دومین نشانۀ توکل این است که انسان متوکل در هنگام غضب و خشم، عفو و گذشت دارد و می تواند بر غضب خود غالب شود. چون غضب یک صفت نفسانی است که چه بسا باعث هلاکت انسان شود، یک انسان متوکل، چون همیشه خدا را حاضر و ناظر بر اعمال و رفتار خود می داند در نتیجه هنگام غضب و خشم، بر نفس خود مسلط شده و خشم خود را خاموش می کند.
خداوند متعال در قرآن در این باره می فرماید:
و اذا غضبوا هم یغفرون.
نه تنها در موقع غضب زمام اختیار از کفشان ربوده نمی شود، و دست به اعمال زشت و جنایات نمی زنند، بلکه با آب عفو و غفران قلب خود و دیگران را از کینه ها شستشو می دهند(1). امام صادق در حدیثی می فرماید:
من ملک نفسه اذا رغب و اذا رهب، و اذا غضب حرم الله جسده علی النار(2).
کسی که به هنگام شوق و علاقه، و به هنگام ترس و وحشت و هنگام خشم و غضب مالک نفس خویشتن باشد، خداوند بدن او را بر آتش دوزخ حرام می کند.
پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید:
الا اخبرکم بخیر خلایق الدنیا و الاخره! العفو عمن ظلمک و تصل من قطعک، و الاحسان الی من اساء الیک، و اعطاء من حرمک(3).
ای مردم آیا به شما خبر بدهم از بهترین خلایق دنیا و آخرت؟ (آنها کسانی هستند که) اگر کسی به او ظلم کند می بخشد و صله رحم می کند به کسی که قطع رحم کرده و کسی که اسائه ادب کرده احسان می کند و به کسی که او را محروم ساخته اعطا می کند.
عفو و مغفرت از خصایص انسان های بزرگ است. انسان هایی که دارای روح بزرگ هستند، اگر کسی بر آن ها ظلم کرده و یا حقشان را ضایع کرده و آنها را غضبناک کرده، در حالی که می توانند مقابله به مثل کنند، ولی بر غضب خویش غالب شده و از آنها چشم پوشی می کنند. در مقابله کسانی که دارای روح کوچک هستند، در مقابل کوچکترین مسایل عکس العمل نشان داده و زود غضبناک می شوند؛ اینجاست که نمی توانند بر عقل خویش مسلط شوند، بلکه هواهای نفسانی بر قوای عقلی غلبه کرده در نتیجه دست به هر کار زشت و ناپسند می زنند و شیطان هم از همین نقطۀ ضعف سوء استفاده کرده و او را وسوسه می کند تا کارهایی را انجام دهد که یک انسان عاقل هیچ موقع همچون کاری را انجام نمی دهد.
البته این نکته به این معنا نیست که انسان هر جا که غضبناک شد، سعی کند به نفس خویش غالب شود، بلکه جاهایی هست غضب و خشم در آنجا ممدوح است مانند جایی که برای خدا و در راه احقاق حق مظلومان باشد.
بنابراین انسان های وارسته به هنگام غضب نه تنها خود را آلودۀ گناه نمی کنند، بلکه به سراغ عفو و غفران می روند، و باید هم چنین باشد، چگونه انسان می تواند در انتظار عفو الهی به سر برد در حالی که خود کینه توز و انتقام جو است. و به هنگام غضب هیچ قانونی را به رسمیت نمی شناسد(4). همۀ اینها در سایۀ توکل به خداوندی مقدور است. اگر کسی به خداوند توکل کند در هنگام غضب بر نفس خویش مسلط شده از در عفو و بخشش وارد می شود.
**************************************
1) تفسیر نمونه، جلد 20، ص 260.
2) تفسیر نور الثقلین، ج 4، ص 583.
3) همان مدرک.
4) ر.ک. تفسیر نمونه، ج 20، ص 260.