هوا آن‏قدر سوز داشت که فکر نمی‏کردم جمعیتی را به فضای باز تئاتر شهر راه بدهد ؛ ولی انگار اشتباه می‏کردم! جمعیت ، لحظه به لحظه بیشتر می‏شد . ساعت که به هفت رسید ، دیگر جا برای نشستن نبود و عده زیادی سرپا ایستاده بودند . با صدای بلند صلوات ، فهمیدم گروه تعزیه ‏خوان از ساختمان تئاتر شهر خارج شدند .
خبر با یک فکس رسید : «شب‏های قدر ، تئاتر شهر با حضور نخبگان تعزیه» و سریع تیتر شد : «اجرای پنج مجلس تعزیه در شب‏های قدر» . تا به حال فکر می‏کردم تعزیه فقط مخصوص ایام محرّم و شهادت امام حسین(ع) است ؛ ولی ماه رمضان و شهادت مولا علی(ع)...؟!
- گروه ، وارد سِن شد . سن؟ نه! این جا سالن‏ های مجهّز تئاتر شهر با سیستم تهویه مطبوع نیست! حوض محوّطه خارجی سن هست و چوب‏های سردی که با طناب به داربست‏ های فلزی بسته شده ، جایگاه تماشاچی ! این جا باید عاشق بود تا دو ساعت سرپا در هوای سرد پاییزی ، تعزیه را نگاه کرد و اشک ریخت! این جا باید عاشق بود تا وقتی «قنبر» می‏گوید : «اگر خسته جانی بگو یا علی(ع) » ، از ته دل بگویی : یا علی(ع) ! این جا همه جور آدمی را می‏توانی ببینی : پیر ، جوان ، کوچک ، بزرگ و جالب‏تر از همه ، کودکی ده ساله است که وقتی شهید شدن علی را می‏بینید ، با صدای بلند گریه می‏کند .
جمعیت زیادی به تماشای این هنر ملّی نشسته است ؛ ولی چند درصد این افراد از تاریخچه تعزیه خبر دارند؟
«شبیه‏ خوانی» یا «تعزیه» ، در اصل نمایشی بوده است بر پایه قصه ‏ها و روایات مربوط به زندگی و مصائب خاندان پیامبر اسلام(ص) و خصوصا فجایعی که در محرم سال 61هجری در کربلا برای امام حسین(ع) و خاندانش پیش آمد و سینه به سینه گشت و به زودی گسترش یافت و همه جنبه ‏های داستانی فرهنگ توده را شامل شد .
امّا تعزیه از ابتدا به این صورت که ما می‏شناسیم نبوده است . تعزیه ‏خوان‏ها که در ابتدا تنها دسته‏ هایی بودند که به کندی از برابر تماشاچیان می‏گذشتند و به سینه زدن و کوبیدن سنج ونظایر آن و حمل نشانه ‏ها و عَلَم ‏هایی که بی‏شباهت به ابزارهای جنگی نبود و نیز هم‏آوازی و همسرایی در خواندن نوحه ، ماجرای کربلا را به مردم یادآوری می‏کردند . در مرحله بعدی ، آوازهای دسته جمعی کمتر شد و نشانه‏ ها بیشتر و یکی دو واقعه ‏خوان ، ماجرای کربلا را برای تماشاگران نقل می‏کردند . چندی بعد به جای ناقلان ، شبیه چند تن از شهدا را به مردم نشان دادند که با شبیه‏ سازی و لباس‏های نزدیک به واقعیت می ‏آمدند ومصائب خود را شرح می‏دادند . مرحله بعدی گفت و شنید شبیه ‏ها با هم بود و پیدایش بازیگران . سرانجام در نیم قرن آخر دوره صفویه ، تعزیه ، تحوّل نهایی خود را طی کرد و به آن شکلی که می‏شناسیم درآمد .
رضا حیدری از پیشکسوتان تعزیه در ایران در ارتباط با تعزیه ‏خوان‏ها معتقد است که آنها باید تمامی اصول و دستگاه ‏های موسیقی را بلد باشند . موسیقی در تعزیه ، جایگاه مهمی دارد . علاوه بر این‏که گروهی در تعزیه‏ ها همواره به نواختن مشغول ‏اند ، شخص تعزیه ‏خوان ، بنا به نقشی که دارد (مثل موافق‏ خوان ، شمرخوان ، یا مخالف ‏خوان و...) باید بداند که چه موقع ، در چه دستگاهی باید آواز بخواند .
و امّا مکان‏هایی که در قدیم ، تعزیه در آنها اجرا می‏شده است . در سال 1248 شمسی به دستور ناصرالدین شاه ، عظیم ‏ترین نمایش ‏خانه همه اعصار تاریخ ایران یعنی «تکیه دولت» در زاویه جنوب غربی گاخ گلستان ساخته شد .
این ساختمان چهار طبقه مدور که حدود بیست هزار نفر گنجایش داشت ، مجلّل ‏ترین نمایش‏خانه تعزیه بوده است .
تعزیه‏ ها معمولاً از روی تعزیه ‏نامه‏ ها اجرا می‏شود . این تعزیه ‏نامه‏ ها را می‏توان به سه دسته تقسیم کرد : «واقعه» که مصائب و شهادت افراد اساطیر مذهبی و خصوصا ماجراهای کربلا و خاندان سیدالشهدا را نشان می‏دهد . «پیش‏واقعه» که گفتنی است و از نظر داستانی ، مستقل و تمام نیست ؛ زیرا همیشه باید به نمایش یک «واقعه» منجر شود . و در آخر ، «گوشه» که تعزیه ‏نامه‏ های تفنّنی و فکاهی مضحک و گاه ریش خندآمیز است که افراد آن اغلب اشخاص اساطیر مذهبی اسلامی‏ای که شامل اساطیر یهودی و مسیحی هم می‏شود ، هستند .
رضا لنکرانی ، یکی دیگر از پیشکسوتان تعزیه ، هنگامی که در مورد مدت زمان اجرای تعزیه صحبت می‏کند می‏گوید : نمایش دادن هر واقعه به صورت اصولی و صحیح ، چهار الی پنج ساعت ، زمان می‏خواهد ؛ ولی در حال حاضر ، بیش از دو ساعت نمی‏توان تعزیه را برای مردم اجرا کرد . به همین دلیل ، تمام سعی تعزیه‏ خوان‏ های حاضر ، بر این است که این تلخیص به اصل تعزیه ‏نامه‏ ها ضربه‏ای نزند .
در سال 1327 ش بود که «تکیه دولت» را ویران کردند و تعزیه ، سال به سال ، فقیرانه‏تر شد . دکتر ناصر بخت محقق ، معتقد است که : «باید برای احیای تعزیه ، دولت همکاری کند و مکانی خاص برای اجرای تعزیه ساخته شود» . هم اکنون جز چند تکیه کوچک و چند حسینیه ، ساختمان و فضایی نسیت که مخصوص تمرین و اجرای تعزیه باشد .
با ورود تکنولوژی (فنّاوری) پیشرفته و وسائل ارتباطات گسترده هنرهای سنتی ، کم کم از صحنه کنار رفتند . شاید به همین دلیل باشد که الآن جز چند شهر مثل تفرش ، کاشان و اراک ، دیگر نمی‏توان تعزیه را در همه جا مشاهده کرد . دست نویس ‏ها از بین می‏رود و همه چیز ، مظهر زندگی تازه می‏شود .
با تمام این اوصاف ، امسال ، ساختمان چهل ساله تئاتر شهر در گوشه چهار راه ولی‏عصر تهران پنج شب شاهد حضور انبوه مردم و هنرمندان کشورمان بود که 120 دقیقه به تماشای این میراث معنوی و هنر ملّی نشستند .
مجلس شهادت حضرت علی(ع) تمام شده است . دیگر خبری از آن جمعیت و شلوغی نیست ؛ ولی هنوز چهره آن جوان عکاس ، جلوی چشمانم هست ؛ همان جوانی که قطعا برای گرفتن گزارش تصویری آمده بود ، ولی از لحظه ‏ای که ابن ‏ملجم به سوی امام حمله کرد ، سرش را روی دوربین گذاشت و گریست و نتوانست حتی یک عکس بگیرد .

منبع : مجله حدیث زندگی ، آذر و دی 1384 ، شماره 26

نوشتن دیدگاه