میدان نبرد صفین نمایشگاهی از اوج فضیلت، انسانیت، اخلاق در یک سو و اوج رذالت، ناجوانمردی، درنده خویی در سوی دیگر بود . گویا در آغاز خلقت که خالق هستی خبر از خلقت انسانها داده بود و فرشتگان برآشفتند و گفتند: «اتجعل فیها من یفسد فیها و یسفک الدماء; آیا میخواهی کسانی را بیافرینی که ایجاد فساد در زمین کرده و خونریزی نمایند .» (1)
این سوی را دیده بودند و آن جلوه زیبا به آنها نشان داده نشده بود که خدای هستی آن را میدید «انی اعلم ما لا تعلمون; من میدانم آنچه را که نمیدانید .» (2) آنها رزم آوران وفادار لشگر امام علی (ع) را ندیده بودند!
آنها عمار بن یاسر را ندیده بودند!
آنها مالک اشتر را ندیده بودند!
آنها حجر بن عدی را ندیده بودند!
و . . .
اصحاب پیامبر (ص) در صفین
در نبرد صفین تعدادی از برجستگان اصحاب پیامبر حضور داشتند .
یعقوبی گوید: هفتاد نفر از رزمندگان جنگ بدر و هفتصد نفر از آنان که در بیعت رضوان با نبی گرامی اسلام بیعت کرده بودند و از دیگر مهاجران و انصار چهارصد نفر در رکاب امیرمؤمنان علی (ع) بودند، (3) در حالی که تعداد اصحاب پیامبر در لشگر معاویه از عدد انگشتان دست تجاوز نمیکرد، آن هم از نو مسلمانانی بودند که بعد از فتح مکه مسلمان شده بودند!
نقل کردهاند که معاویه به انصار گفت چرا از من طلبکارید؟ ! «فوالله لقد کنتم قلیلا معی کثیرا مع علی; بخدا قسم اندکی از شما با من بودید ولی اکثر شما با علی (ع) بودید .» (4)
حضور تعداد کثیری از صحابه با امیرمؤمنان علی (ع) افتخاری برای امام نیست چرا او با حق است و حق با اوست هرچند یکنفر از صحابه نیز با حضرت همراهی نکنند! ! ولی این گویای بصیرت آن عده است که این محور حق را یافتند و با حضرت همراهی کردند .
عبدالرحمن بن حجاج (از یاران امام کاظم «ع») گوید: روزی در مجلس ابان بن تغلب (از خواص یاران امام باقر «ع») و امام صادق (ع) بودم، جوانی از او پرسید چند نفر از اصحاب پیامبر در رکاب امام علی (ع) بودند؟ ابان به او گفت: گویا تو میخواهی فضیلت و عظمت علی (ع) را با اصحاب پیامبر بشناسی؟
جوان گفت: همین طور است .
ابان گفت: «والله ما عرفنا فضلهم الا باتباعهم ایاه; به خدا قسم ارزش اصحاب پیامبر را جز با پیروی از مولا علی (ع) نمیشناسیم .» (5)
از شخصیت های برجسته اصحاب پیامبر (ص) که با امام علی (ع) بودند، برخی از آنان عبارتند از: امام حسن و امام حسین علیهماالسلام، عمار بن یاسر، سهل بن حنیف، قیس بن سعد، عدی بن حاتم، هاشم بن عتبة، عبدالله بن بدیل، عبدالله بن عباس، اویس قرنی، ابوالهیثم مالک بن التیهان، عبدالله بن جعفر، خزیمة بن ثابت، سلیمان بن صرد خزاعی، عمرو بن حمق خزاعی و . . .
و البته بودند برخی بیبصیرت از اصحاب پیامبر که ریزش کردند و به حمایت از امیرمؤمنان علی (ع) وارد میدان نشدند، ولی به جای آنها نیروهای مخلصی «رویش» کردند تا پای جان از امام حمایت کردند و در رکاب حضرت بودند، همانند مالک اشتر، حجر بن عدی، اصبغ بن نباته، صعصعة بن صوحان و . . .
در این مقاله نگاهی گذرا به برخی از رزم آوران فداکار این اردوگاه داریم . بر آن نیستیم تا زندگینامه این شیرمردان را تقدیم کنیم، بلکه در پی ترسیم گوشهای از جلوه و فضیلت و مناقب و کمالات این انسانهای نمونه هستیم:
1 - عمار بن یاسر .
او از شهدای جنگ صفین است که به هنگام شهادت 93 سال داشت . (6) عمار این افتخارات را با خود دارد:
الف: پدر و مادر او از اولین شهدای اسلام اند که در دوره بعثت و پس از تحمل شکنجههای فراوان به فیض عظیم شهادت نائل شدند .
ب: او نیز از مقاومان سخت کوش صدر اسلام است که علیرغم شکنجههای فراوان نستوه بر پیمان الهیاش باقی ماند .
ج: او از جمله کسانی است ک پیامبر او را محور حق معرفی کرد و فرمود: عمار با حق است و حق با عمار است و فرمود عمار سر تا بقدم ایمان است . (7)
د: او این افتخار را دارد که به همراه امیرمؤمنان (ع) و جمعی دیگر بر پیکر مطهر حضرت صدیقه طاهره سلام الله علیها نماز گذارد . (8)
ه: او نیز همانند همرزمش ابیذر از معترضان به سیاستهای ضد قرآنی عثمان بود . عثمان میخواست او را نیز همانند ابوذر تبعید کند که امام علی (ع) نگذاشت این ظلم نسبتبه عمار صورت گیرد . (9)
و: پیامبر نوید شهادت به او داد و فرمود: «تقتلک الفئة الباغیة; گروه سرکش تو را خواهند کشت» (10) این «فئه باغیه» باند جنایتکار معاویه بودند .
ز: او میگفت اگر همه با علی (ع) مخالفت کنند و من تنهای تنها شوم دست از علی (ع) بر نمیدارم، زیرا علی یک آن از حق جدا نشد! (11)
ح : امام علی (ع) در شهادتش در رثایش فرمود: کسی که در داغ شهادت عمار داغدار نباشد رشد یافته نیست، خدای رحمت کند عمار را روزی که اسلام آورد! خدای رحمت کند عمار را روزی که کشته شد! و خدای رحمت کند او را روزی که زنده خواهد شد!
اگر نام 4 تن از اصحاب پیامبر (ص) برده شود عمار چهارمین آنهاست و اگر نام 5 تن از آنان برده شود، عمار پنجمین آنهاست و هیچ یک از اصحاب پیامبر (ص) شکی نداشت که بیتردید عمار بهشتی است، پس بهشتبر او گوارا باد . عمار هر جا که بود با حق بود و قاتلش در آتش است .» (12)
2 - هاشم بن عتبه «مرقال»
او از شجاعان اصحاب پیامبر (ص) بود که افتخار جانبازی در جنگ «نرموک» را یافت و یک چشم خود را در این جنگ در راه خدا داد . او از یاران وفادار امیرمؤمنان (ع) بود و افتخار شهادت در رکاب حضرت را در جنگ صفین یافت . او و عمار یاسر در یک روز در صفین شهید شدند و امیرالمؤمنین این دو را در کنار هم نهاد و بر آنان نماز گزار . (13)
او از کسانی است که با افتخار حدیث غدیر «من کنت مولاه فعلی مولاه» را پیوسته بازگو میکرده است . (14)
هاشم بن عتبه از نعمت فرزندی مؤمن و وفادار برخوردار بود بنام «عبدالله» که نسخه دوم پدر بود . در صفین پس از آنکه پدرش هاشم بر زمین افتاد، او پرچم پرافتخار پدر را برداشت و بر دشمنان چون شیر میغرید و در رجزش با پدر شهیدش سخن گفت:
یا هاشم بن عتبة بن مالک
اعزز بشیخ من قریش هالک
ابشر بحورالعین فی الارائک
والروح والریحان عند ذلک (15)
ای هاشم فرزند عتبه! افتخار کن که پیرمردی از قریش شهید شده است . بشارت باد ترا به حور العین که بر تختهای بهشتی آرمیدهاند و با گل و ریحان از تو پذیرایی میکنند!
آری از سرزمین خانه پاکان، پاکانی این چنین برمیخیزند که پیام آور عزت و سربلندی مکتب اند .
«والبلد الطیب یخرج نباته باذن ربه» . (16)
3 - عمرو بن حمق الخزاعی
از اصحاب پیامبر گرامی اسلام (ص) و امیرمؤمنان (ع) و امام حسن (ع) بود . او ذوب در امیرمؤمنان علی (ع) بود و به مولی میگفت رای و دستور نظر شماست و ما در برابر نظر شما رای از خود نداریم . (17)
در تمامی جنگهای امیرمؤمنان علی (ع) حضوری فعال، جدی و پرنشاط داشت و امام فرمود: «لیت ان فی جندی مائة مثلک; ای کاش در میان لشگریانم صد نفر مثل تو بودند!» (18)
او کانون غیرت دینی بود و سرپرست کاروان مصریان که به علامت اعتراض به مدینه آمده بودند تا فریاد مظلومیت مردم مصر را که از ظلم عبدالله بن ابی سرح، والی آن سامان به ستوه آمده بودند به گوش عثمان برسانند .
او از شهدای عشق به امیرمؤمنان علی (ع) است که با دستور معاویه کشته شد و این ننگ بزرگ برای همیشه در پرونده سیاه او ثبت گردید . حاکم موصل پس از شهادت سر او را برای معاویه فرستاد و این اولین سری بود که در تاریخ اسلام از شهری به شهر دیگر بردند . (19) معاویه دستور داد این سر را برای همسرش که دو سال بود که در زندان معاویه بود ببرند . او که دو سال بود از شوهرش خبر نداشت ناگاه مواجه با سر همسرش شد آهی سوزان از عمق جان برکشید و گفت: وای بر شما پس از آنکه مدتی طولانی او را از من دور ساختید اینک سر بریدهاش را برایم آورده اید! ! همسر عزیزم! خوش آمدی! هیچگاه فراموشت نکرده و نخواهم کرد!
آنگاه به قاصدی که سر همسرش را آورده بود گفت: این پیام را برای معاویه ببر . ای معاویه خدا فرزندانت را یتیم و خانه ات را خراب کند و هرگز ترا نیامرزد! وقتی این پیام به معاویه رسید او را احضار کرد و گفت تو این سخنان را گفتهای؟
او گفت: بلی من گفتهام، نه آن را انکار میکنم و نه پوزش میخواهم . امید که نفرینم اثر کند و بدان که خداوند در کمین ستمگران است و کیفری مناسب برایت تدارک دیده است .» (20)
این است سخنان شیرزنی که در بند دشمن اسیر است و این چنین شجاعانه تحقیرش میکند، سلام بر عمرو بن حمق شهید، و همسر وفادارش!
4 - اویس قرنی
از شهیدان رکاب امیرمؤمنان علی (ع) اویس قرنی است او این مدال را از پیامبر (ص) دارد که حضرت در مورد او فرمود:
«انی لاجد روح الرحمن من قبل الیمن; از ناحیه یمن نسیم خدایی به مشامم میرسد .» (21)
موقعی که اویس در یمن شتربانی میکرد و مادر پیرش را اداره مینمود، علاقه شدیدی به زیارت پیامبر (ص) پیدا کرد، از مادر اجازه خواست تا به دیدار پیامبر (ص) بشتابد، مادر اجازه داد، ولی گفت اگر به مدینه رفتی و رسول خدا در مدینه نبود، نیمه روزی بیشتر توقف مکن .
اویس راه طولانی یمن تا مدینه را طی کرد، اما وقتی به خانه رسول خدا (ص) آمد، گفتند پیغمبر در مدینه نیست! پیامی گذاشت که سلام مرا به پیامبر (ص) برسانید و بگویید مردی از یمن به نام اویس به زیارت شما آمده بود و از مادر اجازه توقف بیشتر را نداشت!
پیغمبر (ص) به خانه برگشت، پرسید چه کسی به خانه ما آمده؟ گفتند شتربانی از یمن بنام اویس! و سلام رساند! حضرت فرمود: آری این نور اویس است که در خانه ما به هدیه گذاشته است! (22)
اویس ضرب المثل زهد و دعا و عبادت و انقطاع الی الله بود . (23)
اصبغ بن نباته گوید در روز صفین با امیرمؤمنان علی (ع) بودم، نود و نه نفر با حضرت بیعت کردند، حضرت فرمود: صدمین کس کیست؟ زیراکه نبی اکرم (ص) فرمود که در این روز صد نفر با من بیعتخواهند کرد! در این هنگام مردی که لباس پشمینه پوشیده و بهمراه خود دو شمشیر داشت جلو آمد و گفت «هلم یدک ابایعک; دستتان را جلو آور تا با حضرتتبیعت کنم» حضرت فرمود: بر چه چیز
با من بیعت میکنی؟ او گفت: «علی بذل مهجة نفسی دونک; بر اینکه جانم را فدایت کنم!» .
حضرت فرمود: «من انت; تو که هستی؟» .
او گفت: اویس قرنی! !
با حضرت بیعت کرد و مردانه جنگید تا به شهادت رسید! (24)
سلام بر اویس قرن که عارف محراب و حرب بود و آموخت که تجلی عرفان گاه در محراب است و سجدههای طولانی و گاه در محراب است و رکوعهای طولانی! و گاه در میدان حرب است و جانبازی در رکاب امام حق امیرمؤمنان علی (ع) .
5 - خزیمة بن ثابت ذوالشهادتین
او رزمنده تمامی نبردهای نبی گرامی اسلام (ص) است و از این رو او را «ذوالشهادتین» مینامند که پیامبر (ص) گواهی او را به تنهایی جای دو شاهد میپذیرفت . (25)
او از معدود کسانی بود که بعد از پیامبر اکرم (ص) در کنار امیرمؤمنان علی (ع) بود و در مسجد فریادش در دفاع از امیرمؤمنان علی (ع) بلند بود و پیوسته بر این نکته تاکید میکرد که پیامبر (ص) اهل بیتخود را معیار حق قرار داده و آنان را به عنوان امام برگزیده است . (26)
او بعد از شهادت عمار بن یاسر وارد خیمهاش شده و سلاحش را برگرفت وارد میدان شد مردانه جنگید تا به شهادت رسید . (27)
شخصی به نام «عبدالرحمن بن ابی لیلی» گوید در صفین بود ناگاه دیدم مردی محاسن سفید عمامه بر سر نقاب بر صورت بگونهای که فقط اطراف محاسنش دیده میشود وارد میدان شده و سخت میجنگید، به او گفتم: پیر مرد با مسلمانان میجنگی؟ ! نقابش را کنار زد و گفت من خزیمهام از پیامبر اکرم (ص) شنیدم که میفرمود: «قاتل مع علی جمیع من یقاتل; با تمام آنان که با علی میجنگند نبرد کن!» (28)
اهل بصیرت این چنین اند! محور حق را مییابند و از آن جدا نمیشوند نه تحت تاثیر جوند نه تحت تاثیر تبلیغات و نه تحت تاثیر ظاهر فریبنده! علی (ع) با حق است و آنها هم همراه حق!
6 - عبدالله بن بدیل
از کسانی است که قبل از فتح مکه مسلمان شده و در نبرد حنین، طائف و تبوک شرکت داشته و از بزرگان اصحاب امام علی (ع) است . او از کسانی بود که علیه بیعدالتیهای عثمان وارد میدان شد و بازوی پرتوان امیرمؤمنان بود و در نبرد جمل و صفین در رکاب حضرت جنگید . و تا آخرین نفس مقاومت کرد . در آخرین لحظات قبل از شهادت دوست دیرینهاش «اسود بن طهمان خزاعی» از او نصیحتخواست، او گفت:
«اوصیک بتقوی الله و ان تناصح امیرالمؤمنین و ان تقاتل معه المحلین حتی یظهر الحق او تلحق بالله و ابلغه عنی السلام; (29) ترا سفارش به تقوای الهی میکنم و اینکه خیرخواه امیرمؤمنان علی (ع) باشی و در رکابش بجنگی تا آنکه حق غالب شده و یا به شهادت برسی و سلام مرا به حضرتش برسان .
به هنگامی که دوست عبدالله سلامش را به مولا رساند حضرت فرمود: «رحمه الله جاهد مع عدونا فی الحیاة و نصح لنا فی الوفاة; خدای رحمتش کند که در زمان حیاتش با دشمنان ما جنگید و به هنگام شهادت نیز از خیرخواهی نسبتبه ما فروگذار نکرد .» (30)
اینها نام برخی از شهیدان فداکار رکاب امام علی (ع) در جنگ صفین بود که هم افتخار مصاحبتبا نبی اکرم (ص) را داشتند (به استثناء اویس که در حکم صحابی است) و هم افتخار یاری امیرمؤمنان علی بن ابیطالب (ع) . آنچه این بزرگ مردان را به این میدان کشاند «بصیرت» آنها بود . آنها این واقعیت را با تمام جانشان باور کردند که «علی مع الحق و الحق مع علی; علی با حق است و حق با علی (ع) است .»
بر این اساس آنی از امیرمؤمنان علی (ع) جدا نشدند و تا آخرین نفس از حضرت حمایت کردند و آنان که از این نعمتبرخوردار نبودند، راه خود را از مولی جدا کردند یا در جبهه دشمن قرار گرفتند و یا به گوشه ای خزیدند و موضع بیطرفی را برگزیدند . بیطرفی که عملا آب به آسیای دشمن ریختن محسوب میشد .
در روایتی از حضرت امام علی (ع) رسیده است که حضرت فرمود: «الساکت اخوا الراضی و من لم یکن معنا کان علینا; آن کس که ساکت است (از حق حمایت نکرده، باطل را محکوم نمیکند) برادر کسی است که به باطل رضایت داده و آن کس که با ما نباشد بر ماست .» (31)
ولی با این همه امام تنها نماند در غربت و تنهایی انسانهایی والا حق را شناخته، به حمایت و یاری حضرت برخاستند و در زمره حواریون حضرت قرار گرفتند .
در مقاله آینده به یاری خداوند به تماشای سیمای برخی از گلهای پروریده گلستان «ایمان و ولایت» مینشینیم . انشاءالله (32)
__________________________
1 و 2 . سوره بقره، آیه30 .
3 . تاریخ یعقوبی، ج2، ص188، عدد شرکت کنندگان در بیعت رضوان در بین رزمندگان جنگ صفین را خلیفه بن خیاط 800 نفر ذکر کرده است، تاریخ خلیفه بن خیاط، ص148 .
4 . العقد الفرید، ج3، ص91 .
5 . معجم رجال الحدیث، ج1، ص146 .
6 . المستدرک علی الصحیحین، ج3، ص436 . مروج الذهب، ج2، ص391 . اسدالغابة، ج4، ص127 و . . .
7 . تاریخ دمشق، ج43، ص393 . الغارات، ج1، ص177 .
8 . الخصال، ص361، ح50 .
9 . انساب الاشراف، ج6، ص169 .
10 . بیست و هفت نفر از اصحاب پیامبر این حدیث را با الفاظ مختلف نقل کردهاند در الاستیعاب، ج3، ص231 . والاصابة، ج4، ص474 آمده است که «تواترت الآثار عن النبی (ص) انه قال تقتل عمارا الفئة الباغیة» ، مدارک فراوان این احادیث را در موسوعة الامام علی بن ابی طالب، ج6، ص131 و 132 .
11 . الامالی شیخ طوسی، ص731 .
12 . انساب الاشراف، ج1، ص197 . الطبقات الکبری، ج3، ص262 .
13 . قاموس الرجال، ج9، ص288 .
14 . همان، ج9، ص290 .
15 . وقعة صفین، ص356 .
16 . سوره اعراف، آیه58 .
17 . موسوعة الامام علی بن ابی طالب، ج12، ص238 .
18 . وقعة صفین، ص104 .
19 . الطبقات الکبری، ج6، ص25 . انساب الاشراف، ج5، ص282 .
20 . اعیان الشیعة، ج2، ص95 . (دارالتعارف بیروت)
21 . پیغمبر و یاران، ج1، ص345 .
22 . همان، ج1، ص349 .
23 . حلیة الاولیاء، ج2، ص87 .
24 . خصائص الائمة، ص53 . رجال کشی ج1، ص315 . الارشاد، ج1، ص315 .
25 . المستدرک علی الصحیحین، ج3، ص448 . الطبقات الکبری، ج4، ص379 .
26 . الخصال، ص464 .
27 . رجال الکشی، ج1، ص267 .
28 . اصحاب الامام امیرالمؤمنین (ع)، ج1، 190، ص302 .
29 و 30 . وقعة صفین، ص457 . شرح نهج البلاغه، ج8، ص93 .
31 . بحارالانوار، ج74، ص421 . در این باره در کتاب «رسالتخواص» چاپ نهم، ص44 تا ص47 سخن گفتهایم .
32 . در تدوین این مقاله از کتاب ارزشمند موسوعة الامام علی بن ابیطالب بهره فراوان بردیم .
