عبدالهادي فقهي زاده
در آغاز، يادآوري اين نكته ضروري است كه در اين نوشتار، سخن از جمع آوري قرآن و چگونگي سازمان يافتن آيات و سور از آنجاست كه بدون توجه به اين مباحث، اساساً مسالة تناسب آيات و سور را نمي توان بدرستي مورد بررسي قرار داد. سخن درباره تناسب آيه ها وقتي وجه درستي دارد كه ترتيب آنها را در ساختمان سوره ها به اشاره وحي متكي بدانيم و آن را از سوي پيامبر (ص) معرفي كنيم. همچنين وجود تناسب ميان سوره ها آنجا قابليت پژوهش مي يابد كه معتقد باشيم در كار تنظيم آنها دستي از وحي دخيل بوده است. به هر تقدير ، گفتگو در اين باره مستقيماً به نتايجي بر مي گردد كه از مبحث گردآوري قرآن و كيفيت تنظيم آن عايد شود.
اگر در نصوص تاريخي و روايي به بررسي سرگذشت جمع و تدوين قرآن كريم برخيزيم، شگفتي و حيرتي تأمل انگيز بر انديشه چيره مي شود چگونه است كه در اين باره نقلها و داستانها اين همه با يكديگر متعارض و بلكه متناقص اند. [1]
با اين وجود، بايد دانست كه احاديث گردآوري قرآن هر قدر آشفته و ناسازگار باشند، باز به اصالت و حجيت اين كتاب آسماني، ضربه اي نمي زنند.اخبار جمع قرآن در دوران خلفا، قصه هايي بيش نيستند كه اذهان افسانه گراي مسلمانان دوران پس از عصر صحابه برساخته اند. [2]
البته اين آشفتگي چنان نيست كه پژوهشيان را از دستيابي به نتيجه اي كه به واقعيت امر، نزديكي بيشتري داشته باشد، باز دارد. بلكه با ژرف انديشي در منابع و تحليل گزارشهاي مربوط مي توان به شواهد و ادله قاطعي دست يافت كه جمع قرآن را در زمان حيات رسول خدا(ص) به اثبات كشد و بر آن مهر تأييد نهد، همان گونه كه پژوهندگاني چون حارث محاسبي، خازن زرقاني، زركشي، عبدالصبور شاهين، محمد غزالي، ابوشامه، باقلاني و حر عاملي [3] و ديگران با استناد به نقلها و عناصر زنده تاريخي و بررسي هر كدام، اعتقاد يافته اند كه قضيه جمع قرآن بي هيچ ترديدي به زمان حضرت رسول (ص) برمي گردد. آنچه طرفداران اين نظريه بر آن اتفاق نظر دارند، همان گردآمدن آيات در درون سوره ها در آن ساليان است.
بر خلاف اين ديدگاه، در لابلاي منابع حديثي، منقولاتي به چشم مي آيند كه گوياي تدوين و تنظيم قرآن در روزگار خلفاست . اين روايات به طور جداگانه ابوبكر، عمر و عثمان را به عنوان متصدي جمع قرآن معرفي ساخته اند و ما در بخشي كه به اجمال در اين باره به پژوهش و كند و كاو خواهيم نشست بخشي از اخبار مربوط را ارائه مي دهيم.
برخي دانشمندان در جهت ايجاد هماهنگي ميان اين سه شاخه نقل و براي اينكه خود را از تعارضي كه آشكارا در بين اين اخبار مشهود است، برهانند چنين قضاوت كرده اند كه : جمع زيد در زمان ابوبكر در پي حفظ قرآن از ضياع و نابودي بود و به همين خاطر صحيفه هاي قرآي را در پوشه اي گردآورد و آن را به ابوبكر سپرد. [4] اين صحيفه ها بي آنكه در پيش ديد جامعه مسلمانان قرار گيرد، به ترتيب در نزد ابوبكر و عمر نگهداري شد و سپس به دست دختر عمر، حفصه رسيد [5]
در اين باره گفتني هاي بسياري وجود دارد كه در پي كمابيش از نظر خواهند گذشت ، اما اينك آنچه مورد نظر ماست، مفهومي است كه لفظ « جمع » در روايات پيدا كرده است .
مفهوم جمع
عالمان ، در مورد معنايي كه كلمه «جمع » درروايات افاده مي كند به تأملاتي دست زده اند كه اطلاع از آنها در درك اختلافي كه راجع به گردآوري قرآن درگرفته است، سودمند تواند بود.
« در ميان مستشرقان، «نولدكه» و « شوالي» اين كلمه را به معني حفظ و اخذ مي گيرند. [6] »
بدين معنا كه هر گاه در ضمن احاديث از جمع قرآن توسط اصحاب سخن رفته است، منظور آن است كه انان قرآن و يا بخشهايي از آن را حفظ داشته اند؛ نه نوشتن و مجموعه داشتن . اينان در نظريه اي كه ابراز داشته اند به رواياتي چشم دوخته اند كه در متون ديرين تاريخ و حديث برجاي مانده است، از جمله فصلي كه « محمد بن سعد كاتب واقدي » در « الطبقات» به « مَنْ جَمَعَ القرآن عَلي عَهْدِ رسُولِ اللهِ » اختصاص داده است. [7] آقاي دكتر راميار ضمن ياد كرد اين مطلب، خود با آنان همرأي شده اظهار مي دارد كه در اين فصل، منظور از جمع قرآن همان حفظ يا أخذ آن است. اين گرايش، همچنين براي برخي محققان ديگر خوشايند آمده است. [8]
اما از آنجاكه استقصا و شمارش حافظان نصوص قرآني در روزگار زندگاني رسول اكرم (ص) ناممكن است، نمي توان در اين زمينه صورتي جامع و كامل به دست داد كه همه اين افراد را در برگيرد و آنچه ـ اينجا و آنجا ـ صراحتاً با عنوان حفاظ قرآن مطرح شده است، صرفاً براي بيان نمونه و ذكر مشهورترين حافظان و قاريان در آن دوران است.
دكتر راميار در همان جا درباره خليفه سوم، عثمان بن عفان حديثي را باز مي گويد كه « فَجَمَعَ كِتَابَ اللهِ في رَكعةٍ » و خود چنين داوري مي نمايد كه لفظ «جمع» در اين حديث به روشني در معني «قرائت» استعمال شده است .
آري، در اينجا با توجه به اينكه لفظ « جمع » با قرينه « في ركعة » همراهي دارد مي توان دريافت كه منطور، «قرائت» است، نه اينكه هر جا لفظ « جمع » در احاديث بكار رفت و قرينه معينه اي هم در بين نبود، ادعا كنيم كه مقصود بخاطر سپردن يا قرائت است.
اخباري هم در دست است كه تعداد جامعان قرآن را در عهد رسول الله(ص) به چهار يا شش تن منحصر ساخته است. در اين باب ، مي توان از حديثي ياد كرد كه « طبراني » و « اين عساكر» از «شعبي» به نقل آورده اند داير بر اينكه:
«در زمان حيات رسول خدا(ص) شش تن از انصار، قرآن را جمع نمودند: اُبي بن كعب، زيدبن ثابت، معاذبن جبل، ابوالدرداء، سعدبن عبيد و ابوزيد [9] ».
مضمون اين خبر در جاي ديگر نيز آمده جز اينكه از ابولادرا و « سعدبن عبيد» نامي در ميان نيست. [10]
با كمي تامل، روشن مي گردد كه در اين روايات نيز كلمه « جمع» گوياي معني «حفظ » نيست، زيرا چنانكه پيشتر گفته شد ـ عده حافظان قرآن در زمان زندگي رسول گرامي اسلام (ص) به گروهي اندك منحصر نبوده است كه بتوان آنان را در قالب گروهي چهار يا شش نفره معرفي نمود. روايات ياد شده اساساً درصدد برشمردن تعدادي از گردآورندگان متن قرآني در آن روزگار است، آن هم از باب نمونه و نه حصر.
اگر چه تفاوتي كه ميان معني « جمع» و « حفظ» وجود دارد، روشن تر از آن است كه نيازمند به توضيح باشد اما به هر حال در متون گوناگون لغت، براي لفظ « جمع» ، معني « پيوستن چيزي به چيز ديگر» و « كنار هم قرار دادن اشياء» بدست مي آيد [11] .
با اين همه شايد در همه مواضعي كه « جمع» بكار رفته است، معني گردآوري و تأليف اراده نشده باشد. گاهگاهي قرائتي يافت مي شوند كه تعيين كننده معاني ديگري براي لفظ « جمع » هستند . مثلاً با مشاهده يكساني تعابير «جماع قرآن» و « حفاظ قرآن» [12] و صحت كاربرد آنها به جاي يكديگر، ناچار بايد حكم كنيم كه در اين جايگاه، ريشه «ج م ع» در معني «حفظ»، استعمال مجازي يافته است.
در هر صورت، در عهد حضرت رسول(ص) منظور از «جمع» همان گردآوري و نگارش آيات در درون سوره است [13] نه معاني احتمالي ديگر.
دلايل جمع قرآن در دوران زندگاني پيامبر (ص):
در آغاز بحث، از تذكر دو نكته گريزي نيست: اول اينكه هر چند دلايل و شواهد تاريخي ـ روايي فراواني بيانگر گردآوري قرآن در عصر رسالت اند، اما درباره كيفيت اين امر، رأيي همگاي وجود ندارد. به اعتقاد بعضي از صاحبنظران، جمع مزبور هم شامل تنظيم آيات در سوره هاست و هم شكل گيري سوره ها «بين الدفتين» [14] . برخي ديگر تنها رسالتي را كه براي جمع زمان پيامبر (ص) معرفي مي كنند، جمع آوري آيات در سوره هاست. [15]
به هر تقدير، اين نوشتار بيش از هر چيز به قدر مشترك اين دو نظرگاه؛ يعني گردآوري و نگارش آيات در سوره هاي مقارن با عصر نزول گرايش دارد.
نكته دوم اينكه : در اينجا اساساً سعي نشده است تا تمام ادله اي كه بر اين واقعيت تاريخي مي توان ارائه داد، احصا و به تفصيل ذكر شوند بلكه در اين مورد تنها اهم دلايل ، مذكور افتاده اند تا در عين كفايت، اطاله كلام را هم موجب نشوند.
الف ـ اهتمام به قرآن
اهتمام حضرت محمد (ص) و ساير مسلمانان به كتاب مقدس قرآن چيزي نيست كه قابل رد و انكار باشد . محكم ترين اساس ديانت اسلامي و معتبرترين منبع احكام و معارف ديني، قرآن است . پيامبر اسلام (ص) با درك اين موقعيت و فهم نقشي كه قرآن مي تواند در زندگي مسلمان دارا باشد، آنان را به بذل توجه به قرآن فرا خواند و در عصر خود تا حدود زيادي در اين راه موفق شد. اصحاب بر اثر تشويق حضرت رسول (ص) آنچنان توجهي به قرآن پيدا كردند كه در ميان خود براي حفظ، قرائت و كتابت آن افتخار مي كردند و دراين ميدان از همديگر پيشي مي جستند . البته در اين راه انگيزه هاي گوناگوني وجود داشت . رسيدن به پاداش اخروي، پند آموزي از مفاهيم اصيل قرآني، تبرك جستن، استجابت دعوت رسول الله (ص) و تقويت ذوق ادبي را در زمره انگيزه هاي ياد شده مي توان نهاد [16] .
پيامبر بزرگ اسلام(ص) وظيفه مند بود كه وحي آسماني را همانگونه كه خود از جبريل امين دريافت مي كرد، به مردم برساند و هم آن را براي آيندگان تاريخ به امانت بگذارد تا بدين ترتيب معجزه دين خاتم به تمامي نسلها برسد. وي همچنين بنابر فرمان ضمني خداوند در آيه :
«لتبين للناس ما نُزِّل اليهم » [17]
در بيان مشكلاتي كه احياناً در فهم مضامين آيات رخ مي نمود كوتاهي نمي كرد و هر جا لازم بود از شرح و توضيح دريغ نداشت.
به هر صورت در پرتو عنايات رسول گرامي (ص) وتلاش مسلمانان، چهره تابناك قرآن كريم با پشتوانه اي گرانسنگ از نقل شفاهي و كتبي، بي هيچ كم و كاستي به جهانيان شناسانده شد و هم اكنون همگان از نعمت دسترسي به آن برخوردارند . پيامبر اسلام (ص) در راه صيانت و حفظ موجوديت گرانبار قرآن تمهيدهايي قاطع انديشيد كه سرانجام مصونيت نص قرآني را بيمه كرد.
نخستين وسيله اي كه در اين جهت بكار گرفته شد عبارت از حفظ و بخاطر سپردن آيات و سوره ها بود. شدت استقبال مسلمانان از اين كار تا حدي بود كه حتي زناني، كابين زناشويي شان را آموختن سوره اي از قرآن قرار مي دادند كه شوهرانشان به آنان بياموزند. [18]
وسيله بعدي كه براي حفظ وحي الهي مورد توجه واقع شد ، نگارش قرآن بود. [19] نوشتن قرآن مورد توجه مخصوص رسول خدا(ص) قرار داشت. او برخي كساني را كه خواندن و نوشتن مي دانستند، براي اين كار برگزيد [20] و هر گاه چيزي از قرآن نازل مي گشت نويسندگان وحي را فرا مي خواند و به آنان دستور مي داد تا آن را بنگارند . اين كار با نظارت حضرت رسول (ص) همراه بود [21] و اينچنين اشتباهات احتمالي رفع و اصلاح مي شد. [22]
در اين زمينه، گواه و شاهد فراوان وجود دارد . از جمله مي توان از آيه 5 سوره مبارك فرقان نام برد كه نزول آن به حدود سالهاي شش و هفت بعثت بر مي گردد [23] :
«وقالوااساطير الاولين اتتبها فهي تملي عليه بكرة و اصيلاً»
در اينجا اتهامات كافران بازگو شده است كه گفتند: اينها كهنه داستانهايي هستند كه بازنويسي كرده است و به او ديكته مي كنند . در هر صورت آيه به ثبتي اشاره دارد كه مخالفان به رخ مي كشيدند.
اين نكته نيز ناگفته نماند كه بي شك آغاز نگارش قرآن به دوران قبل از هجرت مربوط است و كاتبان وحي از همان اوان بعثت،در مكه كار نگارش آيات را بر عهده داشتند .اين مسأله علاوه بر نخستين آيات نازله كه از « قلم» گفتگو كرده است [24] ، همچنين مورد تاييد آياتي قرار دارد كه در آنها از ادوات كتابت، مانند:«مداد» و «رق» سخن رفته است:
1ـ قل لوكان البحر مداداً لكلمات ربي لنفدالبحر قبل ان تنفد كلمات ربي [25] .
2ـ «ن والقلم و ما يسطورن [26] .
3ـ « و كتاب مسطور، في رق منشور [27]
اين آيات، همگي در سوره هاي مكي جاي گرفته است .
حال ضروري است پاره اي از انبوه رواياتي را كه در باره اهتمام به قرآن كريم وجود دارد، از نظر بگذرانيم:
1ـ عاصم بن ضمرةاز اميرمؤمنان علي (ع) نقل مي كند كه رسول خدا(ص) فرمود:
« من قرأالقرآن حتي يستظهره و يحفظه أدخله الله الجنة [28] »
ترجمه: هر كس قرآن را بخواند تا اين كه آن را از بر كند خداوند او را در بهشت جاي خواهد داد.
2ـ از عبادة بن صامت منقول است كه :
« كان الرجل اذاهاجر، دفعه النبي (ص) الي رجل منا يعلمه القرآن و كان لمسجد رسول الله (ص) ضجة بتلاوة القرآن حتي أمرهم رسول الله(ص) ان يخفضوا اصواتهم لئلاً يتغالطوا [29] »
ترجمه : هر گاه فردي از مسلمانان از مكه راه هجرت پيش مي گرفت و به مدينه مي امد، نبي اكرم(ص) او را به يكي از ما مي سپرد تا به وي قرآن بياموزيم. تلاوت قرآن در مسجد النبي چنان همهمه اي مي افكند كه سرانجام حضرت رسول (ص) به قاريان دستور داد به هنگام تلاوت، صداي خود را چندان بلند نكنند كه به اشتباه بيفتند.
3ـ بخاري به نقل از پيامبر (ص) آورده است كه خطاب به ابي بن كعب فرمود:
« ان الله أمرني ان اقرأعليك القرآن » قال: الله سماني؟ قال : « نعم و قد ذكرت عند رب العالمين » قال : فذرفت عيناه » [30] .
ترجمه : خداوند متعال به من امر فرمد كه بر تو قرآن بخوانم ابي گفت : آيا باري تعالي، خود از من ياد كرده است؟ حضرت رسول (ص) پاسخ داد: آري، در عرش الهي از تو ياد شد و اينجا بود كه ( از شوق) اشك از ديدگان ابي سرازير گشت .
همچنين راجع به ابي بن كعب.احاديثي شبيه به همين مضمون در كتابهاي «اُسدالغابة » و « الاصابة في تمييز الصحابة » آمده است [31] .
مجموع اين سه روايت درباره ابي بن كعب، به روشني دلالت دارند كه پيامبر (ص) خود به برخي از علماي صحابه قرآن مي آموخته و در جهت حفظ آن اهتمام مي ورزيده است.
4ـ بنابر برخي نقلها ابن ام مكتوم و مصعب بن عمير به مدينه وارد شدند و به آموزش قرآن به مردم پرداختند. [32]
5ـ از پيامبر (ص) روايت است كه فرمود:
« الامن تعلم القرآن و علمه و عمل بمافيه و فأنالَهُ ... دليل الي الجنة [33] .
ترجمه: هان ! هر كه قرآن بياموزد و آن را به ديگري آموزش دهد و به محتواي آن عمل نمايد، من راهنماي او به بهشتم .
6ـ در نص ديگري چنين آمده است:
«كان الرجل اذاهاجر الي المدينة دفعه النبي (ص) الي رجل من الحفظة ليعلمه القرآن و كثر عدد الحفظة في عهد رسول الله و قتل في عهده في بئر معونة زهاء سبعين من القراء [34] .
ترجمه : وقتي مردي از مسلمانان به مدينه هجرت مي نمود، نبي اكرم(ص) او را به نزد يكي از حافظان مي فرستاد تا به او قرآن بياموزد . شمار حافظان در حيات رسول خدا(ص) چندان فزوني يافت كه در روزگار خوداو در جنگ بئرمعونه نزديك به هفتاد تن از قاريان به شهادت رسيدند.
همچنين عده زيادي از همين قاريان در جنگ يمامه كه چند ماه پس از درگذشت پيامبر اكرم(ص) رخ داد، كشته شدند. [35]
كار اهتمام به قرآن به دوران زندگي رسول خدا(ص) منحصر نشد بلكه مسلمانان صدر نخستين با شور و شوقي كه داشتند پس از وقات پيامبر (ص) نيز چنين روش پسنديده اي را دنبال كردند و اين نبود مگر به علت جذبه پر حرارت قرآن كه دلها را بسوي خدا مي كشيد. اقوالي كه در زير از نظر مي گذرد از گوشه هايي از ماجراي توجه به قرآن پس از زندگاني فرستاده خدا (ص) پرده بر مي دارد:
1ـ قال ابوالدراداء :
«أَعددت من يقرأ عندي فعدد تهم الفا و ستمائة و نيفاً و كان لكل عشرة مقري منهم » [36]
ترجمه ـ ابوالدراداء گويد: قاريان قرآن را كه بر شمردم، بالغ بر هزارو ششصد واندي بودند. در اين ميان از هر ده نفر. يكي استاد قرائت بود.
2ـ ابن زنجويه گويد:
« ان عمربن الخطاب هوالذي طلب من ابي موسي احصاء القراء عنده فأرسل اليه انهم عنده : ثلاثمائة و بضعة رجال [37] .
ترجمه: خليفه دوم از ابوموسي خواست كه او را از تعداد قارياني كه اطراف او هستند، آگاه سازد . ابوموسي به عمر خبر داد كه سيصد و چند قاري در نزد او وجود دارند.
3ـ ابوعبيده گويد:
«ان ابن مسعود اذا أصبح، خرج ، أتاه الناس الي داره فيقول : علي مكانكم، ثم يمر بالذين يقرؤهم القرآن فيقول : يافلان ! باي سورة انت؟ فيخبره ... [38] .
ترجمه : هر روز صبح مردم براي فراگيري قرآن به خانه ابن مسعود مي امدند و در جايي كه بدين منظور ترتيب يافته بود، مي نشستند . آنگاه ابن مسعود به آنان سركشي مي كرد و از چگونگي خواندنشان آگاه مي گشت.
ناگفته معلوم است كه اين چنين اقوال ضمن اينكه بخوبي نشان مي دهد كه توجه و ارج گذاري به كتاب گرانمايه قرآن، همه زواياي زندگي مسلمانان صدر اول را پوشانده بود، در عين حال بيانگر اين نكته است كه در دوران رسالت و بخصوص ايام پاياني عمر مبارك محمد (ص) ، حد و مرز هر يك از سوره هاي قرآني تعيين شده بود. مسلمانان در طول ساليان درك محضر رسول (ص) بسياري از همين سوره ها را در نمازها از زبان حضرتش شنيده بودند و يا خود قرائت مي كردند . در غير اين صورت ، چگونه مي توان به اموزش ، حفظ و قرائت سوره ها در روزگار نزول پايبند گشت؟!
ب ـ تشخيص سوره هاي قرآني در عصر نزول:
در قرآن كريم لفظ « سوره » ضمن نه آيه ، استعمال شده است كه دو آيه آن در « سوره هاي مكي » و بقيه در « سوره مدني » [39] جا دارند. از اين موارد روي هم رفته در سه آيه از تحدي و مبارزه طلبي قرآن سخن رفته است.
1ـ « قل فأتوا بسورة مثله و ادعوا من استطعتم من دون الله ان كنتم صادقين [ 40] .
ترجمه : ( اي پيامبر ! به كافران ) بگو اگر ( در ادعاي خويش مبني بر خود ساخته بودن قرآن) راست مي گوييد، شما هم سوره اي همانند قرآن بياوريد و ( در اين راه ) بجز خدا هر كس را كه قادريد، دعوت نماييد.
2ـ « قل فأتوا بعشر سور مثله مفتريات و ادعوا من استطعتم من دون الله ان كنتم صادقين [41] .
ترجمه : ( اي پيامبر ! به منكران ) بگو اگر راست مي گوييد ( كه قرآن بافته هايي است كه به خداوند نسبت داده است) شما هم ده سوره (مانند ) بافته هاي قرآن عرضه كنيد و ( دراين راه) بجز خدا هر كس را كه قادريد ، دعوت كنيد.
3ـ «و ان كنتم في ريب مما نزلان علي عبدنا فأتوا بسورة من مثله و ادعوا شهداء كم من دون آلله ان كنتم صادقين [42] .
ترجمه: و اگر در (الهي بودن ) آنچه بر بنده خود فرود فرستاده ايم در شك بسر مي بريد، يك سوره همانند آن بياوريد و گواهان خود را غير از خداوند بر اين كار دعوت كنيد، اگر راست مي گوييد.
گفتني است كه در اين ميان تنها آيه سوره بقره، مدني النزول است و بقيه در سوره هايي جاي گرفته اند كه قرآن شناسان آنها را مكي، برآورد نموده اند. آيات تحدي، بي هيچ ترديدي بر كامل بودن سوره هاي قرآي در عصر نزول دلالت دارند و نيز نشانگر اين مطلبند كه در آن ايام، حتي پيش از هجرت، اعجاز قرآن، تحقق يافته بود و گرنه دعوت جهانيان به آوردن سوره اي همانند يكي از سوره هاي قرآن، چه معنايي مي توانست داشته باشد؟ ديگر آياتي كه شامل بر لفظ « سوره» اند، بدين قرارند:
4ـ « يحذر المنافقون ان تنزل سورة عليهم تنبئهم بما في قلوبهم [43] .
ترجمه : « حذر كنند منافقان كه فرو آيد بر ايشان سورتي، آگاه كني شان بدانچه اندر دلهاشان است» [44] .
5ـ « و اذا انزلت سورة ان آمنوا بالله و جاهدوا مع رسوله استأذنك اولوالطول منهم و قالو ذرنانكن مع القاعدين » [45]
ترجمه: « و چون [نازل شد ] سورتي كه بگرويد به خداي و جهاد كنيد با پيغامبر او، دستوري خواستند از و خداوندان خواسته از ايشان و گفتند: بگذار ما را كه باشيم با نشستگان ».
6ـ « و اذا ما انزلت سورة فمنهم من يقول ايكم زادته هذه ايماناً ». [46]
ترجمه : « و چون سوره اي نازل شود، بعضي [از آنان] مي پرسند: اين سوره به ايمان كدام ـ يك در افزود؟».
7ـ « و اذا ما انزلت سورة نظر بعضهم الي بعض هل يريكم من احد ثم انصرفوا [47] ».
ترجمه : « وچون سوره اي نازل شود، بعضي /از آنان/ به بعضي ديگر نگاه مي كنند آيا كسي شما را مي بيند؟ و باز مي گردند».
8ـ « سورة النزلناها و فرضناها و انزلنا فيها آيات بينات لعلكم تذكرون [48] ».
ترجمه: « سوره اي است كه آن را نازل كرده ايم و واجبش ساخته ايم و در آن آياتي روشن فرستاده ايم، باشد كه پند گيريد».
9ـ « و يقول الذين آمنوا لولا نزلت سورة فاذا انزلت سورة محكمة و ذكر فيها القتال رأيت الذين في قلوبهم مرض ينظرون اليك نظر المغشي عليه من الموت [49] .
ترجمه : « كساني كه ايمان آوردند مي گويند چرا از جانب خدا سوره اي نازل نمي شود؟ چون سوره اي از محكمات نازل شود كه در آن سخن از جنگ رفته باشد آنان را كه در دلشان مرضي هست بيني كه چون كسي كه بيهوشي مرگ بر او چيره شده به تو مي نگرند».
علاوه بر اين، احاديثي وجود دارد كه مجموعاً بيان مي كند برخي از بزرگان صحابه قرآن را بر پيامبر گرامي اسلام(ص) قرائت كرده اند. اين احاديث بخوبي مؤيد شكل گيري سوره ها در دوران رسالت است. در اين مورد، به عنوان نمونه از دو نقل تاريخي ياد مي كنيم:
1ـ راغب درباره ابي بن كعب مي نويسد:
« ... انما أخذ الناس بقراء ته لكونه كان آخر من يقرأ علي رسول الله (ص) [50] ».
ترجمه : هفت تن، قرآن را بر نبي اكرم(ص) عرضه كردند: عثمان بن عفان، علي(ع)، ابي، ابن مسعود، زيد، ابوموسي و ابوالدرداء.
چنان كه پيش از اين گفته آمد، نويسندگان وحي مشتاقانه به وظيفه كتابت قرآن جامه عمل مي پوشاندند و براي اطمينان بيشتر از صحت نوشته هاي خود و اينكه مبادا بر اثر استنساخ يا علل احتمال ديگر، اشتباهي به مكتوبات قرآني رخنه كرده باشد، آنها را بر پيغمبر اكرم(ص) باز مي خواندند.
درباره تشخص سور قرآن در دوران نزول، بايد اضافه نمود كه در آن زمان، هر بخش معيني از سوره ها، عنوان خاصي به خود گرفته بود. وجود اين عناوين، خود بخود گوياي تعين و شكل گيري سوره ها در آن روزگار است. در اين مورد، مكرر از نبي اكرم(ص) روايت شده است كه فرمود:
« اُعطيتُ مكان التوراة السبع الطوال و مكان الانجيل المثاني و مكان الزبور المئين و فضلت بالمفصل [51] »
ترجمه : خداوند به جاي تورات، «سبع طوال» و به جاي انجيل « مثاني » و به جاي زبور، «مئين» را به من عطا فرمود و با « مفصل » برتري يافتم .
«سبع طوال » ، نام هفت سوره طولاني قرآن است كه عبارتند از: سوره هاي بقره. آل عمران، نساء، مائده، انعام، اعراف، انفال همراه با سوره توبه [52] .
« مثاني » ، سوره هايي هستند كه پس از « مئين» قرار گرفته اند و شمار آيات آنها از صد كمتر است [53] .
« مئين » سوره هايي هستند كه به دنبال « سبع طوال » قرار گرفته اند و هر يك تقريباً صد آيه دارند. [54]
« مفصل » عبارت از تمام سوره هايي است كه داراي « حم» است و نيز شامل تمام سور كوتاه قرآن مي باشد . علت نامگذاري آنها به « مفصل » اين است كه به علت كوتاهي سور، « بسمله» هاي زيادي ميان آيات آنها فاصله و جدايي انداخته است. [55]
با اين همه مؤلف كتاب « قرآن در اسلام » درباره معروفيت و تشخص قرآن در عصر نزول چنين نوشته است:
« آنچه هرگز قابل ترديد نيست و نمي شود انكار كرد اين است كه اكثر سور قرآني پيش از رحلت (حضرت رسول ـ ص ـ ) در ميان مسلمانان دائر و معروف بوده اند. در دهها و صدها حديث از طريق اهل سنت و شيعه در وصف تبليغ پيغمبر اكرم (ص) يا يارانش پيش از رحلت و همچنين در وصف نمازهايي كه خوانده و سيرتي كه در تلاوت قرآن داشته نام اين سوره ها آمده است .
همچنين نامهايي كه براي گروه گروه اين سوره ها در صدر اسلام دائر بوده، مانند سور طوال و مئين و مثاني و مفصلات در احاديثي كه از زمان حيات پيغمبر اكرم(ص) حكايت مي كند بسيار بچشم مي خورد [56] .
علامه طباطبايي (رحمة الله عليه) در اين بيان، اكثر سوره هاي قرآني را داخل در قيد معروفيت دانسته اند و گويا از كلام ايشان چنين بر مي آيد كه حضرت رسول(ص) در حالي وفات نمود كه هنوز حوزه بعضي سوره ها كاملا مشخص نشده بود.
البته اين داوري، با واقعيت تاريخي ناسازگار است، زيرا اهتمام بي چون و چراي پيغمبر اسلام (ص) به قرآن و نيز نزول تدريجي آيات، بي گمان اين امكان را فراهم مي ساخت كه مسلمانان بلافاصله پس از نزول. ضمن حفظ آيات و سور نازله، كتابت و ضبط دقيق همه آنها را نيز مد نظر قرار دهند.
آري . با عشق و علاقه اي كه مؤمنان به قرآن از خود نشان مي دادند ، دير زماني نمي گذشت كه آيه ها و سوره هاي نازل شده، شيوع عام مي يافت وبه هر سوبال مي گستراند ، بخصوص كه تأكيد و عنايت رسول خدا(ص)، هميشه مشوق پرداختن به قرآن بود:
« اني تارك فيكم الثقلين ما ان تمسكتم بهمالن تضلوا: كتاب الله و عترتي [57] ».
ترجمه : در ميان شما دو چيز گران سنگ را به امانت مي گذارم، مادام كه به آن دو چنگ زنيد، به گمراهي نخواهيد افتاد.
ج ـ احاديث ختم قرآن
در مورد ختم قران، نقلهايي لابلاي متون روايي به چشم مي خورد كه به جوانب گوناگوني از موضوع پرداخته است و ما در اينجا خلاصه وار و بدون تفكيك به بخشي از آنها اشاره مي كنيم:
1ـ پيامبر (ص) مي فرمايد:
« اذا ختم العبد القرآن صلي عليه عند ختمه ستون الف ملك. [58]
ترجمه : هنگامي كه بنده اي قرآن را ختم مي كند، شصت هزار فرشته بر او درود مي فرستند.
2ـ از مسلم بن محراق نقل كرده اند كه :
« قلت لعائشة : ان رجالاً يقرا احدهم القرآن في ليله مرتين او ثلاثا فقالت: قرأوا أولم يقرأوا، كنت اقوم مع رسول الله (ص) ليلة التمام فيقرأ و آل عمران و النساء ، فلايمر بأية فيها استبشار الادعا و رغب و لابأية فيها تخويف الادعا و استعاذ [59] ».
ترجمه : به عايشه گفتم: مرداني هستند كه در يك شب، قرآن را دو يا سه مرتبه ختم مي كنند. او گفت: خواندن و نخواندشان چندان فرقي باهم ندارد. يك شب تمام همراه رسول خدا (ص) بيدار ماندم و او در طول اين مدت مشغول قرائت قرآن بود، بقره، آل عمران و نساء را تلاوت فرمود و از هيچ آيه اي كه بيان كننده بشاتري بود، عبور نمي كرد مگر با دعا و درخواست آن نعمت از خداوند، آيات هشدار دهنده را هم تنها با دعا و استعاذه از نظر مي گذراند.
3ـ قيص بن ابي صعصعه گويد:
« يا رسول الله (ص) في كم اقرأالقرآن؟ قال: في خمسة عشر. قلت: اني اجد أقوي من ذلك، قال: اقرأه في جمعة [60] ».
ترجمه : به رسول الله عرض كردم: ظرف چند روز قرآن را ختم كنم؟
فرمود: پانزده روز، گفتم : من در كمتر از اين مدت نيز مي توانم، جواب فرمود: پس، آن را هفته اي يكبار ختم كن.
4ـ از مكحول بن ابي مسلم روايت است كه :
« كان اقوياء اصحاب رسول الله(ص) يقرأ ون القرآن في سبع و بعضهم في شهر و بعضهم في شهرين و بعضهم في اكثر من ذلك [61] ».
ترجمه : اصحاب نيرومند رسول خدا(ص) در هفت روز قرآن را ختم مي كردند و ديگران ظرف يك يا دو يا چند ماه.
« ان النبي (ص) قد أمرعبدالله بن عمرو بن العاصي بان يختم القرآن في كل سبع ليال اوثلاث ، مرة و قدكان يختمه في كل ليلة [62] ».
ترجمه : پيامبر (ص) به عبدالله بن عمر و بن عاص فرمان داده بود كه هر هفته يا هر سه روز يكبار قرآن را ختم كند حال آنكه وي پيش از اين، گاهي شبي يك مرتبه آن را ختم مي نمود.
6ـ محمد بن كعب قرظي گويد:
« كان ممن يختم القرآن و رسول الله(ص) حي. عثمان بن عفان، و علي بن ابي طالب و عبدالله بن مسعود [63] ».
ترجمه: از جمله كسانيكه در زمان زندگاني حضرت رسول (ص) قرآن را ختم مي كردند ، عثمان بن عفان، علي (ع) و عبدالله بن مسعود بودند.
7ـ در نقلي ديگر چنين آمده است:
«كان النبي (ص) اذا ختم ، جمع اهله و دعا [64] ».
ترجمه : پيامبر (ص) به هنگام ختم قرآن، خويشان خود را جمع مي كرد و در پيشگاه الهي دعا مي كرد.
8ـ از جابربن عبدالله منقول است كه :
« اذا ختم احدكم فليقل : الهم آنس وحشتي في قبري [65] ».
ترجمه : هر گاه كسي از شما قرآن را ختم كرد بگويد: خدايا! تو وحشت قبرم را مونس باش.
بر اساس آنچه به نقل آمد، بي گمان صحيح نخواهد بود كه ختم قرآن را پيش از رحلت ، به معني قرائت آيات پراكنده، بي آنكه در قالب سوره ها عرضه شده باشد ، قلمداد كنيم بلكه چنين احاديثي را بايد حكايت از تلاوت سوره هايي دانست كه تا آن زمان، تشكل لازم را يافته بود. لازم به يادآوري است كه پس از اتمام نزول وحي با فاصله اي كه تا وفات باقي بود به نظر مي رسد عمومي سوره ها در آن زمان انتظام بايسته را پيدا كرده است.
احاديث ختم ، قطع نظر از دلالتي كه بر گردآوري و نگارش همه سوره هاي قرآن قبل از رحلت دارد، نيز گوياي اين واقعيت است كه پيامبر اكرم(ص) در راهي كه براي توجه دادن عموم به قرآن در پيش گرفت، موفق شده بود.
د ـ وجود « مصاحف » در زمان حيات رسول الله :
بنابر آنچه در پي خواهد آمد، رواياتي هست كه نشان مي دهد در دوران رسالت مصاحف متعددي وجود داشته و صحابيان بر اساس آنها قرائت مي كرده اند. برخي از اين روايات به قرار زيرند:
1ـ از ابوسعيد خدري روايت است كه رسول خدا(ص) فرمود:
« أعطواعينكم حظها من العبادة ، قالوا: و ما حظها من العبادة يا رسول الله؟ قال : النظر في المصحف، و التفكرفيه و الاعبار عند عجائبه [66] »
ترجمه :سهم عبادت چشمانتان را از آنها دريغ نكنيد! گفتند : اي رسول خدا! سهم عبادت چشمان چيست؟ فرمود: نگريستن و انديشيدن در مصحف و عبرت گرفتن از عجايبش.
2ـ حضرت نبي اكرم (ص) فرمود:
« ليس شي اشد علي الشيطان من القرأة في المصحف نظراً [67] ».
ترجمه : چيزي مثل خواندن از روي مصحف، بر شيطان سخت نمي آيد.
3ـ ابن ماجه و ديگران از أنس، مرفوعاً ، از رسول الله(ص) حديث كرده اند كه: « سبع يجري للعبد أجرهن بعد موته و هو في قبره، و عدمنهن : من ورث مصحفاً [68] ».
ترجمه: هفت كس اند كه پس از مرگشان هم پاداش اعمال خود را دريافت مي دارند، از جمله كسي كه براي بازماندگانش مصحفي به ارث بگذارد.
4ـ أنس بن مالك به نقل از حضرت رسول (ص) گويد:
« من علم ابنه القرآن نظراً غفر له ما تقدم من ذنبه و ما تأخر [69] »
ترجمه : هر كس قرائت از روي مصحف را به فرزند خود بياموزد ، خداوند گناهان گذشته و آينده او را مورد عفو قرار مي دهد.
5ـ در نقلي ديگر از رسول گرامي اسلام(ص) آمده است:
« الغرباء في الدنيا أربعة : قرآن في جوف ظالم و مسجد في نادي قوم لايصلي فيه و مصحف في بيت لايقرأ فيه و رجل صالح مع قوم سوء ».
ترجمه: چهار چيز در دنيا غريبند: قرآني كه در حافظه مرد ستمگري جاي گرفته باشد، مسجدي كه در محله اي واقع شده باشد كه در آن نماز نگزارند، مصحفي كه در آن تلاوت نكنند و مرد صالحي كه در ميان جمع بدكرداري بسر برد.
اين احاديث و امثال آنها، دلايل روشني بر وجود مجموعه هاي تأليفي و مستقلي براي قران پيش از درگذشت رسول خدا(ص) هستند.
اگر در آن زمان، جمع و تدويني آنچان كه مفاد عمومي اين روايات است در ميان نبود، سخن از «مصاحف» و احياناً اختلاف فيما بين [70] به چه معناست؟ و آيا هيچ وجه درستي براي اطلاق كلمه « مصحف » بر آنها وجود داشت؟
زركشي در اين باره معتقد است كه نظر به احتمال وقوع نسخ تلاوت، قرآن در زمان حضرت رسول(ص) در مصحف واحدي گرد نيامد، زيرا در صورت شكل گيري مصاحف با وقوع نسخ تلاوت ، ناهماهنگي و اختلافي در آنها پديد ميآمد كه خود به خود به ناهماهنگي در دين نيز كشيده مي شد. [71] »
توجيه و تعليل زركشي، با عنايت به اين نكته كه اعتقاد به نسخ تلاوت ، عين باور به تحريف قرآن است [72] . قابل پذيرش نيست. به علاوه بر فرض صحت تلقي وقوع نسخ تلاوت، باز اين اشكال پيش مي آيد كه حتي در فرض مزبور، به هر حال اين امكان وجود داشت كه نوشته هاي قرآني را حك و اصلاح نمود اما درباره حافظه حافظان قرآن كه عده بسيار زيادي را شامل مي شدند چه كاري مي توانست انجام شود [73] ؟!
اشاره:
برخي از محققان، اعتقاد دارند كه كاربرد لفظ« كتاب» در متن قرآني، خود نشان مي دهد كه جمع آوري قرآن در زمان زندگي حضرت رسول(ص) صورت گرفته است . آنان در اين جهت استدلال مي كنند كه عنوان « كتاب» نمي تواند بر مجموعه اي شفاهي و عاري از تدوين صدق كند بلكه صرفاً بعد از كتابت و تدوين است كه اطلاق «كتاب» درست مي نمايد. [74]
استاد جعفر مرتضي عاملي در كتاب « حقائق هامة حول القرآن الكريم» ضمن رد نتيجه اي كه از استدلال فوق الذكر به دست آمده است، اظهار مي دارد: لفظ « كتاب » در معني قرآن [75] ، ضمن بسياري از آيات قرآن كه تديجاً نازل شده است، وارد است . با توجه به اين نكته، شايد بتوان چنين كاربردي را تنها براي خداوند متعال، درست برآورد نمود كه بنابر علم خودآگاه بود كه سرانجام پس از تماميت نزول قرآن، آيات و سور نازله، به شكل مجموعه اي مكتوب و مدون در دسترس همگان قرار خواهد گرفت. [76]
شايان ذكر است كه در كتاب « المفردات في غريب القرآن» بحث خواندني و سودمندي ذيل ماده « كتب » وجود دارد كه بسيار قابل توجه است. « راغب » اصل ريشه « كتب » را به معني « دوختن دو جلد به هم » مي داند و دراين زمينه مي افزايد: در عرف ، پيوند دادن حروف به وسيله نگارش را « كتابت » نام مي نهند . گاه اين دو مي توانند به جاي همديگر استعمال شوند و از همين جا ، ضمن برخي آيات قرآني ، كلام الهي، اگر چه هنوز به صورتي فراهم آمده در كتاب، نوشته نشده بود« كتاب» خوانده شده است [77] .
در اين باب فراهيدي نيز در « العين» ، كهنترين كتاب لغت، ريشه « كتب» را به معني « وصله زدن با چرم» قلمداد نموده است [78] كه مي تواند به عنوان استنادي براي سخن « راغب » بشمار آيد .
به هر حال بعيد به نظر نمي رسد كه مراد از لفظ عام « كتاب » ، آنجا كه در ضمن آياتي از قرآن در معني قرآن بكار رفته است، همان خصوص آن يعني قسمتي از قرآن باشد كه پيش از نزول اين آيات به نگارش درآمده بود. بايد توجه داشت كه چنين استعمالي، در عرف زبان تازي چندان دور از ذهن نيست. [79]
اكنون با عنايت به مطالب بالا، بخوبي روشن مي شود كه استعمال اين كلمه در ضمن آيات قرآني، به هيچ وجه نمي تواند علامتي بشمار رود كه نمايشگر ترتيب دادن به سور هاي قرآني توسط رسول اكرم ( ص) باشد.
________________________________________
[1] ر.ك. به : ابوعلي الحسن الطبرسي، مجمع البيان في تفسير القرآن(دارالمعرفه ـ بيروت ـ 1048 هـ . ق) ج1، ص 21 مقدمه.
[2] احتمال ديگر آن است كه روايات ياد شده در صدد بيان مسأله استنساخ از مصاحف دوران رسالت باشند، نه كيفيت جمع نخستين قرآن. در اين توجيه به مضمون كلي روايات توجه شده است. ر.ك به: محمد باقر الحكيم، علوم القرآن (المجمع العلمي الاسلامي ـ طهران ـ 1403 هـ . ق) ص 13 و 14.
[3] جعفر مرتضي عاملي، حقائق هامة حول القرآن الكريم (مؤسسة النشر الاسلامي ـ قم ـ بدون تاريخ ) ص 65.
[4] محمد هادي معرفت، التمهيد في علوم القران(مطبعة مهر ـ قم ـ 1397 هـ . ق ) ج 1، ص 220 و جلال الدين السيوطي، الاتقان في علوم القرآن (دار و مكتبة الهلال ـ بيروت ـ بدون تاريخ) ج 1، ص 58.
[5] ابنالجزري، النشرفي القرراآت العشر(كتابفروشي جعفري تبريزي ـ؟ بدون تاريخ( ج1، ص 7 و التمهيد في علوم القرآن، ج1، ص 240 و 241.
[6] محمود راميار، تاريخ قرآن(انتشارات اميركبير ـ تهران ـ 1362 هـ . ق) ص 211.
[7] همان مأخذ، ص 211.
[8] محمد حسين علي الصغير، دراسات قرآنية ، تاريخ القرآن(مركز النشر، مكتب الاعلام ـ قمـ 1413 هـ .ق) ص 75.
[9] ابوالقاسم الخوئي، البيان في تفسير القرآن ( انوار الهدي ـ 1401 ـ هـ .ق) ص 250.
[10] ابوعبدالله البخاري الجمعفي، صحيح البخاري، (دارالقلم ـ بيروت ـ 1407 هـ . ق) ج6، ص 587 آقاي دكتر راميار بر اين حديث و اينكه اين « ابوزيد» كيست كه نامش در جمع حاضر بچشم مي خورد، اشكالاتي وارد كرده است كه براي آگاهي از آن مي توان به تاريخ قرآن ص 250 تا 253 رجوع كرد.
[11] اسماعيل بن حماد الجواهري، الصاح تاج اللغة و صحاح العربية ، تحقيق : احمد عبدالغفورعطار(دارالعلم للملابين ـ بيروت ـ 1407 هـ . ق ) ، ج 3، ص 1198، فخرالدين الطريحي، مجمع البحرين، تحقيق: احمد الحسيني(المكتبة المرتضوية لاحياء الآثار الجعفرية ـ تهران ـ بدون تاريخ) ج 4 ص 311، الراغب الاصفهاني، المفردات في غريب القرآن، (دفتر نشر كتاب ـ تهران ـ 1404 هـ . ق) ص 96 و مجمع اللغة العربية ، المعجم الوسيط ( انتشارات ناصر خسرو ـ طهران ـ بدون تاريخ ) ج 1، ص 134.
[12] محمد باقر حجتي، پژوهشي در تاريخ قرآن كريم (دفتر نشر فرنگ اسلامي ـ تهران ـ 1360 هـ . ش ) ص 233.
[13] محمد عبدالعظيم الزرقاني، مناهل العرفان، في علوم القرآن(دارافكر ـ بيروتـ 1408 هـ . ق) ج 1 246.
[14] «دف» جلدي از پوست حيوانات بوده ك در آغاز، علوم و حوادث را بر آن مي نوشتند . بعدها كاغذها و برگهاي نوشته شده را براي نگهداري بهتر ميان دو جلد پوستي مي گذاشتند و به آنها «الدفتين» مي گفتند . به كتاب هم «مجموع ما بين الدفتين» [اطلاق ميشد] زيرا مجموعه اي بود ميان دو جلد پوستي : محمود راميار، تاريخ قرآن، ص 213.
[15] ر.ك به : ابوالفضل ميرمحمدي، بحوث في تاريخ القرآن و علومه ( درالتعارف للمطبوعات ـ بيروت ـ 1400 ، هـ . ق) ص 127 و مناهل العرفان في علوم القرآن ج 1، ص 262.
[16] محمد علي الاشيقر، لمحات من تاريخ القرآن (موسسه الاعلمي للمطبوعات ـ بيروت ـ 1408 هـ . ق) ص 315 و 316 .
[17] النحل /44.
[18] النشر في القرأأت العشر ، ج 1 ، ص 6 و البيان في تفسير القرآن، ص 255.
[19] روزي بلاشر، در آستانه قرآن، ترجمه محمود راميار ـ (دفتر نشر فرهنگ اسلامي ـ تهران ـ 1365 هـ .ش) ص 27.
[20] محمد تقي شريعتي، تفسير نوين(دفتر نشر فرهنگ اسلامي ـ تهران ـ بدون تاريخ) ، ص 13 مقدمه .
[21] البرهان في علوم القرآن، ج 1، ص 304
[22] حقائق هامة حول القرآن الكريم، ص 76.
[23] بر اساس نظر آقاي دكتر راميار: تاريخ قرآن، 258.
[24] «اقراباسم ربك الذي خلق، خلق الانسان من علق، اقرا و ربك الاحرم، الذي علم بالقم ، علم الانسان مالم يعلم»، علق /105.
[25] كهف /109.
[26] قلم /5.
[27] طور /2 و 3.
[28] مجمع البيان في تفسير القرآن ، ج 1 ص 85.
[29] دراسات قرآنية، ص 80 و حقائق هامة حول القرآن الكريم، ص 65.
[30] ابوعبدالله الزنجاني، تاريخ القرآن (منظمة الاعلام الاسلامي ـ طهران ـ 1404 هـ . ق) ص 43.
[31] ابن اثير، اسدالغابة في معرفة الصحابة (دار احياء الثراث العربي ـ بيروت ـ بدون تاريخ ) ج 1، ص 49 ـ ابن حجر العسفلاني، الاصابة في تمييز الصحابة (دار احياء التراث العربي ـ بيروت ـ بدون تاريخ ) ج 1، ص 19.
[32] حقائق هامة حول القرآن الكريم ، ص 66.
[33] محمد محمدي اثري شهري، ميزان الحكمة (مكتب الاعلام الاسلامي ـ طهران ـ 1367هـ . ش ) ج 8، ص 75، حديث شماره 16168.
[34] حقائق هامة حول القرآن الكريم، ص 66.
[35] التمهيد في علوم القرآن، ج 1 ص 235.
[36] همان، ج 2 ص 186.
[37] حقائق هامة حول القرآن الكريم ، ص 69.
[38] الكاند هلوي، حياة الصحابة (دارانصر للطباعة ـقاهره ـ 1389 هـ . ق) ج 3، ص 255.
[39] بنابر اشهر تعاريف، سوره هاي مكي، سوري را گويند كه پيش از هجرت بر پيامبر اسلام(ص) فرود آمده و سوره هاي مدني، آنهايي كه پس از هجرت نازل شده است: البرهان في علوم القرآن، ج 1، ص 239 و نيز محمد رضا صالحي كرماني، درآمدي بر علوم قرآني (جهاد دانشگاهي ـ تهران ـ 1369 هـ . ش) ص 107.
[40] يونس/38 ( در كتاب « ترجمه تفسير طبري» ترجمه آيه بدين قرار است: « بگو : بياريد سورتي همچنان و بخوانيد آنچه توانيد از بيرون خداي، اگر هستيد راست گويان» ، علما و فقهاي ماوراء النهر، ترجمه تفسير طبري به اهتمام حبيب يغمايي (انتشارات توس ـ تهران ـ 1356 هـ . ش ) ج ـ 3ـ ص 673.
[41] هود /13.
[42] بقره /23.
[43] توبه /64.
[44] ترجمه، به نقل از ترجمه تفسير طبري
[45] توبه /86(ترجمه به نقل از مأخذ پيشين).
[46] توبه/124(ترجمه، به نقل از ترجمه قرآن مجيد عبدالمجيد آيتي).
[47] توبه / 127 ( ترجمه، به نقل از مأخذ پيشين).
[48] نور/ 1 ( ترجمه، به نقل از مأخذ پيشين) .
[49] محمد /20 (ترجمه، به نقل از مأخذ پيشين).
[50] حقائق هامة حول القرآن الكريم، ص 70 و نيز ر.ك به: خالد عبدالحرحمن العك، تاريخ توثيق نص القرآن (الشركة المتحدة للتوزيع ـ بيروت ـ بدون تاريخ) ص 58.
[51] الفيض الكاشاني، المحجة البيضاء (دفتر انتشارات اسلامي ـ قم ـ بدون تاريخ ) ج 2، ص 214.
[52] از آنجا كه ميان دو سوره انفال و توبه، بسمله ، فاصله نشده است در واقع يك سوره قلمداد شده اند.(مجمع البيان في تفسير القران، ج 1، ص 82 مقدمه).
[53] الاتقان في علوم القرآن، ج 1 ص 63.
[54] همان مأخذ، جلد و صفحه .
[55] پژوهشي در تاريخ قرآن كريم ، ص 102 و 103.
[56] محمد حسين طباطبائي ، قرآن در اسلام(انتشارات طلوع ـ مشهد ـ بدون تاريخ ) ص 161 و 162.
[57] ابوعلي بن الحسن الطبرسي، جوامع الجامع في تفسير القرآن المجيد (دارالاضواء ـ بيروت ـ 1405 هـ . ق) ج 1، ص 6 مقدمه، (مقدمه به امضاء كامل سليمان است).
[58] حقائق هامه حول القرآن الكريم، ص 73.
[59] مختصر الاتقان في علوم القرآن، ص 27.
[60] همان، ص 28.
[61] همان مأخذ و صفحه .
[62] حفائق هامة حول القرآن الكريم ، ص 71.
[63] همان مأخذ و صفحه.
[64] همان مأخذ، ص 73.
[65] همان مأخذ و جلد .
[66] المحجة البيضاء ، ج 2 ص 231.
[67] محمد بن الحسن الحرالعاملي، وسائل الشيعه الي تحصيل مسائل الشريعة (داراحياء التراث العربي ـ بيروت ـ 1403 هـ . ق) ج 4، ص 853.
[68] الصغير، تاريخ القرآن ، ص 84.
[69] نورالدين علي بن ابي بكر، مجمع الزوائد ( دارالكتب العلميه ـ بيروت ـ 1408 هـ . ق ) ج 4، ص 853، دراسات قرآنيه، تاريخ القرآن، ص 84.
[70] ر.ك.به: الزنجاني ، تاريخ القرآن، ص 76 تا87.
[71] البرهان في علوم القرآن، ج 1 ص 297.
[72] البيان في تفسير القرآن، ص 201 .
[73] داسات قرآنية ، تاريخ القرآن، ص 85.
[74] حقائق هامة حول القران الكريم، ص 103 و دراسات قرآنية ، تاريخ القرآن ، ص 81.
[75] لفظ « كتاب» در قرآن در معاني ديگري از جمله: نوشتن حكم تشريعي، كتاب آسماني نامه عمل و ... بكار رفته است . براي توضيح بيشتر ر.ك به: محمد تقي مصباح يزدي ، معارف قرآن(انتشارات در راه حق ـ قم ـ 1367 هـ . ش) ج 1، ص 193 ـ 190.
[76] حقائق هامه حول القرآن و الكريم، ص 104.
[77] المفردات في غريب القرآن، ص 423.
[78] خليل بن احمد الفراهيدي، كتاب العين ( دارالهجرة ـ قم ـ 1410 هـ . ق) ج 5ـ ص 341.
[79] ر.ك. به: مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص 44 و الاتقان في علوم القرآن، ج 2، ص 16و عبدالله شبر، تفسير القرآن الكريم ( دارالهجرة ـ قم ـ بدون تاريخ ) ص 28، مقدمه، ( مقدمه از آن محمد جواد بلاغي نجفي است) .

نوشتن دیدگاه