میرصادق سیدنژاد
پیامبر صلیاللهعلیهوآله و قرآنشناسی
بیشک در میان مردمان، هیچ کس به اندازه رسول خدا صلیاللهعلیهوآله با عظمت قرآن آشنایی ندارد؛ زیرا توان و استعداد آن حضرت چنان بود که آیات قرآن به ایشان نازل و از طریق آن رسول هدایت، به سایر مردم رسانده شد. این در حالی بود که به تصریح قرآن، اگر حقیقت این کتاب آسمانی به کوهها نازل میشد، آنها نمیتوانستند در مقابل عظمت آن تاب و تحمل داشته باشند و از هم متلاشی میشدند. بر این اساس، میتوان گفت شخصیتی که این امانت بینظیر الهی را دریافت کرده، بهتر و بیشتر از دیگران با معارف و حقایق آن آشنایی دارد و میتواند عظمت آنرا برای مردم تبیین، و وظایف آنان را در برخورد با قرآن معیّن کند.
از رسول خدا صلیاللهعلیهوآله روایات بسیاری درباره معرفی حقیقت قرآن، تشویق به تمسک به آن، چگونگی بهرهبرداری از مراتب و معراف این کتاب آسمانی و نیز ترغیب آموزش و تدبر در قرآن وارد شده که تحقیق و تأمل در آنها، از بهترین شیوههای آشنایی با قرآن است.
قرآن، سفره ضیافت خدا
پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله در ضمن روایتی، قرآن کریم را «سفره ضیافت الهی» توصیف میکند. بر این اساس، معارف گرانسنگ قرآنْ به عنوان بخشی از غذای روح و روان آدمی محسوب میشود و انسان از طریق بهره بردن از این معارف، به اوصاف و ویژگیهایی آراسته میشود که حقیقت جانشین پروردگار بودنِ او را عینیت میبخشد و او را به کمالی که شایسته آن است، میرساند. همچنین این سفره به گونهای است که هر کس در کنار آن بنشیند، به اندازه توان و استعداد خود از آن بهرهمند میشود و هیچ کس از آن محروم نمیگردد. پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله در اشاره به این ویژگیِ کتاب الهی میفرماید: «قرآن سفره ضیافت خداوند است و تا میتوانید، از آن توشه بگیرید».
تشویق به آموزش قرآن
از آنجا که استفاده از هر چیزی به شناخت آن نیاز دارد، بهرهبرداری شایسته از قرآن نیز نیازمند آشنایی با ابعاد مختلف آن است. بر این اساس، رسول خدا صلیاللهعلیهوآله ضمن اشاره به آثار و برکات کتاب آسمانی اسلامْ مردم را به یادگیری و آموزش آن تشویق کرده و میفرماید: «اگر حیاتی چون زندگی انسانهای نیکبخت و مرگی همانند مرگ شهیدان میخواهید و به نجات در روز حسرت و داشتن سایهبان برای روز سوزان قیامت و همین طور به هدایت در روز ضلالت و گمراهی علاقهمند هستید، قرآن بیاموزید؛ زیرا این کتاب سترگ، سخن خدای مهربان و مایه حفظ از دسیسههای شیطانْ و وسیله سنگینیِ میزان عمل در روز حساب است».
پناه بردن به قرآن در مشکلات
پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله در روایات بسیاری، بر توجه به قرآن و پناه بردن به آن تأکید ورزیده است. روزی رسول خدا صلیاللهعلیهوآله به اصحاب فرمودند: «اکنون که در زمان آرامش و صلح به سر میبرید، خود را برای مسابقهای که در پیش دارید آماده کنید.» یکی از یاران حضرت برخاست و عرض کرد: «ای پیامبر خدا، میفرمایید چه کنیم؟» آن حضرت فرمودند: «دنیا محل بلا و گرفتاریهاست، نه آسایش و آرامش؛ بنابراین، هرگاه امور همانند پارههای شب تار برای شما تاریک و مبهم شد، به قرآن روی آورید... هر کس قرآن را راهنمای خویش سازد، قرآن او را به سوی بهشت سوق میدهد...قرآن راهنمای راه بهشت است و حق و باطل را از هم جدا میکند... دانایانِ به معارف قرآن، از آن سیر نمیشوند. قرآن ریسمان محکم و استوار خداست... و چراغهای هدایت و پرتوگاههای حکمت، در این کتاب آسمانی نهاده شده است».
راه نجات از فتنه
انسانهای علاقهمند به رستگاری و سعادتْ همواره میکوشند که در برخورد با پیشآمدها و انجام وظایف و مسؤولیتها، به گونهای عمل کنند که همه امور زمینهساز کمال و سعادت آنها باشد. آنها میکوشند به وسیلهای دست یابند که در هنگام گرفتاری، به کمک آن از خطرات رهایی یابند. هنگامی که مردمان در اینباره از اولیای الهی یاری خواستند، هر یک به فراخور شرایطْ جواب لازم را میدادند. از حضرت علی علیهالسلام روایت شده است که روزی رسول خدا صلیاللهعلیهوآله فرمودند: «از جبرئیل پرسیدم که راه رهایی از فتنهها چیست؟ گفت: راه نجات از فتنههایی که در انتظار امت توست، کتاب خداست؛ زیرا در آنْ علاوه بر آنکه تمام اخبار قبل و بعد از شما آمده، حکم تمام کارهایی که در میان شما رایج است، بیان شده است».
جایگاه قرآن
بدون تردید در طول تاریخِ حیات انسان، کتابهای بسیاری برای هدایت و راهنمایی انسانْ چه از طرف خداوند و به وسیله پیامبران الهی، و چه توسط اندیشمندان بزرگ ارائه شده است. این کتابها هر یک از جهتی، شرایط زندگی انسان را سر و سامان داده و او را با شیوههای درست زندگی آشنا ساختهاند، ولی با عوض شدن شرایط روزگار، در کارآیی آنها تردید شده است. در این میان، قرآن که کتاب آسمانی ما مسلمانهاست، تنها کتابی است که نه تنها چارچوبهای زمان و مکانْ آنرا از کارآیی باز نداشته، بلکه با عوض شدن شرایط و رشد اندیشهها و علوم، توانمندیهای آن بیش از پیش آشکار شده است. تمام افردی که درصدد مقایسه قرآن با سایر کتابهای مهم دینی و غیر دینی برآمدهاند، به این حقیقت اعتراف کردهاند که قرآنْ قابل قیاس با سایر کتابها نیست. رسول خدا صلیاللهعلیهوآله درباره فضیلت قرآن بر سایر کتابها میفرماید: «برتری قرآن بر دیگر سخنان و کتابها، همانند برتری خداوند بر مخلوقات است».
اوصاف قرآن
در مجموعه سخنان رسول اکرم صلیاللهعلیهوآله ، از عظمت قرآن با تعابیر مختلفی یاد میشود که هر یک از آنها، به ویژگی خاصی از این کتاب سترگ دلالت دارند؛ از جمله این جملات است:
قرآن دوا و درمان [جهل و گمراهی] است.
قرآن راهنمایی است که راه را نشان میدهد. کتابِ روشنگری و تحصیل حقایق است. جداکننده حق از باطل است.
باطل از هیچ راهی در قرآن راه نمییابد و از سوی خداوند حکیم نازل شده است. هر کس علم هدایت را جز در آن بجوید، گمراه میشود.
قرآن، راستترین سخن و رساترین اندرز و موعظه و زیباترین قصههاست.
قرآن سبب امن و امان در روز قیامت و یاد خدای رحمان و نگهدارنده از شرّ شیطان و وسیله سنگینی میزان عمل است.
آثار تلاوت قرآن
از پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله درباره آثار و نتیجه تلاوت قرآن کریم، روایات زیادی نقل شده است. آن حضرت میفرماید: «هر گاه یکی از شما دوست داشت با خدا سخن بگوید، قرآن تلاوت کند.» ایشان در جای دیگر فرمود: «این دلها همانند آهن به مرور زمان زنگار میبندند». اصحاب عرض کردند: «یا رسول اللّه صلیاللهعلیهوآله ، صیقل دهنده زنگار دلها چیست؟» حضرت فرمودند: «صیقل دهنده دلها، تلاوت قرآن است». آن حضرت به مناسبت دیگری در ضمن تشویق به تلاوت قرآن میفرمایند: «برتو باد خواندن قرآن، زیرا کفاره گناهان و مایه ایمنی از عذاب خداوند است.» باز در جای دیگری خطاب به یکی از عزیزان خود فرمودند: «ای فرزندم، از خواندن قرآن غافل مباش؛ زیرا دل را زنده میکند و انسان را از زشتکاری و گناهان باز میدارد».
پاداش شرکت در جلسه تلاوت قرآن
تلاوت آیات قرآن، همانند سایرتلاشهای علمی در زمینه معارف و علوم قرآنی، دارای برکات زیادی است و در تحقق بخشیدن به سلامت زندگی و سعادت اخروی انسان بسیار مؤثر است. نبی اکرم صلیاللهعلیهوآله در تشویق به تلاوت قرآن و شرکت در مجالس آموزش تلاوت قرآن مطالب زیادی فرمودهاند. ایشان در این باره میفرمایند: «هیچ گروهی در خانهای از خانههای خدا برای تلاوت کتاب خدا و مباحثه درباره آن جمع نشدند، مگر اینکه سکینه و آرامش ِ واقعی بر دل آنان فرود آمد و رحمت الهی آنها را فراگرفت. همچنین فرشتههای الهی چنین جمع و مجلسی را در میان میگیرند و خدا از آنان به نیکی یاد میکند».
نتیجه تعلیم و تعلم قرآن
از آنجا که تعالیم حیاتبخش قرآن کریمْ با هدف به کمال واقعی رساندن جوامع انسانی از طرف پروردگار عالمیان نازل شده است، برای بهرهبرداری ِ لازم از آنْ هیچ راهی جز آموختن و عمل کردن به تعلیمات و دستورات آن نیست؛ چرا که عملِ بدون علمْ و علمِ بدون عملْ هرگز در تحقق یافتن اهداف مفید واقع نمیشود و حتی در موارد بسیاری، عدم توجه به همراهی علم و عمل، خسارتهای جبران ناپذیری نیز در پی میآورد. پیامبرگرامی اسلام صلیاللهعلیهوآله همواره در طول حیات مبارکشانْ به مسأله تعلیم و تعلّم قرآن و عمل بر طبق تعلیمات والای آیات قرآنی تأکید میورزیدند. ایشان در روایتی میفرمایند: «بدانید که هر کس قرآن بیاموزد، و آنرا به دیگران آموزش دهد و به آنچه در قرآن آمده عمل کند، خودِ من رهبر و راهنمای او به سوی بهشت هستم».
دعای مانع فراموشی قرآن
از جمله راههای جلوگیری از فراموشی قرآن، افزون بر تلاوت مداوم و مطالعه و تدبّر همیشگی در آیات آن، درخواست از خداوند متعال است؛ یعنی انسان علاوه بر انس با قرآنْ از پروردگار عالمیان بخواهد که توفیق حفظ و نگهداری آیات و احکام آنرا به او عنایت کند.
روزی نبی مکرم اسلام به حضرت علی علیهالسلام فرمودند: «ای علی، دعایی به تو میآموزم که به برکت آنْ قرآن رافراموش نکنی. بگو: بار خدایا، به من رحمت آر که تا زنده هستم، هیچگاه نافرمانی تو نکنم و در راه آن چیزهایی که لغو وبیهوده است، زحمت نکشم. به من نیکاندیشی در آنچه تو را خشنود میسازد، روزی کن. حفظ کردن کتاب خودت قرآن را ـ آن گونه که به من آموختهای ـ با قلبم همراه ساز و تلاوت آنرا به صورتی که مورد رضا و پسند توست، روزیام فرما. پروردگارا، به وسیله کتابت قرآن، دیده مرا روشن گردان و سینهام را بگشا و زبانم را گویا کن و اعضای بدنم را در راه عمل به آن موفق بدار و در این زمینه، به توانمندیام بیفزا و کمککارم باش؛ چرا که جز تو معبود و کمک کاری نداریم».
منزلت عالمان به قرآن
هر یک از پدیدههای جهان و نعمتهای الهی، سهم به خصوصی در تأمین سعادت انسانها دارد، در نتیجه ارزش و اهمیت آنها نیز در مقایسه با یکدیگر با هم متفاوت است. بر این اساس، دارندگان هر یک از این نعمتها نیز به تبع داراییهای خود، از جایگاه و منزلت خاصی برخودارند. از این رو، چون در بین تمام نعمتهای الهی، هیچ یک از آنها همانند قرآنْ انسان را در رسیدن به کمال و سعادت واقعیاش یاری نمیکند، آشنایان به معارف قرآنی، از منزلت و جایگاه والایی در جهانبینیِ الهی برخوردارند و در اشاره به مقام و منزلت آنانْ از رسول خدا صلیاللهعلیهوآله توصیفات زیادی نقل شده است؛ از جمله آن حضرت میفرمایند: «عالمان به قرآنْ سرشار از رحمت و نور خدا، و فرمانروایان بهشتیاناند. در دنیا نیز بزرگان و گرانمایهگان امّت من، آشنایان به قرآن و شب زندهداران هستند».
ارج و احترام عالمانِ قرآن
در مجموعه سخنان رسول خدا صلیاللهعلیهوآله آنگاه که ارزش قرآن کریم و تعالیم آن تبیین میگردد، سخن از ضرورت آموزش قرآن به میان میآید و در ادامه، به جایگاه و ضرورت پاسداشت و احترام این کتاب عزیز اشاره میشود. به عنوان مثال، در بخشی از فرمایشات آن حضرت، نخست از آموزگاران کلام الهی به عنوان پرچمداران اسلام یاد میشود و سپس در حق آنان توصیه میگردد: «کسی که عالمانِ به قرآن را گرامی دارد، بیگمان خدا را گرامی داشته است و هر کس که آنان را خوار و حقیر شمارد، لعنت خدا را بر خود خریده است» و در جای دیگر میفرماید: «آشنایان به معارف قرآن، آموزگاران کلام خدایند، همواره وجود این طایفه را نور خدا فراگرفته است. هر کس که با آنان دوستی کند، همانند این است که با خدا دوستی کرده است و هر کس با آنان دشمنی ورزد، هر آینه با خدا به دشمنی پرداخته است».
احترام به قرآن
مقدار احترام به هر چیزی، به اندازه نقش و اهمیت آن در تأمین سعادت تعیین میشود. بر این اساس، چون قرآن کریم تنها برنامه کاملی است که عمل به احکام و اصول آنْ سعادت دنیا و آخرت انسان را در تمام زمانها تضمین میکند، همواره ضرورت احترام به آن مورد تأکید پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله و ائمه اطهار علیهمالسلام بوده است. رسول خدا صلیاللهعلیهوآله با تعابیر گوناگونْ ضمن روشن ساختن جایگاه کتاب الهی، از ضرورت گرامیداشت آن سخن به میان آورده است. ایشان در روایتی در این باره میفرمایند: «قرآن کریم، شریفتر از هر چیزی به جز ذات باری تعالی است. هر کس به قرآن کریم احترام کند، خداوند تبارک و تعالی را گرامی داشته است و هر کس که در احترام به قرآن کوتاهی کند، در حقیقتْ حرمت و احترام خدا را فروگذاشته است».
وصیت به قرآن
با توجه به نقشی که قرآن در هدایت انسانها و وصول آنان به حقیقت دارد، تمسّک به آن و درسآموزی از رهنمودهایش، همواره مورد تأکید پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله بوده است. آن حضرت در هنگام وصیت به مردم، بیش از هر چیز به تمسّک به قرآن و عترت، و جدا نشدن آن دو از هم تأکید داشتند. در آن وصیتّ درباره قرآن میفرمایند: «ای مردم، من انسانی همانند شما هستم. وقت آن رسیده که فرستاده خدا (عزرائیل) پیش من آید و من دعوت پرودگار را لبیک گفته، به جوار رحمت او منتقل شوم. من دو چیز مهم را بین شما به ارث میگذارم: اول کتاب خدا که سرشار از نور و هدایت است. آگاه باشید هر کس آن را رها کند، گمراه گشته است و هر کس به آن تمسک جوید، در راه هدایت و رستگاری واقع شده است؛ پس به کتاب خدا چنگ زنید و آنرا وسیله هدایت خود قرار دهید».
نتیجه ترک عمل به قرآن
در سخنان رسول خدا صلیاللهعلیهوآله از قرآن، با تعابیری چون شفای سودمند، وسیله نجاتبخش، کفاره گناهان، سپر در برابر آتش جهنم و وسیله هدایت و رستگاری یاد شده است. البته نکته اینجاست که این برکات، در صورت عمل به احکام آسمانی قرآن تحقق مییابد و در مقابلْ در روایات، از کسی که صرفا قرآن را بیاموزد و آنرا خوب قرائت کند، ولی از عمل به دستورات آن سرباز زند، به بدی یاد شده است از جمله در جایی پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله میفرمایند: «کسی که قرآن را بیاموزد و به آن عمل نکند، و دنیادوستی و زینت آنرا بر قرآن ترجیح میدهد، سزاوار است که مورد خشم و غضب خداوند قرار گیرد» و در جایی دیگر میفرمایند: «هر کس که قرآن را بخواند و به آن عمل نکند، خداوند او را در روز قیامت کوردل محشور خواهد کرد».
جرعهای از زلال وحی
- بازدید: 2994