درباره موضوع غدیر و تعیین حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السّلام به عنوان جانشین پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)، آثار ادبی فراوانی برجای مانده است.
یکی از آنها که از شاهکارهای ادبی عرب محسوب شده قصیده‌ای است که از عمروعاص نقل شده است. حال آن‌که عمروعاص یکی ازمخالفان و دشمنان سرسخت امام بود.
وی در این شعر مطالب جالبی از حقایق تاریخی از جمله داستان غدیر سخن به میان آورده و به آن اعتراف و استناد کرده است.
این شعر به نام غدیریّه عمروعاص و نیز قصیده جلجلیه معروف است.
عمروعاص که از طرف معاویه به حکمرانی مصر گمارده شده بود، از ارسال خراج و مالیات مصر به شام امتناع می‌کرد.
معاویه پس از چندین مکاتبه، در نامه‌ای با مضمون زیر، عمروعاص را ضمن سرزنش، تهدید نمود:
نامه‌هایی مکرر مبنى بر مطالبه خراج مصر به تو نوشتم و تو در جواب آن کوتاهى کرده و امتناع ورزیدى. اکنون براى آخرین بار مینویسم که بدون هیچ تأخیرى فورا خراج مصر را ارسال نما، والسلام.
عمروعاص در جواب معاویه نامه‌ای به نظم نوشت که به قصیده جلجلیه معروف شد.
جلجل به معنای زنگوله است، عمروعاص منظور خود را از انتخاب این نام، در پایان قصیده ذکر کرده است.
قصیده جلجلیه ۶۶ بیت دارد و در آن به حقایقی اشاره شده است که هر مسلمان آزاده و با شرافت از خواندن آن متأثر می‌گردد.
مضمون ترجمه برخی از ابیات قصیده جلجلیه از این قرار است:
ای معاویه، قضایا را فراموش مکن... این من بودم که به مردم گفتم نمازشان بدون وجود تو قبول نیست ...
این من بودم که آنها را برانگیختم تا با سید اوصیاء علی علیه السلام به بهانه خونخواهی آن مرد احمق (عثمان) جنگ کنند.
این من بودم که به لشکریانت یاد دادم که هرگاه دیدید علی علیه السلام چون شیر برای کشتن شما به سویتان می‌آید شلوارتان را در بیاورید و پشت به او کنید تا او شرم کند و از کشتن شما منصرف شود...
ای معاویه، مگر گفتگوی من و ابوموسی اشعری را فراموش کرده‌ای ؟... مگر یادت رفته که در آن روز چطور جامه خلافت را از قامت علی در آوردم ...
بقدری راحت این کار را کردم که انگار پاپوش از پای در می‌آورم...
و مگر یادت رفته که جامه خلافت را مانند انگشتری که به انگشت می‌کنند بر تو پوشانیدم...
ای معاویه این من بودم که تو را بدون جنگ و دعوا بر فراز منبر نشاندم ، گرچه به خدا لیاقت آن را نداشتی و نداری...
این من بودم که تو را در شرق و غرب پرآوازه نمودم... اگر من نبودم، تو مانند زنها در خانه نشسته بودی و بیرون نمی‌آمدی...
ای پسر هند ما – از روی نادانی – تو را علیه علی یاری نمودیم و علی کسی بود که خدا از ولایت او به عنوان "نبأ عظیم" یاد نموده...
وقتی تو را بر سر مسلمین بالا بردیم به اسفل سافلین فرو افتادیم...
ای معاویه، یادت هست که چقدر پیامبر درباره علی توصیه می‌کرد؟
یادت هست که پیامبر در "غدیر خم" بر منبر رفت و در حالیکه دست علی در دست او بود به امر خداوند گفت:
ای مردم ، آیا من بر شما از خودتان سزاوارتر نیستم (آیا من بر شما ولایت ندارم؟)
همه گفتند: «تو بر ما ولایت داری».
آنگاه پیامبر گفت: «پس هر کسی که من مولا و ولیّ او هستم، علی ولیّ اوست».
یادت می آید پیامبر در آن روز دعا کرد که «خدایا، علی برادر پیامبر توست، پس دوست او را دوست بدار و با دشمنش دشمن باش»...
در آن روز وقتی استاد تو (ابوبکر) دید دیگر مدال خلافت علی پاره شدنی نیست ، آمد و به علی تبریک گفت...
ای معاویه ما جایمان در آتش ، در درک اسفل جهنم خواهد بود... و در فردای قیامت که روز شرمندگی ماست خون عثمان ما را نجات نخواهد داد...
فردا خصم ما علی است و او نزد خدا و رسولش عزیز است...
در آن روز که پرده (از کارهای ما) برافتد، عذر ما چیست؟...
پس وای بر تو و وای بر من...
ای معاویه چه رابطه‌ای (مشابهتی) می تواند میان تو و علی باشد؟!...
علی چون شمشیری (برّان) است و تو مانند داسی (کُند)...
علی که چون ستاره آسمان است کجا و تو که چون ریگی بیش نیستی کجا؟!...
ای معاویه آگاه باش که در گردن من زنگوله‌ای است که اگر گردنم را تکان بدهم ، زنگوله به صدا در خواهد آمد و آبروی تو خواهد رفت.
این قصیده متواتر و غیر قابل انکار است ، حتی در بحث آموزش ادبیات عرب از آن بعنوان شاهکار ادبی یاد می‌شود.
قصيدته الجلجلية
معاوية الحال لا تجهل * وعن سبل الحق لا تعدل
نسيت احتيالي في جلق * على أهلها يوم لبس الحلي؟
وقد أقبلوا زمرا يهرعون * مهاليع كالبقر الجفل
وقولي لهم: إن فرض الصلاة * بغير وجودك لم تقبل
فولوا ولم يعبأوا بالصلاة * ورمت النفار إلى القسطل
ولما عصيت إمام الهدى * وفي جيشه كل مستفحل
أبا البقر البكم أهل الشأم * لأهل التقى والحجى أبتلي؟
فقلت: نعم، قم فإني أرى * قتال المفضل بالأفضل
فبي حاربوا سيد الأوصياء * بقولي: دم طل من نعثل
وكدت لهم أن أقاموا الرماح * عليها المصاحف في القسطل
وعلمتهم كشف سوأتهم * لرد الغضنفرة المقبل
فقام البغاة على حيدر * وكفوا عن المشعل المصطلي
نسيت محاورة الأشعري * ونحن على دومة الجندل؟
ألين فيطمع في جانبي * وسهمي قد خاض في المقتل
خلعت الخلافة من حيدر * كخلع النعال من الأرجل
وألبستها فيك بعد الأياس * كلبس الخواتيم بالأنمل
ورقيتك المنبر المشمخر * بلا حد سيف ولا منصل
ولو لم تكن أنت من أهله * ورب المقام ولم تكمل
وسيرت جيش نفاق العراق * كسير الجنوب مع الشمأل
وسيرت ذكرك في الخافقين * كسير الحمير مع المحمل
وجهلك بي يا بن آكلة الكبود * لأعظم ما أبتلي
فلولا موازرتي لم تطع * ولولا وجودي لم تقبل
ولولاي كنت كمثل النساء * تعاف الخروج من المنزل
نصرناك من جهلنا يا بن هند * على النبأ الأعظم الأفضل
وحيث رفعناك فوق الرؤوس * نزلنا إلى أسفل الأسفل
وكم قد سمعنا من المصطفى * وصايا مخصصة في علي؟
وفي يوم " خم " رقى منبرا * يبلغ والركب لم يرحل
وفي كفه كفه معلنا * ينادي بأمر العزيز العلي
ألست بكم منكم في النفوس * بأولى؟ فقالوا: بلى فافعل
فأنحله إمرة المؤمنين * من الله مستخلف المنحل
وقال: فمن كنت مولى له * فهذا له اليوم نعم الولي
فوال مواليه يا ذا الجلال * وعاد معادي أخ المرسل
ولا تنقضوا العهد من عترتي * فقاطعهم بي لم يوصل
فبخبخ شيخك لما رأى * عرى عقد حيدر لم تحلل
فقال: وليكم فاحفظوه * فمدخله فيكم مدخلي
وإنا وما كان من فعلنا * لفي النار في الدرك الأسفل
وما دم عثمان منج لنا * من الله في الموقف المخجل
وإن عليا غدا خصمنا * ويعتز بالله والمرسل
يحاسبنا عن أمور جرت * ونحن عن الحق في معزل
فما عذرنا يوما كشف الغطا؟ * لك الويل منه غدا ثم لي
إلا يا بن هند أبعت الجنان * بعهد عهدت ولم توف لي
وأخسرت أخراك كيما تنال * يسير الحطام من الأجزل
وأصبحت بالناس حتى استقام * لك الملك من ملك محول
وكنت كمقتنص في الشراك * تذود الظماء عن المنهل
كأنك أنسيت ليل الهرير * بصفين مع هولها المهول
وقد بت تذرق ذرق النعام * حذارا من البطل المقبل
وحين أزاح جيوش الضلال * وافاك كالأسد المبسل
وقد ضاق منك عليك الخناق * وصار بك الرحب كالفلفل
وقولك: يا عمرو؟ أين المفر * من الفارس القسور المسبل؟
عسى حيلة منك عن ثنيه * فإن فؤدادي في عسعل
وشاطرتني كلما يستقيم * من الملك دهرك لم يكمل
فقمت على عجلتي رافعا * وأكشف عن سوأتي أذيلي
فستر عن وجهه وانثنى * حياء وروعك لم يعقل
وأنت لخوفك من بأسه * هناك ملأت من الأفكل
ولما ملكت حماة الأنام * ونالت عصاك يد الأول
منحت لغيري وزن الجبال * ولم تعطني زنة الخردل
وأنحلت مصرا لعبد الملك وأنت عن الغي لم تعدل
وإن كنت تطمع فيها فقد * تخلى القطا من يد الأجدل
وإن لم تسامح إلى ردها * فإني لحوبكم مصطلي
بخيل جياد وشم الأنوف * وبالمرهفات وبالذبل
وأكشف عنك حجاب الغرور * وأيقظ نائمة الأثكل
فإنك من إمرة المؤمنين * ودعوى الخلافة في معزل
ومالك فيها ولا ذرة * ولا لجدودك بالأول
فإن كان بينكما نسبة * فأين الحسام من المنجل؟
وأين الحصا من نجوم السما؟ * وأين معاوية من علي؟
فإن كنت فيها بلغت المنى * ففي عنقي علق الجلجل
برخی از منابع شیعه و سنّی:
1- لطائف اخبار الدول (تاریخ اسحاقی) ، ص۴۱
2- شرح زهری مغنی اللبیب ج ۱ ص ۸۲
3- الغدیر ج۲ ، ص۱۷۳
4- انوار النعمانیه ص ۴۳
5- ریاض الجنه زنوزی ، روضه۲
