این فصل درصدد تبیین حقیقت توکل و معنای صحیح آن است
برای اینکه معنای صحیح توکل به خوبی روشن شود ابتدا روایتی از پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل کرده و توضیحی در این باره بیان می کنیم.
طبق این روایت روزی حضرت جبرئیل (علیه السلام) به محضر پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نازل شد و گفت:
یا رسول الله ان الله ارسلنی الیک بهدیه لم یطعها احدا قبلک، قال: رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) و ما هی؟ قال:... فقلت و ما التوکل علی الله؟ قال: العلم بان المخلوق لا یضر و لا ینفع و لا یعطی و لا یمنع و استعمال الیاس من الخلق فاذا کان العبد کذلک لا یعمل لاحد سوی الله و لم یرج و لم یخف سوی الله و لم یطمع فی احد سوی الله فهذا هو التوکل(1).
حضرت جبرئیل (علیه السلام) به پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) گفت: من از جانب خداوند فرستاده شدم و هدیه ای آوردم که پیش از تو به کسی اعطا نشده است پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده: آن هدیه چیست؟ گفت... تا اینکه گفتم: توکل چیست؟ گفت: حقیقت توکل این است که انسان بداند مخلوق نه زیان می رساند و نه نفع و نه اعطا می کند و نه منع چشم امید از خلق برداشتن (و به خالق دوختن) هنگامی که چنین شود انسان جز برای خدا کار نمی کند، و به غیر او امید ندارد از غیر او نمی ترسد و دل به کسی جز او نمی بندد، این روح توکل است.
این حدیث شریف حقیقت توکل را به نحو احسن بیان کرده است. بنابراین کسی که دارای روح توکل باشد، هرگز یاس و ناامیدی را به خود راه نمی دهد، در برابر مشکلات احساس ضعف و زبونی نمی کند. در برابر حوادث سخت مقاوم است و همین فرهنگ و عقیده چنان قدرت روحی و روانی به او می دهد که می تواند بر مشکلات پیروز شود، و از سوی دیگر امدادهای غیبی که به متوکلان نوید داده شده و به یاری او می آید، و او را از شکست و ناتوانی رهایی می بخشد(2).
بر این اساس توکل یعنی احاله کارهای خود به دیگران و او را وکیل خود قرار دادن، لکن این مساله روشن است که انسان کسی را وکیل خود قرار می دهد که به او اعتماد داشته باشد و به موکل خویش خیانت نکند و در انجام کارهای او از هیچ کوششی دریغ نورزد، خداوند متعال می فرماید: بندۀ من، بدان که اگر می خواهی وکیلت اعتماد تو را جلب نماید و به تو خیانت نکند آن کسی نیست جز خودم، من به بنده ام خیانت نمی کنم، بلکه از تمامی نیازهای درونی و بیرونی تو با خبر هستم و هر کس مرا وکیل خویش قرار دهد به سعادت دنیوی و اخروی نائل می گردد.
**************************************
1) وسائل الشیعه، ج 15، ص 194.
2) تفسیر نمونه، ج 24، ص 236.