میرصادق سیدنژاد
علی علیهالسلام شاگرد مکتب وحی
واقعیتهای تاریخی گویای این حقیقت است که علی بن ابی طالب علیهالسلام همواره در کنار پیامبر صلیاللهعلیهوآله بود و رسول خدا صلیاللهعلیهوآله به هر جا که میرفتند، ایشان را هم با خود میبردند. علی علیهالسلام خود در این باره میفرماید: «آن گاه که کودک بودم، رسول خدا صلیاللهعلیهوآله مرا در کنار خود جای میداد. هر سال که در «غار حرا» برای عبادت خلوت برمیگزید، مرا نیز با خود به آنجا میبرد، به گونهای که در زمان نزول وحی، من روشنایی آن را [به چشم بصیرت [میدیدم و بوی نبوّت را [به شامه درونیِ خویش] استشمام میکردم... .» به این ترتیب، از همان آغاز نزول وحی با زلال وحی آشنا شده و معارف آن در جان وی نفوذ میکرد و لحظهای از قرآن فاصله نمیگرفت ؛ از این رو، کسی را جز او نمیتوان به عنوان برترین شاگرد مکتب وحی معرفی کرد تا آن جا که رسول خدا صلیاللهعلیهوآله فرمود: «علی همگام با کتاب خدا و کتاب خدا همراه اوست؛ این دو هرگز از یکدیگر جدا نخواهند شد تا در کنار حوض کوثر بر من وارد شوند».
علی علیهالسلام و علم به معارف قرآن
بدون تردید پس از پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله شایستهترین انسان برای معرّفی قرآن علیبنابیطالب علیهالسلام است؛ چرا که آن حضرت، علاوه بر برخورداری از منصب امامت و جانشینی رسول خدا صلیاللهعلیهوآله معارف قرآن را از شخص آن حضرت آموخته است. خود ایشان دراین باره میفرمایند: «چون آیات الهی نازل میشد، پیامبر خدا صلیاللهعلیهوآله مرا نزد خود میخواند و به من آیات الهی را املاء میکرد و تفسیر و تأویل و سایر آگاهیهای مربوط به آیات را به من میآموخت و من همه آن چه را ایشان بیان میکرد، بدون کم و کاست مینگاشتم.» با توجّه به چنین حقیقتی است که وقتی علی علیهالسلام درباره آشنایی خود با معارف قرآنی سخن میگوید، با صراحت کامل میفرماید: «به خدا سوگند تمام آیات الهی را میدانم که درباره چه چیزی و چه کسی نازل شده است؛ پروردگارم برای من قلبی فهیم و زبانی پرُسنده بخشیده است».
علی علیهالسلام قرآن ناطق
علی بن ابی طالب علیهالسلام علاوه بر این که در آشنایی با معارف قرآنی بی نظیر بود در عمل به آموزههای آن و حفظ و حراست از آیات وحی نیز سرآمد همگان به شمار میآید. علاّمه مجلسی رحمهالله در این باره میگوید: «از آن جا که حضرت علی علیهالسلام حامل علم قرآن و آراسته به اخلاق قرآن است، در روز واپسین هم تجسّم عینی قرآن کریم خواهد بود؛ زیرا عمل به آیات کتاب الهی در او به کمال رسید». تمام کسانی که با سیره و شیوه زندگی آن حضرت علیهالسلام آشنایی دارند، بر این حقیقت تأکید میورزند که سرتاسر زندگی ایشان، با آیه آیههای قرآن مطابقت و هماهنگی کامل داشت و به عبارت دیگر، همه اعمال و رفتارهای آن حضرت، تفسیر وحی و تبیین دقایق معارف الهی و در یک کلام تجسّم عینی قرآن بود. ایشان در توصیف این ویژگی بی نظیرشان فرمودهاند: «من سخن خدا و گویایم».
قرآن حق گوست
قرآن کریم سخن خداست و هیچ گونه باطلی در آن راه پیدا نکرده و هرگز مطلب ناروایی از آن به گوش نمیرسد. نیز به این دلیل که تک تک احکام و آموزههای آن مطابق با معیارهای حق است، با گذشت زمان و پیشرفتهای علمیِ جوامع بشری و دشمنیهای انسانهای هواپرست و حق ستیز، گردی بردامن آن نمینشیند و چنان چه پیروان قرآن هم به درستی از آموزههای آن پیروی کنند، همیشه سرافراز و پیروز خواهند بود. علی بن ابی طالب علیهالسلام در اشاره به حقّانیّت و شکست ناپذیری قرآن میفرماید: «... کتاب خدا قرآن، سخن گویی است که زبانش از حق گویی خسته نمیشود و همواره گویاست. این کتاب آسمانی همانند خانهای است که ستونهای آن به قدری محکم است که هرگز فرو نمیریزند و صاحب عزّتی است که یارانش هیچ وقت دچار شکست نمیشوند».
قرآن شفای درده
آموزههای حیات بخش قرآن، جهالت و گمراهیها را برطرف میسازد، راه چاره دردهای روحی و معنوی را نشان میدهد، انسان را از دچار شدن به سرگردانی در عقیده و ایمان باز میدارد و عطش حقیقت جویی و خداخواهی را ـ که یک نیاز فطری است ـ به بهترین صورت سیراب میکند. علی بن ابی طالب علیهالسلام پس از اشاره به برخی ویژگیهای قرآن، در این باره میفرماید: «آگاه باشید هیچ کس پس از برخورداری از نعمت قرآنْ دچار فقر و بیچارگی نمیشود و بدون قرآن هم کسی به بی نیازی دست نخواهد یافت؛ بنابراین، از قرآن برای بیماریهای خود شفا و بهبودی بطلبید و برای پیروزی بر مشکلات از آن کمک بگیرید؛ زیرا در قرآن شفای بزرگترین بیماریها، یعنی کفر، نفاق و گمراهی وجود دارد».
قرآن، بیانگر حلال و حرام
قرآن کریم پرهیزدهنده انسانها از کردار ناشایست و راهنمای ایشان به سوی اعمال نیک است تا در پرتو انوار قرآن، به سعادت واقعی دست یافته از عذاب در امان بمانند. علی علیهالسلام به این حقیقت اشاره دارند که همه انبیاء پس از به جای آوردن مسئولیت خود در رساندن احکام و دستورات الهی به مردم، ندای حقّ را لبیک گفته و به جوار رحمت او منتقل شدند، پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله نیز همانند پیامبران گذشته، امّت خود را بدون سرپرست و راهنما به خود وانگذاشت، بلکه در میان آنها کتاب خدا را به یادگار قرارداد که حلال و حرام را روشن میسازد و تمام احکام در آن به وضوح آشکار است.
قرآن پندگوی امین
یکی از راههای محفوظ ماندن از لغزشها و انحرافات، پند و اندرز پذیری از صالحان و خیرخواهان است. انسانهای عاقل و علاقهمند به هدایتْ همواره تلاش میکنند تا نصیحت و اندرز افراد آگاه و حقیقت شناس را آویزه گوش خود سازند در مقابل، خودبینان و متکبرانْ از قبول پند و اندرز سرباز زده و با این کار، به دست خود زمینه گمراهی و غلطیدن در مسیرهای ناصواب را رقم میزنند؛ البتّه شناخت پنددهندگان واقعی از غیرواقعی بسیار مهمّ است. حضرت علی علیهالسلام در این باره میفرمایند: «قرآنْ پنددهنده صادقی است که هرگز کسی را فریب نمیدهد» و از آن جا که نصیحتهای قرآن صادقانه و دل سوزانه است و نیرنگ و فریبی در آن نیست، تأثیر آن در دلها نیز بیشتر و عمیقتر خواهد بود.
قرآن حجت خدا
به این دلیل که در سرتاسر قرآن کریم، راههای دست یابی به فلاح و رستگاری در دنیا و آخرت، و هم عوامل شقاوت و گرفتاریهای انسان آمده، در حقیقت حجّت برای همگان تمام شده است و از قرآن به عنوان حجّت اللّه یاد میشود. علی بن ابی طالب علیهالسلام میفرمایند: «چون قرآن هم فرمان دهنده [به نیکیها] و هم بازدارنده از بدیهاست... حجت خداوند بر بندگانش محسوب میشود.» مرحوم بحرانی در توضیح این مطلب مینویسد: «به این دلیل قرآن حجت خدا بر خلق است که در بردارنده وعدهها و وعیدهای الهی و بیان کننده هدف و غایت وجودی آنهاست تا در روز قیامت، جایی برای عذر و بهانه نباشد و آنها نگویند که ما از حقیقت خبری نداشتیم».
قرآن، معدن ایمان
آدمی از دو دسته نیاز برخوردار است: نیازهای مادّی و نیازهای معنوی و ایمان، از جمله گرایشهای والای معنوی انسان است. بدون ایمان صحیح، انسان از داشتن زندگی سالم محروم میگردد؛ چون انسان فاقد ایمانْ غرق در خودخواهیها و هوا و هوسها میشود و در سایه ایمان است که زندگی معنا و هدف پیدا میکند. انسان برای دست یابی به ایمان کامل، افزون برعقل و اندیشه، به منابع سالمی نیاز دارد که او را در دستیابی به آن یاری دهند. در این زمینه، قرآن کریم یکی از مهمترین منابع است که مشتمل بر تمام اصول و ارکان ایمان میباشد. حضرت علی بن ابی طالب علیهالسلام در توصیف آن میفرمایند: «قرآن معدن و سرچشمه ایمان است» و شایسته است علاقهمندان به ایمان خالصْ اعتقادات صحیح و واقعی را از این کتاب آسمانی به دست آورند.
قرآن، سند رسالت
از ضرورتهای پرداختن به قرآن و لزوم شناخت آن، این است که این کتابْ معجزه جاوید رسول خدا صلیاللهعلیهوآله است که رسالت پیامبر با نزول آن تحقق پیدا کرد و ایشان مردم را به معارف تابناک آن فراخواندند. آشنایی با آموزههای قرآنْ در حقیقت آشنایی با بزرگترین معجزه آن حضرت نیز محسوب میشود تا همگان به صدق ادعای پیامبری ایشان پی ببرند. از آن جا که رسالت رسول مکرّم اسلام صلیاللهعلیهوآله جهانی و جاودان است، معجزه ایشان هم جاودان و همیشگی خواهد بود. از این برهان گویای نبوّت، در سخنان علی بن ابی طالب علیهالسلام با تعبیرهای گوناگون یاد شده است؛ از جمله آن حضرت میفرمایند: «خداوند پیامبری هدایتگر با کتابی گویا برانگیخت». در جای دیگر از این معجزه همیشگی تحت عنوان نور روشن گر یاد کرده میفرمایند: «خداوند پیامبر را با نورِ روشن گر، برهان آشکار، راه روشن و کتاب هدایت گر برانگیخت».
جامعیّت قرآن
جامع و کامل بودن قرآنْ از ویژگیهای مهم آن است. این کتاب آسمانی، همه امور مربوط به هدایت انسانها به سوی کمال را در خود دارد و از این نظر، هیچ گونه نارسایی در آن یافت نمیشود. خداوند متعال در آیهای خطاب به پیامبر تصریح کرده که «ما کتابی به تو فرو فرستادیم که بیان گر همه چیز است». امام علی بن ابی طالب علیهالسلام در این باره میفرماید: «خداوند قرآنی را برای شما فرو فرستاد که بیان کننده همه مطالب است. پیامبرش را در میان شما زنده نگه داشت تا دین خود را برای او و شما بدان گونه که در کتاب خود نازل کرده بود و خودش میپسندید به کمال رساند و بر زبان او هر کار زیبا و ناپسند و بایسته و نبایسته را به شما ابلاغ کرد». و در جای دیگر فرمودند: «... بدانید که علم آینده و سخن گذشته و درمان دردهایتان و سامان زندگیتان در قرآن وجود دارد».
داوری قرآن
از ویژگیهای اساسی قرآن، توانمندی در حلّ اختلافات و داوری واقع بینانه در تشخیص حقّ از باطل است. در برخی از آیهها، در اشاره به این بُعد از قرآن از آن با عنوان «فُرقان» یعنی جداکننده درست از نادرست و در بعضی آیات دیگر با تعبیر «قَول فَصل» یعنی حکم قاطع و برطرف کننده اختلافات یاد شده است. هم چنین در آیاتی توصیه شده که اگر در امری از امور اختلاف نظر داشتید، آن را به خدا و پیامبرش عرضه کنید تا حقیقت برایتان روشن گردد. حضرت علی علیهالسلام در این باره، ضمن تأکید براین نکته که آیات محکم قرآن کریم و سنت قطعی پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله یگانه مرجع برطرف سازی شبهات است، به فرماندار خود مالک اشتر مینویسند: «درهر کار بزرگی که برای تو دشوار میشود و یا هر امری که برایت مشتبه میگردد، به خدا و رسول او رجوع کن... رجوع به پروردگار از طریق آیات کتاب آسمانی او صورت میگیرد».
ظاهر زیبا و باطنی عمیق
به اعتراف آشنایان به آرایههای سخنوری و زیباییهای زبانْ بخشی از اعجاز قرآن، مربوط به فصاحت و بلاغت آن است. ابوالعَلاءِ مُعَّرِی که داعیه مبارزه با قرآن را داشته است، در این باره میگوید: «این سخن در میان همه مردم اعم از مسلمان و غیرمسلمان مورد اتفاق است که کتاب حضرت محمد صلیاللهعلیهوآله عقلها را مغلوب میکند و تاکنون کسی نتوانسته مانند آن را بیاورد. سبک آن بی نظیر است و جاذبه آن به گونهای است که اگر آیهای از آن در میان کلمات دیگر قرار گیرد، چون ستارهای فروزان در شب تاریک میدرخشد». از نظر مضمون و محتوا هم به اندازهای مباحث آن عمیق و گرانبهاست که به حقّ جز اهلبیت عصمتْ کسی را یارای دست یابی به همه معارف آن نیست و همان گونه که ائمه اطهار علیهمالسلام تأکید و تصریح کردهاند، در مسیر هدایت و به هنگام مواجه شدن با هر فتنهای، از طریق تمسک به قرآن میتوان نجات یافت. حضرت علی علیهالسلام این ویژگی قرآن را با تعبیر زیبای «قرآنْ دارای ظاهری زیبا و باطنی پرمایه است» مورد تأکید قرار دادهاند.
قرآن بهار دله
همان گونه که جسم آدمی در نتیجه برخورداری کامل از نعمتهای مادّیْ طراوت و شادابی مییابد، جان و روح او نیز در اثر بهرهمند شدن از معارف و حقایق متعالی، مراتب والای تعالی را یکی پس از دیگری پشت سر میگذارد تابه قُرب حقّ که هدف از آفرینش انسان است، برسد. تعمّق و تدبّر در آیات کلام اللّه و تلاش در راستای پرده برداری از چهره زیبای حقایق قرآن، مهمترین وسیلهای است که زمینه برخورداری از برکات معارف عالی آیات الهی را فراهم میسازد. قرآن کریم در آیهای، ضمن سرزنش کسانی که در آیات الهی تدبّر نمیکنند و با این حال انتظار دارند که دل هایشان با طراوت باشد، به آنان توصیه و تأکید میکند که به منظور برخورداری از برکاتْ در آیات قرآن تدبّر و تفکر داشته باشند. حضرت علی علیهالسلام در این باره میفرمایند: «در آیات قرآن تفقّه و تعمّق داشته باشید؛ چون تعمق و تدبّر در قرآنْ بهار دلهاست».
ره آورد عمل به قرآن
بدون تردید همه نسخههای درمان دردها و رنجها و دستورالعملهای بهینهسازی زندگی فردی و اجتماعی، هنگامی نتیجه بخش است که همراه با عمل باشد. از آنجا که رهنمودهای قرآن مسیر واقعی سعادت انسانها را نشان میدهند، موفقیّت واقعی در میان آشنایان به معارف قرآنی، تنها نصیب کسانی میشود که به دنبال تحصیل این معارف و در پی عمل به این آموزهها باشند. بر این اساس، هر کس در عمل به قرآن و معارف آن توفیق بیشتری یابد، به همان نسبتْ از سایرین در پیمودن راه سلوک به سوی خداوند پیشی گرفته است. علی بن ابی طالب علیهالسلام در این باره میفرمایند: «هر کس مطابق مطالب قرآن سخن گوید، گفتارش صادقانه خواهد بود و کسی که بر طبق رهنمودهای قرآن عمل کند، بر دیگران پیشی خواهد گرفت».
جرعهای از زلال وحی قرآن در کلام امیرالمؤمنین علی علیهالسلام
- بازدید: 3124