امام هادی(علیه السلام) در شرایطی قرارداشتند که نمی‌توانستند به صورت سخنرانی و یا احادیث، وقایع غدیر و اهمیت ولایت و امامت حضرت امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) را برای جامعه آن روز و آیندگان بیان فرمایند، لذا درقالب زیارت و با استفاده از آیات و روایات و مستندات تاریخی، ولایت و امامت علی(علیه السلام) را اثبات کردند و صدورزیارت را به خاطر باورهای غلط جامعه لازم و ضروری دانستند. ولی متاسفانه تاکنون ما از آن غافل بوده ایم. امام استفاده از آیات قرآن و احادیث نبوی برای اثبات ولایت و خلافت آن حضرت را به دلیل اجماع همه مسلمانان و پذیرش کتاب و سنت امری بجا می دانند.آنچه می‌تواند ما را در شناسایی سبب صدور زیارت غدیریه یاری کند آگاهی از چگونگی نگاه غالب جامعه درباره آن چیزی است که این زیارت بدان پرداخته است. امام هادی(علیه السلام) در این زیارت از حدود ۸۰ آیه و ۱۸ حدیث نبوی بهره برده اند و وقایعی که در تاریخ اسلام به آن اذعان دارند را به عنوان سندی محکم برای اثبات ولایت امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) بیان می کنند.
این زیارت که در میان ما شیعیان ناشناخته است در مفاتیح الجنان در بخش اعمال عید غدیر ذکر شده است.
در نوشتار حاضر با استفاده از برخی منابع تفسیری، روایی و تاریخیِ شیعه و اهل سنّت، پاره ای از استنادات قرآنی، روایی و تاریخیِ امام هادی(علیه السلام) در اثبات خلافت امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) و فضایل و مناقب ایشان مورد بررسی قرار گرفته است.
سند زیارت غدیریه
حجت الاسلام والمسلمین شیخ نجم الدین طبسی، از محققین معاصر درباره این زیارت شریف گفته اند، بند بند و کلمه به کلمه زیارت غدیریه امام هادی (علیه السلام) را مطالعه کنید که به سندهای معتبر رسیده است. امام هادی (علیه السلام) در شرایط سختی بسر می بردند که این زیارت را بیان فرمودند و بسیاری از فضایل مولا در آن آمده است. مثل«دین الله القویم و صراطه المستقیم» تا می رسد به اینکه فرمودند «انّ الشّاک فیک» نه تنها اگر کسی، حضرت را قبول نداشته باشد؛ بلکه تنها شک هم در مورد حضرت بکند: «ما آمن بالرّسول الامین» به رسول امین ایمان نیاورده است.
شیخ عبّاس قمی در مفاتیح در مورد زیارت شریف غدیریّه می نویسد: در تمامی زیارات مأثوره، زیارتی به این درجه از صحّت و اعتبار و قوّت سند پیدا نمی شود.بلکه از اعلام درجه اوّل شیعه در هر عصر می باشند و سلسله سند آن از طریق نایب خاصّ اوّل و سوّم حضرت ولیّ عصر(عجل الله تعالی فرجه الشریف) به حضرت امام حسن عسکری(علیه السلام) رسیده است.
روات این زیارت بزرگوارانی مانند ابن المشهدی، شاذّان بن جبرئیل قمی، عماد الدّین طبری، ابوعلی(مفید ثانی)، شیخ الطّائفه طوسی، شیخ مفید، ابن قولویه، مرحوم کلینی، علیّ بن ابراهیم، ابراهیم بن هاشم، حسین بن روح و عثمان بن سعید، نواب خاص اول و سوم حضرت ولی عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) هستند. در زیارت غدیریه، به بخشی از فضایل فراوان حضرت امیرالمؤمنین علیّ بن ابی طالب (علیهما السلام) اشاره شده است به نظر می رسد همان طور که علمای اعلام تأکید کرده اند، خطبه غدیر و زیارت شریف غدیریه، از بهترین مواردی است که هم سلسله سند بی نظیر شیعی دارد و هم بزرگان شیعه، از ناقلان آن بوده و در عصرهای بعد بر آن تأکید کرده اند و نیز اسناد بسیار در کتب عامه دارد.
محتوای زیارت غدیر
می توان با یک نگاه اجمالی،این زیارت را بر سه محور تقسیم کرد که به آن اشاره می شود:
1- آیات قرآن کریم در زیارت غدیریه
طبق شمارش موجود، 78 آیه شریفه در زیارت غدیریه آمده است که بر محور بیان فضایل امیرالمؤمنین (علیه السلام) است؛ از جمله آیه لیله المبیت،آیه ابلاغ و آیه ولایت و...اشاره شده است.
2- فضایل حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) در زیارت غدیریّه
بخشی از زیارت غدیریه شریف به بیان فضایل حضرت امیر (علیه السلام) اختصاص دارد. حدود ۲۰۶ فضیلت حضرت در این زیارت آمده است.فضایلی مانند امیرالمؤمنین، سیّد الوصیّین، وارث علم النّبیّین، ولیّ ربّ العالمین، امین الله فی ارضه، سفیر الله فی خلقه، الحجّه البالغه علی عباده، دین الله القویم، صراط مستقیم، نبأ عظیم، اوّل من آمن باللّه، سیّد المسلمین، یعسوب المؤمنین، امام المتقین، قائد الغرّ المحجّلین، امام المّتقین، اوّل من صدّق بما انزل الله علی نبیّه، عبدالله، المخصوص بمدحه الله، المخلص لطاعه الله، اوّل العابدین، ازهد الزّاهدین، الکاظم للغیظ، العافی عن النّاس، الصّابر فی البأسآء و الضّرّآء و حین البأس، العادل فی الرّعیّه.این فضایل، سندهای بسیاری در روایات عامّه و خاصه دارند.
3- بخش هایی از تاریخ در زیارت غدیریّه
این زیارت، حاوی مطالبی از تاریخ ولایت است؛ از جمله: حدیث غدیر، غصب فدک، جنگهای بدر، احزاب، اُحد، نزولِ «لاسیف الّا ذوالفقار و لا فتی الّا علی»، و جنگ های حُنین، صفّین، جمل، نهروان،
شهادت جناب عمّار،شهادت حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام)،بیزاری از دشمنان ولایت و قاتلان حضرت سیّدالشّهدا (علیه السلام) و در آخر زیارت، بیزاری از منکران ولایت و قاتلان حضرت سیّد الشّهدا (علیه السلام).
برخی استنادات قرآنی در زیارت غدیریه
استنادات قرآنی در زیارت غدیریه فراوان است. این استنادات گاه به طور مستقیم است، عین آیه آمده و گاه به طور غیرمستقیم به مضمون آیه اشاره شده است. به لحاظ موضوع، آیات قرآنیِ موجود در زیارت غدیریه را می توان از چند منظر مورد بررسی قرار داد:
الف) آیاتی که امام هادی(علیه السلام) شأن نزول آن را امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) می داند.
ب) آیاتی که به بیان فضایل و مناقب امیرالمؤمنین(علیه السلام) اشاره دارد.
ج) آیاتی که سرنوشت شوم منکران ولایت را بیان می کند.
الف) نبأ عظیم چیست؟
امام هادی(علیه السلام) در فرازی ازاین زیارت به آیات ابتدایی سوره نبأ اشاره کرده و می فرمایند:
اَلسَّلامُ عَلَيْكَ اَيُّهَا النَّبَأُ الْعَظيمُ، اَلَّذى هُمْ فيهِ مُخْتَلِفُونَ
در روایاتی که از پیشوایان معصوم رسیده است، «نبأ عظیم»به مسئله ولایت و امامت امیرمؤمنان علی(علیه السلام) تفسیر شده که در روز قیامت از آن سؤال خواهد شد پس علّت اینکه ازامامت حضرت علی(علیه السلام) سؤال می شود این است که ایشان امام هستند.امام صادق(علیه السلام) درتعیین مصداق نبأعظیم فرمودند: النَبَأُالْعَظِيمُ «الْوَلَايَهًْ» خبر بزرگ، ولایت است.بدین ترتیب مفهوم نبأ عظیم، هم بر موضوع قیامت و هم بر امر ولایت قابل صدق است و می توان گفت هر دو مقوله، مصداق (نبأ عظیم) می باشد.(1)
ب) صراط مستقیم کیست؟
امام هادی(علیه السلام) با اشاره به آیه 78 سوره انعام ، صراط مستقیم را پیروی از امیرالمؤمنین علیه السلام دانسته ومی فرمایند: وَاَشْهَدُ اَنَكَ الْمَعْنی بِقَوْلِی الْعَزيزِالرَحيم: وَاَنَ هذا صِراطی مُسْتقیماً فاتَبِعُوهُ، وَلاتَتَّبِعُواالسُّبُلَ فَتفرق بِكُمْ عَنْ سَبيلِهِ.
کلمة صراط در قرآن با صفت مستقیم و به معنای راه روشن و به صورت مفرد آمده و تثنیه و جمع ندارد و این قرینه است بر اینکه صراط مستقیم، یک راه بیشتر نیست، بر خلاف سبیل که راه‌های متعدّد داشته و گاه با شرک و ضلالت در می آمیزد.(2) لذا معانی صراط در قرآن عبارتند از: آیین خداپرستی و دین حق ، پایبند بودن به دستورات خداوند و توکّل بر خدا و در روایات به دین اسلام، کتاب خدا، قرآن، پیامبر ، حضرت امیرالمؤمنین علی و ائمّه معصومین علیهم السلام تفسیر شده است.(3)
پیامبر اکرم به حضرت علی(علیهما السلام) فرمودند: وَ أَنْتَ الطریقُ الْوَاضِحُ أَنْتَ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِيمُ وَ أَنْتَ يَعْسُوبُ الْمُؤْمِنِينَ(علیه السلام) تو راه روشن خداوند و صراط مستقیم و رهبر دین هستی. بنابراین در روایات منظور از صراط مستقیم، حضرت علی(علیه السلام) است.(4)
ج) آیه انما وليكم الله
یکی دیگر از آیاتی که در شأن امیرالمؤمنین(علیه السلام) نازل شده و در این زیارت هم آمده، آیه 77سوره مائده است: إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاهًَْ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاهًَْ وَهُمْ رَاكِعُونَ .
با توجّه به روایاتی که از طریق شیعه نقل شده است، مراد از الَذينَ « آمَنُوا»، علی بن ابیطالب است.
چرا که آیه شریفه دربارة ایشان است و هنگامی نازل شد که او انگشتر خود را در حال رکوع به سائل بخشید.
بسياري از مفسّران و محدثان در شأن نزول اين آيه نقل كرده اند كه اين آيه در شأن علي (علیه السلام) نازل شده است.
«سيوطي» در «الدّرالمنثور» در ذيل اين آيه از «ابن عباس» نقل ميكند كه علي (علیه السلام) در حال ركوع نماز بود كه سائلي تقاضای كمك كرد و آن حضرت انگشترش را به او صدقه داد و پيامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) از او پرسيد: «چه كسي اين انگشتر را به تو صدقه داد؟»، که آن سائل اشاره به امیرالمؤمنین كرد و گفت: «آن مرد كه در حال ركوع است»، در اين هنگام آيه «اِنِّما وَليُّكُمْ اللهُ وَ رَسُولُهُ ...» نازل شد.(5)
د) آیه تبلیغ
آیه تبلیغ( سوره مائده آیه61 ) در واقعة غدیرخم بر پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم)نازل شد که از اشارات امام هادی(علیه السلام) در زیارت غدیریه است.شأن نزول آیه شریفه را بسیاری از مفسّران شیعه، امیرالمؤمنین علی به عنوان خلیفة پیامبردانسته اند.
آیه تبلیغ از آخرین آیاتی است که بر پیامبر نازل شده و ایشان مأمور به ابلاغ امر الهی شدند تا با انتخاب شخصی شایسته، بقای اسلام را تضمین کنند، لذا جمعیت عظیم حاجیان را موردخطاب قرارداده و حضرت علی(علیه السلام) را به عنوان جانشین خود معرّفی کردند.(6)
ه) لیله المبیت
امام هادی(علیه السلام) در زیارتنامه خود، خوابیدن حضرت علی(علیه السلام) در بستر پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله) را مطرح کرده واین را فضیلتی برای امیرالمؤمنین(علیه السلام) می داند وعمل اورا همانند عمل حضرت اسماعیل، درهنگام دستور الهی به حضرت ابراهیم برای ذبح او می شمارد که با جان خود و فداکاری خویش آن بزرگوار را حفظ کرد موقعی که قریش اجتماع کرده بودند تا او را بکشند، پس امام(علیه السلام) نخستین فدایی در اسلام است.
ابن ابی الحدید معتزلی که از اهل سنت است - درباره تفسیر این آیه معتقد است که حماسه علی (علیه السلام) در لیلهًْ المبیت - شب خوابیدن به جای رسول الله - مورد تایید همه است جز کسانی که مسلمان نیستند و افراد سبک مغز...، آن را انکار نمی کنند.(7)
و) آیه تطهیر
آیه تطهیر(سوره احزاب آیه 88)یکی دیگر از آیاتی است که به اثبات ولایت و عصمت برای اهل‌بیت می پردازد و امام هادی(علیه السلام) این ویژگی را فضیلتی برای اهل‌بیت برمی شمارند و می فرمایند: وَقَدْاَعْلَى اللهُ تَعالى الاْمَّهًِْ دَرَجَتَكُمْ وَرَفَعَ مَنْزِلَتَكُمْ وَاَبانَ فَضْلَكُمْ وَشَرَّفَكُمْ عَلَى الْعالَمينَ فَاَذْهَبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُم تَطْهِيرًا.
بر اساس روایاتی که درکتب معتبر و دست اوّل شیعه و اهل سنّت آمده و به حدّ تواتر رسیده است، مراد از «اهل‌بیت»؛ پنج تن آل عبا (حضرت محمّد، امیرمؤمنان علی ، حضرت فاطمه زهرا و حسنین علیهم السلام هستند.(8)
در حدیث کساء آمده است که روزی پیامبر در منزل ام سلمه مقداری پارچه طلب کردند و سپس به دنبال علی و فاطمه و حسن و حسین(علیه السلام) فرستادند. آنها به خدمت پیامبر رسیدند و حضرت آنها را زیر آن پارچه قرار داد، سپس فرمود: «اَللّـهُمَّ اِنّ هؤلاء اهل بيتی وَ خاصَّتی اَذْهب عَنهُمُ الرِّجْسَ، فَنَزل جبرئيل إِنَّما يُريدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً».
در کتب اهل سنّت در ذیل این روایت این جمله نیز آمده که ام سلمه جلو آمد و از پیامبراجازه خواست که اوهم زیر آن پارچه قرار گیرد و به آن جمع بپیوندد، اما پیامبرفرمودند: تو آدم خوبی هستی ولی اینجا جای تو نیست. (9)
برخی از فضایل امیرالمؤمنین (علیه السلام)
پیشتاز در اسلام و ایمان
امام هادی(علیه السلام) در فرازهایی به پیشتازی امیرالمؤمنین امام علی(علیه السلام) در ایمان به خداوند و تصدیق رسول خدا اشاره می کند:اَنْتَ اَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِاللهِ، وَصَلّى لَهُ وَجاهَدَ؛ و در جاي ديگرمی فرمايد: آمَنْتَ بِاللهِ وَهُمْ مُشْرِكُونَ، وَصَدَّقْتَ بِالْحَقِّ وَهُمْ مُكَذِّبُونَ
احادیث فراوانی در منابع خاصّه و عامّه، در موردسبقت حضرت علی(علیه السلام) در ایمان نقل شده که از جمله روایتی است که در آن پیامبراکرم به حضرت علی علیهما السلام فرمودند: هَذَا أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بی و صَدَّقنی و صَلّی مَعی.(10)
اخوّت و برادری میان پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم) و حضرت علی(علیه السلام)
از دیگر فضایل امیرالمؤمنین که در زیارت غدیریه به آن اشاره شده است برادری و اخوّت میان ایشان و پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) است. آنجا که امام هادی می فرمایند: «اَشْهَدُ اَنَكَ اَخُو رَسُولِ اللِه وَ وَصِيُهُ»
روایاتی که دلالت بر اخوّت میان پیامبر و حضرت علی علیهما السلام دارد در حدّ تواتر است.
لعن منکر ولایت
امام هادی علیه السلام در فرازهای متعدّدی از زیارت غدیریه، منکران ولایت را لعن کرده اند:فلَعَنَ الله جاحِدَ وِلايَتِكَ بَعْدَ الاقْرارِ، وَناكِثَ عَهْدِكَ بَعْدَ الْميثاَق«؛ پس خدا منکر ولایت و فرمانروایى تو را پس از اقرار و شکنندة پیمانت را پس از بستن پیمان لعنت کند.
در روایتی پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم) به علی (علیه السلام)اشاره کرده و فرمودند:هَذَاأَسَدُاللَهِ وسَيْفُه فی ُأَرْضِه ِعلی أَعْدَائِهِ عَلَى مبْغِضِیهِ لَعْنَهًْ اللَهِ وَ لَعْنَهًْ اللَّعِانِين؛این رادمرد، شیر خدا در زمین و شمشیر خدا بر دشمنان اوست. پس دوری از رحمت خدا و لعنت همة لعن کنندگان بر کسی باد که با وی دشمنی ورزد.(11)
استنادات تاریخی در زیارت غدیریه
در یک بررسی اجمالی، می توان استنادات تاریخی امام هادی(علیه السلام) را در چند مورد عنوان کرد:
الف) حضور چشمگیر حضرت علی(علیه السلام) در جنگهای صدر اسلام و رشادتها و دلاوری هایی که برای حفاظت از جان پیامبر و پیشبرد اسلام از خود نشان دادند.
ب) اوضاع بعد از رحلت پیامبر و شکل گیری جریان سقیفه و غصب خلافت و سرزمین فدک.
ج) جنگهایی که سه گروه ناکثین، قاسطین و مارقین به حضرت علی(علیه السلام) تحمیل کردند.
د) شهادت حضرت علی(علیه السلام).
پانوشت‌ها:
1. فروع کافی،کلینی، ج7، ص73.
2. ترجمه تفسیر المیزان، ج1، ص51.
3. انعام / 161؛ یس / 61؛ آل عمران 101.
4. بحارالأنوار،مجلسی، ج ۳۶ ص ۴ باب ۲۵.
5. تفسير الدر المنثورسیوطی، ج 2 ص293.
6. ترجمه تفسیر المیزان،طباطبایی ، ج 6 ، ص62.
7. شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 3، ص 270؛ احیاء العلوم، غزالی، ج 3، ص 238. ترجمه تفسير الميزان، ج6، ص 61.
8. مجمع البیان، طبرسی، ج20، ص108.
9. شواهد التنزیل حسکانی، ج2، ص23 .
10. ینابیع المودة، قندوزی حنفی : ص74.
11. نهج الحق و کشف السر ،علامه حلی ص 287.
به قلم: زهره آقاخانی
