گوش فرا دهند و به آن عمل كنند. حال اگر پيامبر مرتكب گناه يا اشتباه شود، اعتماد مردم از او سلب مي شود و هرچه بگويد احتمال مي دهند اشتباه باشد و هر كار كند گمان مي كنند گناه و انحراف است، در اين صورت ديگر براي وجود پيامبر حكمتي باقي نمي ماند، و غرض از ارسال رسل منتقي مي شود.
ب) تربيت و ارشاد حقيقي در گرو پاكي و عصمت مربي است: يك مربي در صورتي در كار خود موفق است كه به آن چه مي گويد خود عامل باشد و به اصطلاح واعظ متّعظ باشد، در غير اين صورت در كار خود توفيق چنداني نخواهد داشت.
از اين رو خداي متعال از اين كه كسي چيزي را بگويد كه خود انجام نمي دهد، به شدت نهي مي كند. يا أيها الّذين آمنوا لم تقولون ما لا تفعلون. كَبْر مقتا عندالله أن تقولوا ما لا تفعلون (صف، 61/ 2-3) يعني اي كساني كه ايمان آورده ايد چرا آنچه را انجام نمي دهيد، مي گوييد. اين كه آنچه را انجام نمي دهيد بر زبان جاري كنيد نزد خدا (كار بس ناپسندي است و) خشم و غضب شديدي بر آن مترتّب است.
ج) لزوم اطاعت: لازم است مردم از پيامبران بدون قيد و شرط اطاعت كنند. در غير اين صورت وجود پيامبر بي فايده خواهد بود و فلسفه¬اي براي ارسال رسل باقي نمي ماند. از سوي ديگر اگر پيامبر معصوم نباشد ممكن است امر به گناه و اشتباه كند، در اين صورت اگر از پيامبر اطاعت كند خدا را نافرماني كرده است و اگر از خدا اطاعت كند، پيامبر را نافرماني كرده است يعني مكلّف در تناقض گير مي كند. هم لازم است از پيامبر اطاعت كند و هم لازم است اطاعت نكند و اين امر محال است.

دلايل نقلي
قرآن پيامبران را معصوم مي داند هم در بينش و علم، هم در عمل. در ذيل برخي از دلايل قرآني عصمت انبيا را مي آموزيم:

1. عصمت عملي
الف) مخلصين از تيررس وسوسه ي شيطان به دور و معصومند. پيامبران مخلصند، پس پيامبران معصومند. اينك توضيح مقدمات برهان: شيطان بعد از تمرد از فرمان خدا و رانده شدن از درگاه الهي، تقاضا كرد تا قيامت به او مهلت داده شود و خداوند نيز تا زمان معلومي به او مهلت داد، در اين حال چنين اظهار داشت: قال رب بما أغويتني لأزيّننّ لهم في الأرض و لأغوينّهم أجمعين. إلّا عبادك منهم المخلصين (حجر، 15/ 39-40) شيطان گفت: پروردگارا چنان كه مرا گمراه كردي، من نيز حتماً در زمين همه چيز را در نظر آنها (فرزندان آدم) جلوه مي دهم تا آنها از ياد تو غافل شوند و حتماً همگي را گمراه خواهم كرد. مگر بندگان پاك و خالص شده تو را. اين معنا در سوره ي «ص» آيات 82 و 83 نيز آمده است.
از اين آيه استفاده مي شود كه شيطان از گمراه نمودن مخلصين نااميد است و سراغشان نمي رود. زيرا مخلصين كساني هستند كه خالص شده اند و صرفاً براي خدا هستند. به طوري كه فكر و ذكر و عمل و رفتار آن ها همگي براي خدا است و زبان حال آنها اين است: إنِ صلوتي و نسكي و محياي و مماتي لله رب العالمين (انعام، 6/ 162) ديگر جاي پايي براي شيطان در وجودش باقي نمانده است. از سوي ديگر قرآن، پيامبران را مخلص معرفي مي¬كند. از جمله: ولقد همّت به و هم بها لولا أن رءا برهان ربّه كذلك لنصرف عنه السوء والفحشاء إنّه من عبادنا المخلصين (يوسف، 12/ 24) آن زن آهنگ او را كرد و اگر لطف خاص خدا و مشاهده ي برهان پروردگارش نبود برحسب ميل غريزي او نيز آهنگ آن زن را مي كرد، (ولي چنين نشد و لطف خاص خدا شامل حال او شد). اين چنين بدي و فحشا را از او برگردانديم. زيرا او از بندگان مخلص ما بود.
ذيل آيه ي «إنّه من عبادنا المخلصين» كه به منزله ي تعليل براي عدم ارتكاب گناه از سوي حضرت يوسف محسوب مي شود؛ هم كبراي برهان را اثبات مي كند و هم صغري را. به عبارت ديگر دو نكته از آيه استفاده مي شود: اولاً مخلصين از گناه مصونند، و ثانياً يوسف كه پيامبر خدا است از مخلصين است. در سوره ي صافات آيه ي 40 و 74 بندگان مخلص را از عذاب دردناك در امان مي داند، و در آيه ي 128 مي فرمايد: الياس را كه از مرسلين بود همگي تكذيب كردند مگر بندگان مخلص، و در آيه ي 160 تنها بندگان مخلص را شايسته براي توصيف خداوند دانسته است. در سوره ي مريم آيه ي 51 حضرت موسي(ع) را از مخلصين معرفي مي-كند و مي فرمايد: واذكر في الكتاب موسي إنّه كان مخلصاً و كان رسولاً نبيا (اي پيامبر) در كتاب (خود شرح حال) موسي را ياد كن كه او مخلص بود و رسول و نبي بود. و در جاي ديگر مي فرمايد: واذكر عبادنا إبراهيم و إسحق و يعقوب أولي الأيدي والأبصار إنّا أخلصناهم بخالصه ذكري الدِار (ص، 38/ 45_ 46)، (و باز اي پيامبر) از بندگان (مخلص) ما ابراهيم و اسحاق و يعقوب را ياد كن، كه همگي (در انجام رسالت خود) صاحب اقتدار و بينش بودند زيرا ما آنان را خالص گردانيديم به خلوص ياد سراي ديگر.
در آيات ديگري نيز پيامبران الهي به عنوان مخلص معرفي شده اند.
ب) پيامبران صدّيق مي باشند. صدّيق كسي است كه قول و فعل او همواره قرين صداقت و راستي باشد. پس انبيا هم در قول و هم در فعل جز براساس صدق و درستي حركت نمي كنند: به عنوان مثال قرآن در سوره ي مريم آيه ي 41 مي فرمايد: واذكر في الكتاب إبراهيم إنّه كان صديقاً نبيّا اي پيامبر در كتاب خود شرح حال ابراهيم را ياد كن زيرا او صديق و نبي بود. در همين سوره آيه ي 56 مي فرمايد: واذكرفي الكتاب إدريس إنّه كان صديقاً نبيّا.
ج) پيامبران به طور مطلق هدايت شده و راه يافته هستند، گناهكار گمراه است، پس پيامبران هيچ گاه گناه نمي كنند. قرآن مي فرمايد: و وهبنا له إسحق و يعقوب كلّا هدينا و نوحا هدينا من قبل و من ذرّيّته داود و سليمان و أيّوب و يوسف و موسي و هارون و كذلك نجزي المحسنين. و زكريا و يحيي و عيسي و إلياس كلّ من الصّالحين. و إسمعيل و اليسع و يونس و لوطا و كلا فضّلنا علي العالمين. و من آبائهم و ذرّيّاتهم و إخوانهم و إجتبيناهم و هديناهم إلي صراط مستقيم. ذلك هدي الله يهدي به من يشاء من عباده و لو أشركوا لحبط عنهم ما كانوا يعملون. أولئك الّذين آتيناهم الكتاب و الحكم و النبوة فإن يكفر بها هؤلاء فقد وكّلنا بها قوماً ليسوا بها بكافرين. أولئك الّذين هدي الله فبهديهم اقتده قل لا أسئلكم عليه أجراً إن هو إلّا ذكري للعالمين. (انعام، 6/ 84- 90) به ابراهيم، اسحق و يعقوب را بخشيديم و همگي را هدايت كرديم و پيش از اين نوح را هدايت كرده بوديم. و (همچنين) از ذريه ي ابراهيم، داود و سليمان و ايوب و يوسف و موسي و هارون (را هدايت نموديم) و اين چنين به نيكوكاران پاداش مي دهيم. و (هم چنين) زكريّا و يحيي و عيسي و الياس همگي از صالحين هستند و هم چنين اسماعيل و يسع و يونس و لوط، و همگي را بر جهانيان برتري بخشيديم. و نيز برخي از پدران آنها و فرزندانشان و برادران آنها را (بر ديگران برتري داديم) و آنان را برگزيديم و همگي را به راه راست هدايت كرديم. اين هدايت الهي است كه توسط آن هركه را از بندگانش كه بخواهد هدايت مي كند. و اگر براي خدا شريك قائل شوند، اعمال آنها را از بين مي برد و نابود مي كند. اينها كساني هستند كه به آنها كتاب و حكم و پيامبري عطا كرده ايم. پس اگر اين قوم به آنان كفر بورزند. آنان را همانا نگهبان كرديم بر آن گروهي كه نيستند بدان كفر ورزندگان. آنان (پيامبران) كساني هستند كه خداوند آنها را هدايت كرده است پس تو نيز از هدايت (و راه راست) آنان پيروي كن. و به مردم بگو من بر رسالت خود مزدي نمي خواهم مگر آن كه اين رسالت تذكري بر عالميان باشد.
اين كه خدا به طور مطلق امر مي كند كه از هدايت پيامبران پيروي كنيم دليلي است بر اين مطلب كه هر كار مي-كنند مطابق رضاي خداست. و از آنجا كه ارتكاب گناه مورد رضاي خدا نيست، پس پيامبران گناه نمي كنند. در برخي آيات قرآن، از عصيان و گناه به ضلالت تعبير مي شود. پس هر كه گناه كند هدايت نشده است. قرآن مي فرمايد: ألم أعهد إليكم يا بني آدم أن لا تعبدوا الشّيطان إنّه لكم عدو مبين. وأن اعبدوني هذا صراط مستقيم. ولقد أضلّ منكم جبلّا كثيراً أفلم تكونوا تعقلون (يس، 36/ 60 -62) اي فرزندان آدم آيا از شما پيمان نگرفتيم كه شيطان را نپرستيد، زيرا او براي شما دشمن آشكاري است. و اين كه مرا بپرستيد كه راه راست همين است. در حالي كه شيطان گروه هاي زيادي از شما را به گمراهي كشيد (و وادار به گناه و عصيان كرد) پس آيا تعقل نمي كنيد؟ بديهي است كه مراد از ضلالت به وسيله ي شيطان وادار نمودن مردم به گناه و نافرماني خداست.
حاصل آن كه انبيا به هدايت خاص الهي هدايت شده¬اند به گونه اي كه هرگز گناهي نمي تواند در ساحت قدسي آنان راه يابد.
د) اطاعت از پيامبران را قرآن به طور مطلق لازم دانسته است. در حالي كه اگر كسي امر به گناه كند، اطاعتش حرام است، پس پيامبران لزوماً به لحاظ قول و فعل از گناه مصونند. توضيح اين كه: اطاعت از قول و فعل و تقرير پيامبر، مصداق اتم اطاعت است و اگر پيامبر مرتكب گناه شود، از باب اطاعت از فعل او، ارتكاب گناه لازم مي شود، در حالي كه ارتكاب گناه حرام است.
اين دليل را اين گونه نيز مي توان بيان كرد: قرآن اطاعت از پيامبر را همراه و در كنار اطاعت از خدا به طور مطلق لازم دانسته است. و اگر امر و نهي قولي و فعلي پيامبر خلاف امر و نهي الهي باشد، مكلف دچار تناقض مي شود، زيرا فعل خاصي را هم واجب است انجام دهد (مثلاً بر حسب امر پيامبر) و هم واجب است انجام ندهد (بر حسب نهي خداوند) و اين محال است.
آيات در اين زمينه متعدد است. در اينجا تنها به يك مورد اشاره مي¬شود: قال إن كنتم تحبون الله فاتّبعوني يحببكم الله و يغفر لكم ذنوبكم والله غفور رحيم. قل أطيعوا الله والرسول فإن تولوا فإنِ الله لا يحب الكافرين (آل عمران، 4/ 31-32) اي پيامبر بگو: اگر خدا را دوست مي داريد از من پيروي كنيد تا خدا شما را دوست بدارد و گناهتان را ببخشد، زيرا خداوند بسيار آمرزنده و مهربان است. بگو: از خدا و پيامبر اطاعت كنيد اگر (از اطاعت آنان) روي برگردانيد، پس تحقيقاً خداوند كافران را دوست نمي دارد.
در اين دو آيه، اولاً دوست داشتن خدا را مساوي پيروي از پيامبر قرار داده است، بديهي است كه خداوند گناه و گناهكار را دوست ندارد. پس هرچه پيامبر مي كند، محبوب خدا است. ثانياً اطاعت از خداوند را قرين اطاعت پيامبر قرار داده است، و اطلاق آيه دال بر اين است كه آنچه پيامبر مي كند و مي گويد همگي مطابق امر و نهي الهي است و نافرماني در آن نيست.
در پايان اين بحث با نقل از فرازهايي از يك روايت گفتار را به پايان مي بريم.
عن الصادق(ع) أنّه قال: إنِ الله عزّوجّل مكّن انبيائه من خزائن لطفه و كرمه و رحمته، و علمهم من مخزون علمه، و أفردهم من جميع الخلائق أجمعين، إذ جعلهم وسائل سائر الخلق إليه، و جعل حبهم و طاعتهم سبب رضاه، و خلافهم و انكارهم سبب سخطه، و أمر كلّ قوم باتّباع ملّة رسولهم، ثمّ أبي أن يقبل طاعة أحد، إلّا بطاعتهم و تبجيلهم، و معرفة حبّهم و حرمتهم و وقارهم و تعظيمهم و جاههم عندالله، فعظّم جميع أنبياءالله تعالي و لا تنزلهم منزله أحد من دونهم، ولا تتصرف بعقلك في مقاماتهم و أحوالهم و اخلاقهم إلّا ببيان محكم من عندالله، إجماع أهل البصائر بدلائل تتحقّق بها فضائلهم و مراتبهم، و أنّي بالوصول إلي حقيقة مالهم عندالله تعالي، و إن قابلت أقوالهم و أحوالهم بمن دونهم من النّاس أجمعين فقد أسأت صحبتهم، و أنكرت معرفتهم، وجهلت خصوصيّتهم بالله وسقطت عن درجه حقائق الايمان والمعرفة فإيّاك ثم ايّاك.
از امام صادق(ع) نقل شده است كه فرمود: خداي عّزوجل پيامبرانش را از گنجينه ي لطف و كرم و رحمت خود قدرت بخشيد و از مخزن علم خودآگاهي بخشيد، و تنها آنان را در بين تمام مخلوقات براي خود برگزيد. پس هيچ يك از خلايق در اخلاق و احوال شبيه آنها نيست، زيرا خداوند آنان را وسيله ي ساير خلق به سوي خويش قرار داد و محبّت و طاعت آنها را سبب خشنودي خود قرار داد، و مخالفت و انكارشان را سبب خشم و غضب خود، و هر قومي را به پيروي از مذهب پيامبر خود امر كرد، آنگاه از پذيرش طاعت هر يك از بندگان خودداري كرد مگر از راه طاعت پيامبران، و بزرگداشت آنها، و شناخت محبت و احترام و وقار و بزرگداشت و مقام آنها نزد خدا. (تنها از اين راه، طاعت بندگان را مي پذيرد) بنابراين تمام پيامبران الهي را تعظيم كن، و هرگز مقام و منزلت آنها را در حد هيچ يك از مخلوقات غير از خودشان تنزّل نده، و هرگز در مقامات و احوال و اخلاق آنها با عقل خودت تصرف نكن، مگر با يك بيان محكمي كه از سوي خدا باشد و يا اتفاق اهل بينش به وسيله ي براهيني كه با آن براهين فضائل و مراتب انبيا تحقق مي يابد. (عقل خود را معيار قضاوت و فهم مقامات و مراتب انبيا قرار نده، بلكه با كلام خدا و براهين محكم اهل بينش در فهم مقامات آنها بكوش) كجا مي توان به مقامي كه آنان نزد خدا دارند رسيد؟! و اگر سخنان و احوال آنها را پايين تر از خودشان از ساير مردم مقابل قراردهي بدهمنشيني با ايشان قرار داده اي و به معرفت آنها دست نيافته اي، و اختصاص داشتن آنها به خدا را نفهميده¬اي، و از حقيقت هاي ايمان و معرفت سقوط كرده اي، پس (از اين كار) بپرهيز آن گاه بپرهيز.

2. عصمت علمي پيامبران
آنچه گذشت دلايل مصونيت پيامبران از گناه، يعني عصمت عملي بود. در اينجا بايد در مورد عصمت علمي پيامبران نيز بحث كنيم:
اقسام عصمت علمي: عصمت علمي پيامبران به نوبه ي خود داراي شاخه هاي متعددي است، از جمله:
1. 2. عصمت در اعتقادات و بينش هاي كلي: پيامبران بايد در زمينه ي جهان بيني و اعتقادات از هر نوع اشتباه و انحرافي مصون باشند، به گونه اي كه احتمال راه يافتن عقايد باطل همچون شرك و غير آن در بينش انبيا منتفي باشد.
2. 2. عصمت در تلقي پيام الهي: پيامبران در دريافت پيام الهي بايد از هر گونه اشتباه و خطايي مصون باشند. اگر اين عصمت نباشد، ممكن است شخصي پيام هاي شيطاني را به جاي پيام هاي رحماني تلقي كند. زيرا شيطان نيز به دوستان خود وحي مي كند و برايشان پيام مي فرستد:... و إنِّ الشياطين ليوحون إلي أوليائهم ليجادلوكم وإن أطعتموهم إنّكم لمشركون (انعام/ 121)،... و تحقيقاً شياطين به سوي دوستان خود وحي مي كنند، تا با شما مجادله كنند و اگر از آنها پيروي كنيد، حتماً مشرك خواهيد بود.
3. 2. عصمت در حفظ پيام الهي: ممكن است شخص در تلقي پيام اشتباه نكند ولي به سبب فراموش كاري و غير آن نتواند پيام را به خوبي حفظ كند. در اين صورت نيز پيام حقيقي به مردم نخواهد رسيد، پس ضرورتاًَ بايد پيامبر در حفظ وحي نيز از مصونيت برخوردار باشد.
4. 2. عصمت در ابلاغ پيام الهي: پيامبر نه تنها در تلقي وحي و حفظ و نگهداري آن بايد معصوم باشد، كه در ابلاغ آن نيز بايد از خطا و اشتباه در امان باشد. در اين مورد اگر عمداً خلاف آنچه به او وحي شده ابلاغ كند، در اين صورت عصمت عملي مخدوش مي شود و اگر سهواً و اشتباهاً چنين كند، به عصمت علمي لطمه وارد مي شود.

دلايل عصمت علمي
الف) دلايل عقلي: تمام براهين عقلي كه بر اثبات عصمت عملي ذكر شد در اينجا نيز مي توان اقامه كرد. علاوه بر آنها، در مورد عصمت در اعتقادات بايد توجه داشت فلسفه ي وجودي انبيا هدايت مردم به سوي حق است، حال كسي كه خود گمراه است و به راه انحرافي و اشتباهي باور دارد، چگونه مي تواند راهنماي ديگران باشد:
ذات نايافته از هستي بخش كي تواند كه شود هستي بخش
كهنه ابري كه بود ز آب تهي كي تواند كه كند آب دهي
اين بديهي است كه «فاقد الشي» نمي تواند «معطي الشي» باشد.
اما برهان كلي كه بر همه ي مراتب عصمت علمي مي توان اقامه كرد برهان ذيل است: آنچه فلسفه و ضرورت بعثت انبيا را اقتضا مي كند، احتمال اشتباه انسان هاي عادي و نارسايي عقل و حواس آنها در راه يابي و ضرورت وجود راهي مطمئن و تضمين شده براي رسيدن به مقصد آفرينش و كمال نهايي است.
حال اگر اين احتمال در پيامبران نيز وجود داشته باشد، در آن صورت اولاً ديگر راه نبوت نيز راه تضمين شده محسوب نمي شود. ثانياً پيامبران نيز نيازمند هادي و راهنما خواهند بود و اين امر به تسلسل باطل منتهي مي شود. ثالثاً براي تشخيص حق از باطل معيار و ميزان صحيحي موجود نخواهد بود. رابعاً غرض از آفرينش انسان نقض خواهد شد در حالي كه خداي حكيم نقض غرض نمي¬كند. خامساً، اعتماد مردم از پيامبران سلب خواهد شد. نتيجه ي اين امور آن است كه ديگر فلسفه اي براي بعثت انبيا باقي نمي ماند و بود و نبود نبوت مساوي است، پس نبوت نيز عبث و بيهود است.
ب) دلايل نقلي: از آيات فراواني در قرآن كريم مي توان پي به عصمت علمي پيامبران برد كه در اينجا به بعضي از آنها اشاره مي شود:
1. قرآن مي فرمايد: وما ينطق عن الهوي. إن هو إلّا وحي يوحي. علّمه شديد القوي (نجم، 53/ 3-5)، (صاحب شما يعني پيامبر) هرگز از روي هواي نفس سخن نمي گويد. هرچه مي گويد وحي الهي بوده كه به او القا شده است. (جبرئيل همان فرشته ي) بسيار توانا به او آموخته است.
از اين آيه استفاده مي شود كه: اولاً هرچه پيامبر اسلام مي گويد سخن خدا است كه از طريق جبرئيل به او رسيده است پس محال است اشتباه كند. ثانياً عدم تحريف پيام الهي و ابلاغ وحي بدون خطا فرع بر اين است كه هم در تلقي و هم در حفظ و هم در ابلاغ عصمت وجود داشته باشد، و چون همه ي اين مراتب فرع برداشتن بينش صحيح است، پس اين آيه مراتب چهارگانه ي عصمت علمي را اثبات مي¬كند.
2. در آِيه¬ي ديگري مي فرمايد: عالم الغيب فلا يظهر علي غيبه أحداً. إلّا من ارتضي من رسول فإنّه يسلك من بين يديه و من خلفه رصداً. ليعلم أن قد أبلغوا رسالات ربّهم و أحاط بما لديهم و أحصي كل شيء عدداً (جن، 72/ 26-28)، او داناي غيب است و هيچكس را بر غيب خود آگاه نمي كند. مگر كسي از پيامبران را بپسندد، پس در اين صورت فرشتگاني را براي حفاظت آن (وحي) از پيش رو و پشت سر مي فرستد، تا بداند كه حتماً پيام هاي پروردگار خود را رسانيده اند، در حالي كه خداوند نسبت به آنچه (از اسرار) كه نزد رسولان است احاطه دارد و از شماره و عدد هر چيزي در عالم به خوبي آگاه است.
از اين آيه استفاده مي شود كه خداي تعالي براي حفظ وحي خود از مرحله ي صدور تا مرحله ي ابلاغ نگهبانان قدرتمندي فرستاده و خلاصه طوري جريان وحي را قرار داده است كه علم قطعي به حفظ آن و ابلاغ به مردم وجود داشته باشد.
آيات: (يسلك من بين يديه و من خلفه رصداً) و (ليعلم أن قد أبلغوا رسالات ربهم) و (أحاط بما لديهم) به وضوح بر همه ي مراتب عصمت علمي پيامبران و مصونيّت وحي از هرگونه تحريفي دلالت دارد.
هم چنين مي توان از آيات (بقره/ 213)، (حجر/ 9)؛ (حاقه/ 43-48) و (آل عمران/ 161) دلايل واضح و قاطعي بر عصمت علمي و عملي پيامبران و به خصوص پيامبر اسلام استفاده كرد.

3. عصمت ائمه(ع)
سومين گروهي كه قرآن عصمت آنان را اثبات مي كند و دلايل عقلي آن را تأييد مي نمايد، ائمه(ع) هستند.
امام در فرهنگ شيعي به معناي خاص آن به شخصي اطلاق مي شود كه به نيابت از رسول بزرگوار اسلام(ص) عهده دار اداره ي امور دنيوي و اخروي جامعه مسلمين مي باشد، و با دارا بودن علم لدني، عصمت، ولايت تكويني و تشريعي و هدايت به امر از ديگران ممتاز مي شود و اين امور پنجگانه را مي توان از قرآن استفاده كرد.

عصمت امام از نظر عقل
همهي برهان هاي عقلي كه بر عصمت انبيا(ع) اقامه شد در اينجا نيز قائم است، كه از تكرار آن خودداري مي-شود و تنها براهين ديگري اقامه مي شود.
برهان اول: امام حافظ شريعت است، حافظ شريعت بايد معصوم باشد، پس امام بايد معصوم باشد. اگر حافظ شريعت معصوم نباشد و دچار اشتباه در بينش و نظر و يا خطاكاري در عمل باشد، و نيز كم كم محتواي شريعت دچار اشتباه در بينش و نظر و يا خطاكاري در عمل باشد، و نيز كم كم محتواي شريعت دچار انحراف و تحريف گردد و طولي نمي كشد كه آنچه از شريعت باقي مي ماند با حقيقت آسماني آن فاصله مي يابد. پس بايد متولي و حافظ و مبيّن و مفسّر شريعت (امام) به هرحال معصوم باشد، تا هم در فهم و ابلاغ و شرح حقيقت شريعت اشتباه نكند و هم در اجرا و عمل و پياده كردن آن از انحراف مبرا باشد.
برهان دوم: آزار و اذيت و ضرب و جرح و كشتن پيامبر و امام حرام است. در صورتي كه هركس مرتكب گناه شود مستحق تعزير و حدِّ است. در اين صورت تناقض لازم مي آيد. يعني يك فعل هم برمكلف واجب است و هم حرام، پس بايد پيامبر و امام از ارتكاب گناه مصون باشند، تا مستلزم عقوبت و تعزير نباشند. و آيات و روايات فراواني نيز بر حرمت ايذاي پيامبر و امام وارد شده است.

عصمت امام در قرآن
قرآن كريم درباره ي امام مي فرمايد: واذ ابتلي إبراهيم ربه بكلمات فأتمهن قال إنّي جاعلك للناس إماما قال و من ذرّيتي قال لا ينال عهدي الظالمين. (بقره، 2/ 124)، (اي پيامبر) به ياد بياور هنگامي كه ابراهيم(ع) را پروردگارش با كلماتي (امتحان هاي سختي) آزمايش كرد و او از پس همه آنها برآمد. خداوند فرمود: من تو را براي مردم امام قرار دادم. ابراهيم گفت: از ذريّه ام نيز؟ (آيا اين مقام به كسي از ذريّه ام نيز مي رسد؟) خداوند فرمود: عهد من به ظالمين نمي رسد. خلاصه اين برهان چنين است. عاصي و گناهكار ظالم است، امامت كه عهد خداوند است به ظالمين هرگز نمي رسد. پس امامت هرگز به عاصي و گناهكار نمي رسد.
در اين آيه به صراحت بيان شده كه عهد خداوند، امامت، به ظالمين چه اين ظلم به خداوند باشد (لقمان/ 31)، چه به ديگران (هود/ 117) و چه به خود (يوسف/ 23) تعلق نمي گيرد. و اگر فردي سر سوزني ظلم به ساحت وجوديش راه يافته باشد به هيچ عنوان به مقام امامت نمي رسد.

تذكر چند نكته درباره ي آيه ي 124 سوره ي بقره:
الف) از آيه ي فوق استفاده مي شود كه مقام امامت از مقام نبوت برتر است. زيرا نصب حضرت ابراهيم(ع) به مقام امامت در اواخر عمر او بود در حالي كه از قبل داراي مقام «عبوديت»، «نبوت»، «رسالت» و «خلّت» بوده است. كافي از جابر از امام باقر(ع) نقل كرده است كه فرمود:
إنِ الله إتّخذ إبراهيم(ع) عبدا قبل أن يتخذه نبيّاً واتخذه نبيا قبل أن يتخذه رسولاً، واتّخذه رسولا قبل أن يتخذه خليلا واتخذه خليلا قبل أن يتخذه إماما. فلمِّا جمع له هذه الأشياء _ و قبض يده _ قال له: يا إبراهيم (إنّي جاعلك للناس اماما) فمن عظمها في عين إبراهيم قال: يا رب (و من ذريتي) قال (لاينال عهدي الظالمين).
امام باقر(ع) فرمود: به راستي خدا ابراهيم را به بندگي خود پذيرفت پيش از آن كه او را پيامبر خود برگزيند، و او را پيامبر برگرفت، پيش از آن كه رسولش سازد، و به رسالتش برگزيد پيش از آنكه خليل خودش برگيرد، و او را خليل خود برگرفت پيش از آن كه امام قرارش دهد، و چون همه اين مقامات را براي او فراهم كرد و كف خود را براي نمودن جميع مقامات بست به او فرمود: اي ابراهيم: (به راستي من تو را براي مردم امام ساختم). از بس اين مقام به نظر ابراهيم بزرگ آمد، (عرض كرد: پروردگارا و از نژاد و ذريه ي من هم؟ خدا فرمود: عهد من به ستمكاران نرسد).
ب) امامت همانند نبوت يك سمت انتصابي است نه انتخابي. اين مقام عهد الهي است و جز خدا هيچ كس حق ندارد و نمي تواند در اين زمينه اظهار نظر كند.
«الله أعلم حيث يجعل رسالته». بنا بر اين امامت شورايي، نامشروع است چنان كه استخلاف ناصحيح است. اجماع امت، حق نصب يا انتخاب امام را ندارد، چنان كه اهل حل و عقد نمي توانند «عهد الهي» را به كسي بدهند يا از او بگيرند.
ج) با توجه به مقام والاي ابراهيم، صحيح نيست كه كسي تصور كند كه او براي انسان هاي ظالم بالفعل تقاضاي چنين ستمي را كرده باشد.
د) رسيدن به مقام امامت بعد از طي مراحلي امكان پذير مي¬شود. از جمله مشاهده ي ملكوت آسمانها و زمين و رسيدن به درجه ايقان، وحي فعل خيرات و اقامه ي صلوه و ايتاء زكاه (انبياء/ 73) و صبر و مقاومت (سجده/ 24) كه روايت اصول كافي نيز بيانگر اين مطلب مي باشد.
2. دومين آيه اي كه عصمت امامان را اثبات مي كند، آيه ي تطهير است:... إنّما يريد الله ليذهب عنكم الرّجس أهل البيت و يطهركم تطهيراً (احزاب، 33/ 23)، خداوند اراده فرموده است كه هرگونه پليدي و ناپاكي را از شما اهل بيت دور كند و شما را پاك كند، پاك كردني ويژه. منظور از اهل بيت پيامبر(ص) در اين آيه به تصريح احاديث شيعه و سنّي فاطمه زهرا(س) و امامان دوازگانه شيعه مي باشند. اين آيه در صدد بيان اين مهم است كه اراده ي تكويني خداوند تضمين در عصمت نه جبر در آن بدان تعلق گرفته است كه اهل بيت پيامبر(ص) از هرگونه پليدي و زشتي _ مادي/ معنوي، ظاهري/ باطني،... _ پاك و مطهر باشند.
3. آيه ي اولوا الامر: يا أيها الّذين آمنوا أطيعوا الله و أطيعوا الرسول و اولي الأمر منكم فإن تنازعتم في شيء فردّوه إلي الله و الرّسول إن كنتم تؤمنون بالله واليوم الآخر ذلك خير و أحسن تأويلا (نساء، 4/ 59) اي كساني كه ايمان آورده ايد از خداوند اطاعت كنيد و از پيامبر و صاحبان امر خودتان اطاعت كنيد. پس اگر در چيزي نزاع داشتيد، آن را به خدا و پيامبر برگردانيد اگر به خدا و روز قيامت ايمان داريد، اين بهتر و خوش عاقبت تر مي باشد.
از اين آيه برمي آيد كه پيامبر و اولوا الامر بايد معصوم باشند، زيرا اگر امكان ارتكاب گناه و يا اشتباه در آنها باشد ديگر نمي توان بين اطاعت از خدا و اطاعت از پيامبر و اولوا الامر جمع كرد، زيرا امر به گناه يعني امر به عدم اطاعت از خدا چگونه مي توان با اطاعت خدا جمع كرد؟ پس ضرورتا پيامبر و اولوا الامر بايد معصوم باشند تا بتوان بين اطاعت از آنها و اطاعت خدا جمع كرد.

اولواالامر كيانند؟
درباره ي صاحب امر معاني مختلفي ذكر كرده اند، لكن آنچه مناسب تر است، اين است كه، «اولواالامر» يعني كساني كه كارها و امور و شئون جامعه در دست آنها است و يا كساني كه صاحب امر و فرمان هستند و از جايگاه برتري در نظام برخوردارند و مي توانند به ديگران دستور و فرمان بدهند. و ديگران بايد از آنان اطاعت كنند. هرچند بعيد نيست كه مراد آيه معناي سومي نيز باشد كه در اين صورت اولوا الامر يعني كساني كه «هدايت امر» مي¬كنند. در روايات اولوا الامر به ائمه ي اهل بيت(ع) تفسير شده است.
4. آيه ي صادقين: يا أيها الّذين آمنوا اتقوا الله و كونوا مع الصادقين. (توبه، 9/ 119)، اي كساني كه ايمان آورده ايد، از خدا پروا داشته باشيد و همراه صادقين باشيد.
وجه استدلال آيه به اين صورت است كه اين امر الهي در صورتي امكان پذير است كه اولاً: همواره افراد صادقي در جامعه وجود داشته باشند. ثانياً: اين صادقين بايد دائم الصدق باشند و از هر جهت صادق باشند. زيرا اسم جمع محلي به الف و لام افاده ي عموم مي كند، يعني بايد معصوم باشند. چون اگر امكان ارتكاب گناه و يا خطا در شخصي باشد در آن صورت ديگر صادق به نحو مطلق نخواهد بود.
5. آيه ي هدايت به امر: وجعلناهم ائمه يهدون بأمرنا و أوحينا إليهم فعل الخيرات و إقام الصلوة و إيتاء الزكوة و كانوا لنا عابدين. (انبياء، 21/ 73)، آنان را امامان قرار داديم تا مردم را به امر ما هدايت نمايند و انجام همه نيكي ها و خيرات به خصوص اقامه ي نماز و پرداخت زكات را به آنان وحي كرديم و آنها همواره به عبادت ما مي پرداختند. و در جايي ديگر مي فرمايد: و جعلنا منهم أئمه يهدون بأمرنا لمِا صبروا و كانوا بآياتنا يوقنون.
(سجده، 32/ 24) و برخي از آنان را اماماني قرار داديم كه مردم را به امر ما هدايت كنند به خاطر اين كه صبر و مقاومت (در راه حق) ورزيدند و نسبت به آيات ما يقين داشتند.
در اين دو آيه بيان شده است كه امام تحت عنايات خداوند تمام افعال خوب و نيك را (فعل الخيرات) انجام مي دهد و از ارتكاب هر نوع گناه، خطا، و اشتباه مصون مي باشد. اين «فعل الخيرات» توسط وحي (اوحينا) به ائمه رسيده تا از دستبرد شياطين مصون و محفوظ باشند.
در اينجا اشاره به مطلب ديگري لازم است و آن اين كه معصوم هرچند احتمال انجام گناه درباره اش وجود ندارد و محال است نافرماني خدا را بكند، ولي مجبور در ترك گناه نيز نيست. بلكه در عين حال كه قدرت بر انجام گناه دارد مرتكب آن نمي شود.
و اين در واقع ريشه در نوع علم و بينش امام نسبت به حقيقت گناه دارد.

ب) دلايل عصمت امام در احاديث
احاديث فراواني مبني بر عصمت ائمه(ع) وجود دارد كه در ذيل به بعضي از آن ها اشاره مي شود:
1. حديث ثقلين: قال رسول الله(ص): انّي تارك فيك الثقلين، كتاب الله و عترتي و (اهل بيتي)، ان تمسكتم بهما لن تضوا أبداً و انهما لن يفترقا حتي يرداً علي الحوض.
پيامبر(ص) فرمود: من در بين شما دو چيز بسيار گرانقدر به يادگار گذاشتم: كتاب خدا (قرآن) و عترتم (اهل بيتم)، مادامي كه به اين دو چنگ زنيد هرگز گمراه نخواهيد شد و اين دو هيچ¬گاه از هم جدا نخواهد شد، تا در كنار حوض كوثر بر من وارد شوند.
از آنجا كه قرآن از هر باطل و خطايي، به طور مطلق معصوم و مصون است. عدل قرآن (اهل بيت) نيز بايد چنين باشد، تا بتواند عدل قرآن باشد. در غير اين صورت چه چيز اين دو را در يك مقام جمع مي كند؟
2. حديث سفينه ي نوح: قال رسول الله(ص): «انّما مثل اهل بيتي كمثل سفينه نوح من ركبها نجا و من تخلف عنها غرق (هلك). و من تقدمها مرق، و من لزمها لحق» پيامبر(ص) فرمود: مثل اهل بيت من همانند مثل سفينه ي نوح است كه هر كه در آن سفينه سوار شد نجات يافت و هركه از آن تخلف كرد، غرق (هلاك) شد. (تنها بايد با اهل بيت باشد نه جلوتر از آن ها و نه عقب تر از آن ها، زيرا و هر كه جلو افتاد منحرف شد و هر كه همواره و ملازم اين سفينه بود به حق ملحق شد و به مقصود رسيد.
در صورتي اهل بيت همانند سفينه ي نوح، به طور مطلق وسيله ي نجات خواهند بود و هركه همراه آنان باشد مطلقاٌ به مقصد خواهد رسيد، كه از هر اشتباه و انحراف و خطاي علمي و عملي مصون باشند. يعني به طور مطلق معصوم باشند، در غير اين صورت امكان غرق شدن و همراهان خود را نيز غرق كردن براي آنها وجود دارد و اين با محتواي كلام پيامبر(ص) نمي سازد.
3. عن الرضا(ع):... الإمام أمين الله في خلقه و حجته علي عباده و خليفته في بلاده و الداعي إلي الله والذّابّ عن حرم الله، الإمام المطهر من الذنوب، و المبرا عن العيوب، المخصوص بالعلم، الموسوم بالحلم، و نظام¬الدين و... وإنِ العبد إذا اختاره الله عزوجل لامور عباده شرح صدره لذلك، و أودع قلبه ينابيع الحكمه، ألهمه العلم الهاما فلم يعي بعده بجواب ولا يحير فيه عن الصواب فهو معصوم مؤيد موفق مسدِد، قد آمن من الخطايا و الزلل و العثار، يخصّه الله بذلك ليكون حجته [البالغه] علي عباده و شاهده علي خلقه....
حضرت امام رضا(ع) فرمود: امام امين خداوند در خلق او و حجت او بر بندگانش و خليفه ي او در سرزمين هايش مي باشد. و دعوت كننده به سوي خدا، و مدافع از حريم هاي الهي است. امام از گناه پاك، و از عيب ها مبرا بوده، علم (حقيقي) ويژه ي او است. بردباري و نظم دين به نام او مي باشد...
و هرگاه خدا بنده اي را براي سرپرستي امور بندگانش برگزيد، به او براي اين كار شرح صدر عنايت مي فرمايد، و چشمه هاي حكمت را در قلبش به وديعه مي نهد، علم را آن چنان به او الهام مي كند كه هرگز در پاسخ پرسشي درمانده نشود و در حركت به راه صواب حيران نمي ماند. پس او معصوم، مورد تأييد، موفق و استوار در راه حق مي باشد. تحقيقاً از خطاها و لغزش ها و اشتباهات در امان مي باشد. خداوند او را به اين امر (عصمت) مخصوص گردانيده است تا حجت بالغه ي الهي بر بندگانش بوده و شاهد او بر خلقش باشد...
4. عصمت سايرين: چهارمين گروهي كه در قرآن به عنوان معصوم معرفي شده اند، بعد از ملائكه، انبيا و ائمه، افرادي هم چون حضرت زهرا(ع) و حضرت مريم(ع) مي باشند، هر چند اين افراد هيچ يك از عناوين سابق را ندارند و ليكن در قرآن عصمت آنان تضمين شده است. اينك به برخي از آيات كه بيانگر عصمت حضرت مريم(ع) است اشاره مي كنيم:
و إذ قالت الملائكه يا مريم إنِ الله اصطفيك و طهرك و اصطفيك علي نساء العالمين (آل عمران، 3/ 42)، و هنگامي كه فرشتگان گفتند: اي مريم تحقيقاً خداوند تو را برگزيد و پاكيزه گردانيد و بر زنان جهانيان برتري بخشيد. فعل «طهرك» كه فاعل آن خداوند است، بر عصمت مريم(ع) دلالت دارد. چنان چه واژه ي «اصطفيك» نيز خالي از اشاره نيست. هم چنين سخن گفتن فرشتگان با مريم و سخن گفتن خداوند با او، دليل بر پاكي و صفاي نفس او است و شاهدي بر عصمت او. در آيه ي ديگر او را كنار فرزند معصومش به عنوان دو آيه الهي بر مردم معرفي مي كند و مي فرمايد: و جعلنا ابن مريم و اُمه آيه و آويناهما إلي ربوه ذات قرار و معين. (مؤمنون، 23/ 50)، و ما پسر مريم و مادرش را آيت و معجزه ي بزرگي براي مردم قرار داديم و آن دو را در سرزمين بلندي كه مكاني هموار و چشمه سار بود (شام و بيت المقدس) منزل داديم.
و در مورد حضرت زهرا(ع)، آيه ي تطهير بر عصمت حضرت دلالت دارد، كه قبلاً گذشت.

بررسي برخي اشكالات
1. يكي از شبهات اين است كه اگر پيامبران معصومند، چرا در قرآن به بعضي از انبيا، هم چون ابراهيم(ع) و يوسف(ع) نسبت دروغ داده شده است. مثلاً قرآن از قول حضرت ابراهيم(ع) نقل مي كند: قال بل فعله كبيرهم هذا فاسألوهم إن كانوا ينطقون (انبياء، 21/ 63)، ابراهيم گفت: بلكه بزرگ آن ها اين كار را انجام داده باشد. (بت ها را جملگي بت بزرگ شكسته و خرد كرده است) پس از خودشان بپرسيد اگر سخن مي گويند. در حالي حضرت ابراهيم(ع) اين سخنان را مي گويد، كه اولاً خود او اين كار را كرده است و ثانياً مي داند كه نمي توان از بت هاي سنگي و چوبي چيزي پرسيد، حال چگونه مي توان اين خلاف گويي را پاسخ داد؟
و در جايي ديگري باز قرآن از قول ابراهيم(ع) نقل مي كند: فنظر نظره في النجوم فقال إنّي سقيم (صافات، 37/ 88) ابراهيم نگاهي به ستارگان كرد. آن گاه گفت: من بيمار هستم، در حالي كه ابراهيم بيمار نبود.
يا در مورد حضرت يوسف(ع) قرآن نقل مي كند: أيتها العير إنكم لسارقون (يوسف، 12/ 70)، اي كاروانيان شما قطعاً دزد هستيد. در حالي كه واقعاً افراد كاروان دزدي نكرده بودند و به دستور خود حضرت يوسف(ع) پيمانه دربار آن ها گذاشته شده بود. و موارد ديگري از اين قبيل كه در قرآن آمده است.
در پاسخ اين شبهه بايد توجه كرد كه، چنان چه در حديث از قول امام صادق(ع) آمده است: حضرت ابراهيم(ع) مطلب را به صورت جمله ي شرطيه بيان كرد و مفهومش اين بود كه اگر شرط تحقق يابد، مطلب چنين است و اگر تحقق نيابد، پس چنين نيست و چون تحقق شرط در اين مورد كه سخن گفتن بت هاي چوبي و سنگي است، محال بود پس مطلب روشن بود كه غير از ظاهر كلام است، توضيح اين كه ابراهيم(ع) گفت: از خودشان بپرسيد. اگر سخن مي گويند؟ پس بت بزرگ اين كار را كرده است و چون شرط تحقق ندارد (سخن گفتن بت ها محال است) پس بت بزرگ هم اين كار را نكرده است.به عبارت ديگر ابراهيم(ع) سخن خود را در قالب يك قياس استثنايي اين گونه بيان فرمود: «اگر چنانچه بت ها سخن بگويند. اين كار را بت بزرگ انجام داده است، و ليكن مقدم محال است (بت ها سخن نمي گويند) پس تالي نيز باطل است (اين كار را بت بزرگ انجام نداده است.)
در مورد حضرت يوسف(ع) نيز بايد دقت كرد: اولاً سخن فوق _ اي كاروانيان شما دزد هستيد _ سخن يوسف(ع) نبود، بلكه سخن غلام او بود كه از حقيقت مطلب خبر نداشت. ثانياً مصلحت نگهداري برادر و انجام امور طبق برنامه چنين اقتضايي را داشت و ثالثاً: چنان كه در حديث امام صادق(ع) آمده است: مرادش اين بود كه شما يوسف(ع) را از پدرش دزديده ايد و به همين دليل نگفت: شما پيمانه ملك را دزديده ايد. بلكه گفت: شما دزد هستيد.
2. قرآن كريم گاهي نسبت «عصيان» به برخي از پيامبران مي دهد. مثلاً نسبت به آدم(ع) مي فرمايد: و عصي آدم ربه فغوي (طه، 20/ 121) يعني آدم پروردگارش را نافرماني كرد پس دچار غوايت شد. حال اگر حضرت آدم(ع) كه پيامبر است معصوم بود نبايد عصيان پروردگار را مي كرد.
در پاسخ اين شبهه به چند نكته بايد توجه كرد، اولاً چنان كه در روايت از امام رضا(ع) آمده است،
اين عصيان قبل از نبوت بود (دقت شود قبل از نبوت و آمدن شريعت و تكليف نه قبل از نبوت حضرت آدم، به عبارت ديگر قبل از نبوت عامه نه قبل از نبوت خاصه) و قبل از نبوت، امر و نهي تحريمي وجود ندارد.
ثانياً: امر و نهي به دو دسته تقسيم مي شود: امر و نهي مولوي و امر و نهي ارشادي. آنچه خلاف عصمت و عدالت است تخلف از امر و نهي مولوي است كه خلاف ادب عبوديت و منافي با مولويت مولا است نه امر و نهي ارشادي كه لطمه و ضرر آن به خود بنده متوجه مي شود و به موليت مولا لطمه اي وارد نمي شود. حال نزديك شدن به شجره (گندم و يا هر درخت ديگر) در هيچ يك از شرايع الهي حرام نبوده است، دليل ديگري كه براي ارشادي بودن نهي مذكور دلالت دارد آن است كه در نهي نتيجه ي ارتكاب كه اخراج از بهشت باشد ذكر شده است و هر جا در امر و نهي نتيجه ي ارتكاب عمل ذكر شود، معلوم مي شود كه عنايت روي نتيجه است نه عبوديت و مولويت.
ثالثاً: اصطلاحاتي از قبيل: عصيان، ذنب، سيئة، جناح، گناه و... معاني متعددي دارد. گاهي به ترك يك عمل سزاوار و مستحب نيز كه اصطلاحاً به آن «ترك اولي» گفته مي شود، عصيان يا ذنب اطلاق مي شود. بديهي است كه چنين عصياني با عصمت منافات ندارد. اين عصيان يا ذنب و يا غير آن، عصيان نسبي است و به مصداق «حسنات الابرار سيئات المقربين» سيئه محسوب مي شود، در حالي كه آن چه در بحث عصمت مطرح است عصيان و گناه مطلق است. به هرحال كار آدم و برخي ديگر از انبياء و ائمه «ترك اولي» محسوب مي شد نه گناه مصطلح و مطلق.
رابعاً: اگر عصيان آدم(ع) گناهي كه خالف عصمت و عدالت محسوب مي شود، بود، بايد پس از توبه او و قبولي توبه از سوي خداوند همه آثار منفي آن از جمله خروج از بهشت برطرف مي شد و آدم(ع) دوباره به بهشت برمي گشت در حالي كه چنين نشد، پس اخراج از بهشت اثر وضعي و نتيجه ي قهري فعل آدم(ع) بود مانند ناپرهيزي بيمار و طولاني شدن بيماري كه نتيجه قهري آن است. بنابراين آدم(ع) مرتكب نهي تحريمي نشده بود كه به عصمت او حتي قبل از نبوتش خدشه اي وارد شود.
3. آيات ديگري در قرآن وجود دارد كه نسبت ظلم، گناه، ترس حرام، عصبانيت و... به پيامبران داده است. اين موارد نيز علاوه بر نكات فوق بايد به نوعي تأويل شود. در اينجا با نقل قسمت هايي از حديثي كه طبرسي(ره) در احتجاج از امام رضا(ع) نقل كرده است به بعضي از اين نمونه ها و كيفيت پاسخ امام(ع) اشاره مي شود.

پاسخ هاي امام رضا(ع) به شبهات وارده بر عصمت پيامبران
الف) از امام درباره ي اين آيه سئوال شد كه خداوند مي فرمايد: فلما جن عليه الليل رأي كوكباً قال هذا ربي (انعام/ 76) چگونه ابراهيم(ع) كه پيامبر خدا است اظهار مي دارد كه اين ستاره پروردگار من است؟!
امام(ع) فرمود: ابراهيم هنگامي كه از مخفي گاه خود بيرون آمد با سه گروه برخورد كرد: گروهي ستاره ي زهره را مي پرستيدند و گروهي ماه و گروهي خورشيد را.
پس هنگامي كه شب او را فرا گرفت، زهره را ديد و از روي انكار و استخبار و به شكل پرسشي گفت: اين پروردگار من است؟! پس هنگامي كه ستاره افول كرد، گفت افول كنندگان را دوست ندارم، زيرا افول از صفات موجود محدث است و از صفات قديم نيست و... همين طور به صورت پرسش انكاري نسبت به ماه و خورشيد و سرانجام گفت: يا قوم إنّي بريء مما تشركون إنّي وجهت وجهي للّذي فطر السِّموات والأرض حنيفاً و ما أنا من المشركين (انعام، 6/ 78-79)
ب) از امام(ع) درباره ي اين آيه سؤال شد: فوكزه موسي فقضي عليه قال هذا من عمل الشيطان (قصص، 28/ 15) يعني موسي(ع) مشتي بر او نواخت و با آن مشت كار او ساخته شد. گفت اين از عمل شيطان است.
پرسش اين است كه چرا موسي(ع) چنين كرد و چنين گفت؟ امام رضا(ع) فرمود: موسي(ع) وارد شهري از شهرهاي فرعون شد در حالي كه مردم آن شهر از ورود او غافل بودند. (در بين مغرب و عشاء وارد شده بود). فوجد فيها رجلين يقتتلان هذا من شيعته و هذا من عدوه فاستغاثه الّذي من شيعته علي الّذي من عدوه فوكزه موسي فقضي، علي العدو بحكم الله تعالي ذكره فمات، فقال: «هذا من عمل الشيطان» يعني الاقتتال الّذي وقع بين الرجلين، لا ما فعله موسي من قتله إياه. إنّه _ يعني الشيطان _ عدو مضلّ مبين. (قصص/ 15)
موسي(ع) پس از ورود، دو مرد را يافت كه با هم مي جنگند يكي از شيعيانش بود و ديگري از دشمنانش. پس آن كه شيعه ي او بود بر عليه دشمنش از او كمك خواست. سپس موسي(ع) بر او مشتي نواخت، موسي بر دشمن به حكم خداي متعال عمل كرد و او مْرد. آن گاه گفت: اين كار يعني جنگ بين اين دو مرد از عمل شيطان بودند نه آن چه موسي انجام داد كه كشتن او باشد. به درستي كه او يعني شيطان دشمن گمراه كننده ي آشكاري است.
ج) از حضرت در مورد كلام حضرت موسي(ع) به دنبال اين قضيه سؤال شد كه گفت: رب إنّي ظلمت نفسي فاغفرلي، (قصص/ 16) كه به خود نسبت ظلم مي دهد و طلب آمرزش مي كند، چرا؟
امام(ع) فرمود: مي گويد: (مراد موسي(ع) اين است) كه من خودم را به خاطر وارد شدن در اين شهر در جايگاهي قرار دادم كه جاي من نبود. پس اغفرلي يعني: مرا دشمنانم بپوشان كه بر من دست نيابند و مرا بكشند. فغفر له (قصص/ 16) يعني خداوند او را از دشمنانش پوشاند: إنّه هو الغفور الرحيم، سپس گفت: پروردگارا به خاطر نعمتي كه به من دادي از اين نيرو و قوت طوري كه مردي را با مشتي كشتم «هرگز پشتيبان مجرمان نخواهم بود، (قصص/ 17) بلكه با اين نيرو تنها در راه تو جهاد خواهم كرد، تا خشنود شوي.
د) باز از امام(ع) در مورد سخن ديگر موسي(ع) سؤال شد كه به فرعون گفت: فعلتها إذا و أنّا من الضّالين، (شعراء، 26/ 20) در حالي آن كار را كردم كه از ضالّين بودم. چرا موسي(ع) به خود نسبت گمراهي مي دهد؟
امام رضا(ع) فرمود: فرعون به موسي(ع) وقتي كه پيش او رفت، گفت: «و كردي آنچه را كردي، در حالي كه از كافرين بودي» (شعراء/ 18) موسي(ع) گفت: انجام دادم در حالي كه از گمراهان بودم (شعراء/ 20) (از گمراهان) از راه، به خاطر ورود به شهري از شهرهاي تو. (يعني مراد از ضالّين در آيه فوق اين است كه موسي(ع) وارد شهري از شهرهاي تحت سلطه ي فرعون شد و با اين كار جانش به خطر افتاد. گويي راه را گم كرده و به اين شهر وارد شده است. خلاصه موسي(ع) نسبت ضلالت و كفر را مطابق نظر فرعون بيان مي فرمايد نه مطابق با واقع. يعني فرعون چنين اعتقادي دارد.) «پس هنگامي كه از شما ترسيدم فرار كردم، و پروردگارم به من حكم (نبوت) را بخشيد و مرا از پيامبران قرار داد. (شعراء/ 21)
هـ) معناي اين سخن حضرت موسي(ع) چيست؟ ولما جاء موسي لميقاتنا و كلمه ربه قال رب أرني اُنظر إليك قال لن تراني (اعراف، 7/ 142) (چرا اين پيامبر خدا رؤيت خداوند را كه امري محال است تقاضا مي كند؟) و چگونه موسي بن عمران كليم الله نمي داند كه رؤيت خداي تعالي روا (و ممكن) نيست تا آنكه چنين سؤالي را مي پرسد؟!
امام رضا(ع) فرمود: موسي بن عمران كليم الله تحقيقاً ميدانست كه خدا منزه از آن است كه با چشمها ديده شود. اما هنگامي كه خداوند با او سخن گفت و راز گويانه او را به خود نزديك كرد، به سوي قومش برگشت و به آنها خبر داد كه: خداي عّزوجّل با او سخن گفته و او را مقرّب خود قرار داده است، آنگاه آنها گفتند: هرگز به تو ايمان نمي آوريم تا آن كه كلام خدا را همان گونه كه تو شنيده اي، بشنويم، و قوم موسي(ع) هفتصد هزار نفر بودند، موسي از بين آنها هفتاد هزار نفر برگزيد، سپس از بين اين هفتاد هزار نفر، هفت هزار نفر برگزيد، آنگاه از اينها هفتصد نفر برگزيد سپس از بين اين هفتصد نفر، هفتاد نفر براي ميقات پروردگارش برگزيده و همراه آنها به سوي طور سينا روان شد، پس آنها را در دامنه ي كوه، بداشت و خود به سوي طور بالا رفت، و از خداي عّزوجل تقاضا كرد كه با او سخن بگويد و كلامش را به آنها بشنواند، خداي تعالي با او سخن گفت، و آنها كلام او را از بالا و پايين و راست و چپ، و پشت سر و جلو، شنيدند، زيرا خداي عزوجل آن را (سخن را) در درخت ايجاد كرد، سپس آن را از درخت برانگيخت تا آنكه از تمام اطراف آن را بشنوند.
آنگاه گفتند: هرگز به تو ايمان نمي آوريم كه آن چه شنيديم كلام خداست تا آن كه خدا را آشكارا ببينيم. پس هنگامي كه اين سخن بزرگ (وگران) را گفتند. و استكبار و سركشي ورزيدند، خداوند بر آنها صاعقه اي برانگيخت كه آنها را به خاطر ظلمشان گرفت و مردند.
آنگاه موسي(ع) گفت: پروردگارا زماني كه به سوي بني اسرائيل برگشتم و آنها گفتند: چون در ادعايت مبني بر مناجات با خدا صادق نبودي آنها را بردي و به قتل رساندي، در جوابشان چه بگويم؟
در اين هنگام خداوند آنها را زنده كرد و همراه موسي برانگيخت. آنها گفتند: اگر تو از خدا بخواهي كه خود را به تو نشان دهد تا به او بنگري حتماً تو را اجابت خواهد كرد، و تو به ما خبر مي دهي كه چگونه است پس ما او را آن چنان كه شايسته است خواهيم شناخت.
موسي گفت: اي قوم من مسلماً خداوند با چشم ها ديده نمي¬شود و داراي كيفيت و چگونگي نيست، و تنها از راه آياتش شناخته مي شود و به سبب علامت هايش معلوم مي شود.
گفتند: به تو ايمان نمي آوريم تا آنكه (اين مطلب را) از خدا بخواهي. پس موسي گفت: پروردگارا تحقيقاً تو سخن بني اسرائيل را شنيده اي و تو به صلاح آنها آگاه تري. سپس خداي عّزوجّل به موسي(ع) وحي كرد كه اي موسي آنچه از تو درخواست كرده¬اند را از من بخواه. و من به خاطر جهل آنها تو را مؤاخذه نخواهم كرد. در اين هنگام موسي گفت: «رب أرني أنظر إليك- قال لن تراني و لكن أنظر إلي الجبل فإن استقر مكانه و هو يهدي، (يعني در حالي كه كوه فرو مي ريخت) فسوف تراني فلما تجلي ربه للجبل بآيه من آياته (يعني تجلي خداوند به كوه به وسيله ي آيه اي از آياتش بود) جعله دكّا وخرّ موسي صعقاً فلما أفاق قال سبحانك تبت إليك، (مراد از اين سخن موسي(ع) اين است كه) مي گويد: از جهالت قوم خود به معرفت نسبت به تو بازگشتم. وأنا اول المؤمنين (يعني من اولين كسي هستم) از اينان كه ايمان دارم كه تو ديده نمي¬شود.
خلاصه پاسخ امام(ع) اين است كه اين پرسش و تقاضا، از خود حضرت نبود بلكه در واقع پرسش قوم حضرت موسي بود.
و) از امام رضا(ع) درباره ي اين كلام خداوند سؤال شد كه درباره ي حضرت يوسف(ع) مي فرمايد: ولقد همّت به و هم بها لولا أن رأي برهان ربّه (يوسف/ 24)، و اگر يوسف معصوم بود پس چرا آهنگ آن زن را كرد؟)
امام رضا(ع) فرمود: آن زن قصد يوسف(ع) كرد. و اگر برهان ربّش را نمي ديد، او هم، آهنگ آن زن را مي كرد، (به صورت جمله ي شرطيه) و لكن يوسف(ع) چون معصوم بود و معصوم به انجام گناه اهتمام نمي ورزد و آن را هيچ گاه انجام نمي دهد. (آن گاه امام رضا(ع) فرمود): پدرم از پدرش حضرت امام صادق(ع) حديث كرد كه حضرت فرمود: آن زن قصد انجام گناه كار و حضرت يوسف(ع) قصد عدم انجام آن را...
ز) از حضرت درباره ي اين آيه كه درباره ي حضرت يونس(ع) است سؤال شد: وذاالنون إذ ذهب مغاضباً فظن ان لن نقدر عليه (انبياء/ 87)، و بياد بياور ذاالنون (مصاحب با ماهي) را هنگامي كه خشمگين (از بين قومش) رفت و گمان مي كرد كه ما براي او تنگ نخواهيم گرفت. در اينجا دو پرسش مطرح است:
1. چرا يونس خشمگين از بين قومش رفت؟
2. چرا گمان كرد كه خدا بر او تنگ نخواهد گرفت و يا بر حسب تفسير ديگري بر او قدرت پيدا نخواهد شد؟ امام رضا(ع) فرمود:
آن شخص (ذاالنون) يونس بن متي بود خشمگين به خاطر (اعمال قومش از بين آنها) رفت. گمان كرد. يعني يقين داشت كه بر او تنگ نمي گيريم. (مفهوم لن نقدر: قدرت نداريم نيست بلكه) روزي او را بر او تنگ نمي گيريم است. و از همين قبيل است سخن خداي تعالي و أما إذا ما ابتلاه فقدر عليه رزقه (فجر، 89/ 16) (كه مفهوم قدر) يعني تنگ گرفت و روزي او را كم كرد. فنادي في الظلمات، در تاريكي شب و تاريكي دريا و تاريكي شكم ماهي (خداوند را ندا در دارد) أن لااله الاأنت سبحانك إني كنت من الظالمين، من به سبب ترك عبادتي كه باعث روشني چشم من بود در شكم ماهي (خود را از ظالمين مي دانم، مراد ظلم به مفهوم مصطلح آن نبود بلكه سلب امكان عبادت در شكم ماهي بود.)
پس خداوند دعاي او را اجابت كرد و خداي عّزوجّل فرمود: فلولا كان من المسبّحين للبث في إلي يوم يبعثون. (صافات، 37/ 144)
ح) از حضرت درباره ي اين آيه پرسيده شد كه مي فرمايد: حتي إذا استيأس الرُّسُلُ و ظنوا أنهم قد كذبوا جاءهم نصرنا (يوسف/ 110)، منظور اين است كه اولاً چرا پيامبران مأيوس شدند؟ و ثانياً چرا گمان كردند كه تكذيب شده اند؟
امام رضا(ع) فرمود:
خداوند مي فرمايد: تا آن كه پيامبران از قوم خود مأيوس شدند (نه از نصر و عنايات الهي) و قوم آنها ( نه خود پيامبران) گمان كردند كه پيامبران حتماً تكذيب شده اند. در اين هنگام نصر و كمك ما براي پيامبران آمد.
ط) از حضرت درباره ي اين آيه سئوال شد: ليغفر لك الله ما تقدم من ذنبك وما تأخر (فتح، 48/ 1)، مراد اين است كه مگر پيامبر اسلام(ص) مرتكب گناهي شده است كه خداوند مي فرمايد: اين فتح را نصيب تو كرديم تا گناهان گذشته و آينده ات آمرزيده شود؟
امام رضا(ع) فرمود:
هيچ كس در نظر مشركان اهل مكه گناهكارتر از رسول الله(ص) نبود، زيرا آنان سيصد و شصت بت را به غير خدا عبادت مي كردند. پس هنگامي كه پيامبر(ص) آنان را به توحيد و تنها پرستش خداي يكتا فراخواند. اين امر برايشان بزرگ و عظيم آمد. (نفي شرك و بت پرستي را گناهي بزرگ براي پيامبر(ص) شمردند) و گفتند: أجعل الآلهه ألهاً واحداً إنِ هذا الشيء عجاب. فانطلق الملأ منهم أن امشوا و اصبروا علي آلهتكم إنِّ هذا الشيء يراد. ما سمعنا بهذا في الملة الآخر إن هذا إلا اختلاق (ص/ 5_6) (بت پرستان گفتند): آيا ما خداهاي متعدد را تنها يك خدا قرار دهيم، اين چيز عجيبي است. آن گاه ملأ و سرمداران آنها گفتند: برويد و نسبت به خدايانتان مقاومت ورزيد، اين چيزي است ناصواب. ما اين مطلب را در گروه ديگري نشنيده ايم و اين نيست مگر ساخته ي (پيامبر(ص)).
پس هنگامي كه خداي عزوجل مكه را براي پيامبرش گشود، به او فرمود: اي محمد! إنا فتحنا لك فتحاً مبينا ليغفر لك الله ما تقدم من ذنبك و ما تأخر، (تا خداوند گناهان گذشته و آينده ي تو را) نزد مشركان اهل مكه بپوشاند. به وسيله ي دعوت كردن آنها به وحدانيت خدا از سوي تو، در اين صورت آنچه در گذشته يا در آينده ي آنان براي تو گناه تصور مي كردند همگي از بين رفت، چون گروهي از مشركان مكه مسلمان شدند و گروهي از مكه خارج شدند و آن كه از آنها باقي ماند ياراي انكار توحيد را ندارد زيرا مردم همگي به سوي آن دعوت شده اند، بنابراين گناه او نزد آنان (نفي شرك و بت پرستي) با پيروزي او بر آنان پوشيده شده و از بين رفت.
ي) از حضرت درباره ي اين آيه سؤال شد. عفا الله عنك لم أذنت لهم (توبه، 9/ 44) خدا تو را عفو كرد. چرا به آنها اجازه ي دادي؟
امام رضا(ع) فرمود: اين آيه از مواردي است كه خداوند در اين مطلب پيامبرش را مخاطب قرار داده است، در حالي كه مرادش امت پيامبر(ص) مي باشد. (در واقع خداوند امت را مؤاخذه مي كند كه چرا براي ترك جهاد از پيامبر(ص) اجازه خواستيد؟ هرچند خداوند شما را نبخشيده است) و هم چنين است كلام خداي تعالي: لئن أشركت ليحبطنّ عملك و لتكوننّ من الخاسرين (زمر، 39/ 65)، در اين آيه نيز هر چند مخاطب پيامبر است اما مراد امتش مي¬باشند. و همچنين است سخن خداي عزوجل:
ولو لا أن ثبتناك لقد كدت تركن إليهم شيئاً قليلاً (اسراء، 16/ 74) (منظور اين آيه نيز امت مي باشند نه شخص پيامبر(ص)).
ك) و از حضرت درباره ي اين آيه سؤال شد: وإذ تقول للّذي أنعم الله عليه و أنعمت عليه أمسك عليك زوجك و اتّق الله و تخفي في نفسك ما الله مبديه و تخشي الناس و الله أحق أن تخشاه (احزاب، 33/37) (مقصود اين است كه اولاً چرا پيامبر آنچه را خداوند آشكار فرمود را پنهان مي كرد؟ و ثانياً چرا به جاي آنكه از خدا بترسد، از مردم مي ترسيد؟)
امام رضا(ع) فرمود:
... هنگامي كه زيد بن حارثه به پيامبر(ص) عرض كرد: همسرم بداخلاق است و قصد دارم او را اطلاق دهم. پيامبر به او فرمود: أمسك عليك زوجك واتّق الله، (از خدا بترس و همسرت را نگهدار) اين در حالي بود كه خداوند تعداد همسرانش را به او اعلام كرده بود و اين زن (زينب، همسر زيد بن حارثه) نيز جزء همسرانش از سوي خداوند معرفي شده بود، اين مطلب را پيش خود پنهان كرده و براي زيد آشكار نمي كرد، و از مردم ترسيد كه بگويند: محمّد به غلام آزاد شده خود مي گويد: همسرت به زودي همسر من خواهد شد، و اين مطلب را بر او عيب بشمرند، پس خداي عزوجل اين آيه را نازل فرمود: و إذ تقول للّذي أنعم الله عليه، (بياد بياور وقتي را كه به كسي كه خود خداوند به سبب اسلام نعمت بخشيده بود) «و أنعمت عليه» يعني (و تو نيز به سبب آزاد كردنش به او نعمت بخشيدي) أمسك عليك زوجك و اتّق الله و تخفي في نفسك ما الله مبديه و تخشي النّاس والله أحق أن تخشاه، همسرت را نگهدار و تقواي الهي پيشه كن آنچه خدا آن را آشكار كرد پيش خود پنهان مي كرد و از مردم مي ترسيدي در حالي كه خداوند سزاواتر است كه از او بترسي. سپس خداي عّزوجّل او را به تزويج پيامبرش محمد(ص) درآورد و در اين باره (آيه) قرآني نازل كرده و فرمود: فلمّا قضي زيد منها وطراً زوجنا كها لكيلا يكون علي المؤمنين حرج في أزواج أدعيائهم إذا قضوا منهن وطراً و كان أمرالله مفعولاً (احزاب/ 37) (پس از آن كه دوران همسري زيد با او به انتها رسيد، او را به تزويج تو درآورديم تا بر مؤمنين نسبت به همسران فرزند خوانده هايشان (ازدواج با همسر فرزند خوانده شان) پس از آنكه دوران زناشويي با آنها سرآمد حرج و سختي نباشند، و امر خداوند مسلماً انجام شدني است). آن گاه خداوند متعال مي دانست كه منافقان اين ازدواج را بر او عيب خواهند گرفت، پس اين آيه را نازل فرمود: ما كان علي النّبي من حرج فيما فرض الله له (احزاب/ 38)، نسبت به آنچه كه خداوند بر پيامبر واجب كرده است، حرجي بر او نيست.

نوشتن دیدگاه

تصویر امنیتی
تصویر امنیتی جدید

مؤسسه جهانی سبطین علیهما السلام

loading...
اخبار مؤسسه
فروشگاه
درباره مؤسسه
کلام جاودان - اهل بیت علیهم السلام
آرشیو صوت - ادعیه و زیارات عقائد - تشیع

@sibtayn_fa





مطالب ارسالی به واتس اپ
loading...
آخرین
مولودی
ادعیه ماه رمضان
سخنرانی
تصویر

روزشمارتاریخ اسلام

1 رمضان

مرگ مروان بن حکم در اول رمضان سال ۶۵ هـ .ق. مروان در ۸۱ سالگی در شام به...


ادامه ...

4 رمضان

مرگ زیاد بن ابیه عامل معاویه در بصره در چهارم رمضان سال ۵۳ هـ .ق. زیاد در کوفه...


ادامه ...

6 رمضان

تحمیل ولایت عهدی به حضرت امام رضا علیه السلام توسط مأمون عباسی بعد از آنکه مأمون عباسی با...


ادامه ...

10 رمضان

١ ـ وفات حضرت خدیجه کبری (سلام الله علیها) همسر گرامی پیامبر(صلی الله علیه و آله و...


ادامه ...

12 رمضان

برقراری عقد اخوت بین مسلمانان توسط رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) هنگامی که...


ادامه ...

13 رمضان

مرگ حجاج بن یوسف ثقفی،‌ حاکم خونخوار بنی امیه در سیزدهم رمضان سال ۹۵ هـ .ق حاکم خونخوار...


ادامه ...

14 رمضان

شهادت مختار بن ابی عبیده ثقفی در چهاردهم رمضان سال ۶۷ هـ .ق مختار بن ابی عبیده ثقفی...


ادامه ...

15 رمضان

١ ـ ولادت با سعادت سبط اکبر، حضرت امام مجتبی(علیه السلام)٢ ـ حرکت حضرت مسلم بن عقیل...


ادامه ...

16 رمضان

ورود محمد بن ابی بکر به مصر در شانزدهم رمضان سال ۳۷ هـ .ق محمد بن ابی بکر...


ادامه ...

17 رمضان

١ ـ معراج پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد بن عبدالله (صلی الله علیه و آله و سلم)٢...


ادامه ...

19 رمضان

ضربت خوردن امیرمؤمنان حضرت امام علی (علیه السلام) در محراب مسجد کوفه در نوزدهم ماه مبارک رمضان سال...


ادامه ...

20 رمضان

فتح مکه توسط سپاهیان اسلام در روز بیستم رمضان سال هشتم هـ .ق سپاهیان اسلام به فرماندهی رسول...


ادامه ...

21 رمضان

١ ـ شهادت مظلومانه امیرمؤمنان حضرت علی علیه السلام٢ ـ بیعت مردم با امام حسن مجتبی علیه...


ادامه ...

23 رمضان

نزول قرآن کریم در شب بیست و سوم رمضان کتاب آسمانی مسلمانان، قرآن مجید نازل گردید. برخی چنین...


ادامه ...

29 رمضان

وقوع غزوه حنین در بیست و نهم رمضان سال هشتم هـ .ق غزوه حنین به فرماندهی رسول گرامی...


ادامه ...

30 رمضان

درگذشت ناصر بالله عباسی در سی ام رمضان سال ۶۲۲ هـ .ق احمد بن مستضیء ناصر بالله درگذشت....


ادامه ...
0123456789101112131415

انتشارات مؤسسه جهانی سبطين عليهما السلام
  1. دستاوردهای مؤسسه
  2. سخنرانی
  3. مداحی
  4. کلیپ های تولیدی مؤسسه

سلام ، برای ارسال سؤال خود و یا صحبت با کارشناس سایت بر روی نام کارشناس کلیک و یا برای ارسال ایمیل به نشانی زیر کلیک کنید[email protected]

تماس با ما
Close and go back to page