بهزاد یوسفزاده
در یک نگاه
موزه آستانه مقدّسه قم که به برکت وجود مرقد نورانی و شریف حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام در سال 1314 ش. فعالیت خود را آغاز نمود، یکی از قدیمیترین موزههای کشور محسوب میگردد که آثار و نفایس تاریخی و هنری فراوانی در آن نگهداری میشود. تنوّع موضوعی آثار تاریخی، از ویژگیهای این موزه به شمار میرود که از آن جمله است:
1. گنجینه قرآنهای نفیس خطّی.
2. مسکوکات ادوار اسلامی و پیش از اسلام.
3. آثار کاشیکاری.
4. ظروف سفالینه.
5. تابلوهای نقّاشی.
6. آثار خاتمکاری و منبّتکاری.
7. آثار حجّاری.
8. پارچههای ابریشمی دستبافت.
9. قالی و قالیچههای ابریشمی دستبافت.
اینک به جهت اهمیت موضوع، ابتدا برای آشنایی با بخش قرآنهای نفیس خطّی موزه، توضیحاتی ارائه و سپس به تناسب موضوع این ویژهنامه، قرآن منسوب به امام حسن عسکری علیهالسلام معرّفی میگردد.
گنجینه قرآنهای خطّی موزه
این بخش به لحاظ تعداد آثار و برخورداری از شیوههای ممتاز هنر «کتابآرایی» مانند تذهیب، تجلید و خوشنویسی اهمیت بسیار زیادی دارد. برخی از قرآنهای موزه در قرون آغازین حیات اسلام؛ یعنی در قرن دوم و سوم همزمان با حکومت خلفای عبّاسی کتابت شده و برخی نیز در سایر ادوار اسلامی، مصادف با دوره حکومت آل بویه، سلجوقیان، ایلخانیان، تیموریان، صفویان و قاجاریه کتابت شده است.
قدیمیترین قرآن موزه در سال 198 ق. نوشته شده و در آغاز آن، نام مأمون ـ خلیفه عبّاسی ـ مشهود است. بعضی از قرآنها روی پوست، برخی روی پارچه و مابقی روی انواع کاغذ نوشته شده است.
قرآنهای موزه عمدتا به خطّ کوفی، ثلث، نسخ، محقق و ریحان میباشد که برخی، ابتدا تا انتها به یک شیوه از خطّ خوشنویسی و تعدادی دیگر به شکل توأمان نویسی، کتابت شده است.
اکثر آیات قرآن با مرکّب مشکی و برخی دیگر نیز با آب طلا و رنگ لاجوردی تحریر شده است.
بخشی از قرآنهای موزه دارای ترجمه فارسی است که در بعضی از آنها همزمان با کتابت متن آیات، نگارش ترجمه نیز به دنبال آن انجام پذیرفته ولی در برخی از نسخهها پس از سپری شدن مدّت زمانی طولانی ترجمه فارسی به خطّ نسخ یا نستعلیق بر آن افزوده شده که تنوّع سبک «ترجمه» در دورهها و قرون مختلف ـ که بیانگر سیر تاریخی تحوّل زبان و ادب پارسی است ـ از نکات حائز اهمیت در قرآنهای مترجم میباشد.
در این بخش، آثار ارزشمندی از خطّاطان ادوار اسلامی همچون: میرزا احمد نیریزی، فیض اللّه لاهوری، شمسالدّین عبداللّه، دوست محمد بن سلیمان الهروی و علی نقی بن محمد کبیر ربّانی، موجود میباشد.
اکثر صفحات قرآنها با بهرهگیری از هنر زیبا، ظریف و پرکار «تذهیب» مزیّن شده و با استفاده از نقوش زیبای گل و بوته اسلیمی، تُرَنج، سرترنج، لچک ترنج، شمسه و شرفه، جدول کشی و کمند رزین، زنجیره و به کمک انواع رنگها مانند لاجورد، شنجرف و طلا به شیوهای بسیار زیبا و دلانگیز آراسته شده است.
قرآنهای موزه عمدتا دارای انواع جلدهای زیبا شامل جلد چرمی ساده، چرمی سوخت ضربی، سوخت معرّق، جلد طلاکوب، جلد روغنی (لاکی) با تزئینات گل و مرغ و بوته و همچنین برخی قرآنها دارای جلد طلاپوش با سرطبل میباشد.
یادگاری از عترت
اینک به معرّفی یکی از قرآنهای نفیس موزه میپردازیم:
این قرآن به شماره 1204 در «دفتر اموال فرهنگی موزه» به ثبت رسیده، تمامی صفحات آن به خطّ کوفی نوشته شده است.
این اثر گرانقدر، با توجّه به نوع خط و نوع تزئینات و کتابت آن بر روی پوست، به قرن سوم هجری تعلّق دارد.
قرآن مورد بحث، دارای 324 ورق است و ابعاد هر ورق 17 × 5/23 سانتیمتر و دارای قطع وزیری کوچک بیاضی است. جلد آن چرمی با نقوش ترنج و سرترنج و لچک ترنج ضربی میباشد.
وقف این کتاب به آستانه مقدّسه حضرت معصومه علیهاالسلام در دوره صفوی صورت گرفته است. واقفاثر، شاه قلی مُهردار1 میباشد، که در سال 956 ق. به وقف آن اقدام نموده است. وقفنامه در ابتدای کتابت مشاهده میشود.
هر صفحه از قرآن، دارای دوازده سطر است، سر سورهها و ترنجهای حواشی صفحات با قلم زرّین کتابت شده است.
صفحات اوّلیه قرآن دارای رادّهنویسی2 است.
خطّ کوفی به کار رفته در این قرآن، از جمله خطوطی است که از نظر رعایت دقیق اصول «خوشنویسی» اهمیت فوق العاده داشته و از نقطه نظر زیبایی شناختی و مهارتهای گرافیکی، بسیار حائز اهمیت میباشد.
در این اثر گرانقدر ما دو شیوه اعراب گذاری را مشاهده میکنیم:
1. اعراب گذاری به شکل نقطههای شنجرفی.
2. اعراب گذاری رایج معمولی (به شکل فتحه، کسره، تشدید و...)
البته هر دو نوع آن، الحاقی است و بعدها پس از کتابت قرآن به انجام رسیده است. لیکن اعراب گذاری با نقطه شنجرفی، از قدمت بیشتر و اعراب گذاری دوم، از قدمت کمتری برخوردار است.
یادآوری این مهم خالی از فایده نیست که قرآنهای مکتوب در صدر اسلام تا سال 67 ق. فاقد اعراب بود؛ بعدها چون قرائت قرآن بدون اعراب باعث بروز برخی مشکلات میگردید، لزوم اعراب گذاری قرآن ضرورت یافت.
بنابر قول مشهور، امیرمؤمنان علیبن ابیطالب علیهالسلام شاگردش ابوالأسود دوئلی (متوفّای 69 ق.) را امر فرمود که به منظور حفظ و پاسداری از زبان عربی ـ به ویژه جهت تسهیل در امر قرائت قرآن ـ قواعدی وضع کند.
ابوالأسود برای نشانه گذاری فتحه، کسره و ضمّه و کسره، «نقطه» را انتخاب کرد که با رنگی متفاوت با خطّ قرآن نوشته میشد؛ بدین ترتیب که برای فتحه، یک نقطه بالای حرف و برای کسره، یک نقطه در زیر حرف و برای ضمّه، یک نقطه در وسط یا در جلوی حرف قرار میدادند و دو نقطه، علامت تنوین بود.
این روش تا سال 175 ق. (اواخر قرن دوم) ادامه داشت، در عهد خلافت سفّاح، خلیل بن احمد فراهیدی، نقطههای ابوالأسود را به نشانههای ـَـِـُ تبدیل نمود و همچنین وی توانست همزه، تشدید و تنوین را وضع نماید.
همانگونه که اشاره شد، در این کتاب شریف علاوه بر اعراب گذاری به نقطه، در بسیاری صفحاتْ اعراب رایج فعلی با مرکّب مشکی به شکل فتحه، کسره، سکون، تشدید و... مشاهده میشود که به شکلی بسیار ابتدایی و غیر هنری انجام شده و به زیبایی صفحات قرآن لطمه وارد نموده است. این اعراب گذاری، الحاقی است و به نظر میرسد مدتها پس از کتابت متن قرآن صورت گرفته باشد.
در آخرین صفحه قرآن، ذیل کادر مستطیلی که دارای نقوش ساده گیاهی است، عبارتی الحاقی و متفاوت با خطّ اصلی قرآن (کوفی) در دو سطر، به خطّ نسخ کهن مشاهده میشود که به واسطه آن، این قرآن شریف به امام حسن عسکری علیهالسلام نسبت داده شده است. متن عبارت چنین است:
«...حسن بن علی رضیاللّه... سنه احدی...»
در مورد قرآن مورد بحث، اگر چه دلیل قطعی بر این انتساب در دست نداریم ـ چون نوع خط و شیوه کتابتِ عبارتی که باعث انتساب این قرآن شده با شیوه کتابت و نوع خطّی که در سراسر قرآن مشاهده میشود متفاوت است ـ اما از آنجا که ائمّه معصومین علیهمالسلام خود در زمره کُتّاب و حُفّاظ قرآن و مهمتر اینکه نزدیکترین افراد بشر و عاملترین آنها به قرآن محسوب میشوند، لذا هیچ بُعدی ندارد که برخی قرآنها توسّط ائمّه معصومین علیهمالسلام کتابت شده و از گزند حوادث مصون مانده و به دست ما رسیده، اگرچه فاقد نام کاتب باشد.
البته علاوه بر قداست ویژهای که قرآن کریم دارد، شرافت و عظمت کاتب نیز ـ به ویژه اگر امام معصوم علیهالسلام باشد ـ امتیاز دیگری برای این کتاب الهی و معجزه جاوید نبوی، میافزاید.
همان گونه که اشاره شد، وقف این قرآن به آستانه حضرت معصومه علیهالسلام در دوره صفوی توسّط «خلیفه شاه قلی مُهردار» صورت پذیرفته و دارای وقفنامهای در 9 سطر است که مفاد آن به شرح ذیل میباشد:
«بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، الحمدللّه الّذی جعل الوقف ذریعة لنیل السّعادات الاُخرویة فی دارالقرار والصّلوة والسّلام الاتّمان و الاکملان الاشرفان علی سیّدالأنبیاء والمرسلین محمّد و آله الطّاهرین الاخیار و بعد فقد وقف هذا المصحف المجید الّذی لا یأتیه الباطل من بین یدیه و لامن خلفه تنزیل من حکیم حمید، الحضرت الأمیر الجلیل عمدة الأجلاّء فی زمانه خلیفه شاه قلی مُهردار علی المؤمنین المتوطّنین و المجاورین والزّایرین روضة السّیّدة العلّیة، العلویة الزّکیة الطّاهرة النّقیة سلیلة ائمّه اطهار ستّی فاطمة بنت الامام الهمام ابی ابراهیم موسی بن جعفر صلوات اللّه و سلامه علیهما و علیها مشروط بأن یکون المصحف الشّریف موضوعا فی داخل قُبّتها الشّریفة و لایخرج منها الی مکان من الأمکنة لایرهن و لابغیره، وقفا صحیحا شرعیا مؤبّدا مخلّدا بحیث لا یورث و لا یباع و لا یرهب و لا ینقل بوجه من الوجوه و لابغیر، فمن غیّره او بدّله فانّما اثمه علی الّذین یبدّلونه. و کان ذلک فی شهر ربیع الاوّل المنتظم فی سلک شهور سنة ستّ و خمسین و تسعمائة هجریة و الحمد وحده العزیز.»
در این «وقفنامه» ضمن حمد و ثنای الهی، به وقف این قرآن شریف بر جمیع مؤمنان، ساکنان، مجاوران و زائران حرم حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام دختر موسی بن جعفر علیهالسلام اشاره شده است. و تاریخ وقف در انتهای وقفنامه، 956 ق. (همزمان با حکومت شاه طهماسب اوّل صفوی 930 - 984 ق.) تصریح شده است.
________________________
1. «مُهردار»: از سمتهای رایج دربار صفوی.
2. «رادّه نویسی»: روشی در تنظیم کتاب است. در گذشته چون شماره گذاری صفحات مرسوم نبوده، این شیوه رواج داشته است. در این روش، اوّلین کلمه صفحه ما بعد، در ذیل صفحه ماقبل نیز نوشته میشد تا با کمک آن، ترتیب صفحات مشخّص شده
نگاهی به قرآن منسوب به امام حسن عسکری(ع)
- بازدید: 3181