حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله نقل شده است که ایشان فرموده اند :
َإِنَّ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ آدَمَ عَلَى صُورَتِهِ (1)
خداوند ادم را به صورتش خلق کرد
بحث در این است که ؛
اولا : آیا این حدیث از پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله صادر شده است ؟
ثانیا : ضمیر صورته به چه کسی بر می گردد ؟
این بحث میان علمای اهل تسنن داغ است . بعضی از ایشان مانند شوکانی(2) و مناوی(3) و نووی(4) بر این عقیده اند که ضمیر به ادم بر می گردد . بنابراین ترجمه حدیث اینگونه می شود : خداوند متعال ادم را به صورت ادم خلق کرد .
اما ابن تیمیه معتقد است (5) که علمای سلف بر این عقیده بوده اند که ضمیر در صورته به خداوند تعالی بر می گردد و در نتیجه معنی حدیث اینگونه می شود : خداوند متعال ادم را به شکل خدوند خلق کرد .
با توجه به بازگشت ضمیر به خداوند مساله اعتقادی عجیبی ثابت می شود و ان این است که خداوند دارای شکل و قیافه است و صورت انسان شبیه صورت خداوند است ، که این مساله به هیچ وجه قابل قبول نیست .
اما پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام اصلا وارد این بحث نمی شوند زیرا شیخ صدوق روایتی از امام رضا علیه السلام در این باره نقل می کند که امام علیه السلام جواب این شبهه را به روشنی بیان فرموده اند .
مرحوم صىوق در کتاب التوحید روایتی از حسين بن خالد نقل مي كنى كه می گويد:
به حضرت رضا عليه السّلام عرض كردم: مردم از رسول خدا صلّى اللّٰه عليه و آله روايتى نقل مى‌كنند كه آن حضرت فرموده:
«خداوند آدم را به شكل خودش آفريد».
امام عليه السّلام فرمود: خدا ايشان را بكشد! ابتداى حديث را حذف كرده‌اند، [ماجرا از اين قرار است كه روزى] رسول خدا صلّى اللّٰه عليه و آله بر دو مردى كه به هم دشنام مى‌دادند عبور كرد، شنيد يكى به ديگرى گفت:«خدا سيماى تو و هر كه شبيه تو است را قبيح و زشت گرداند!»،
با شنيدن اين دشنام پيامبر صلّى اللّٰه عليه و آله بدو فرمود: اى بندۀ خدا اين دشنام به برادرت مگوى، زيرا كه خداوند عزّ و جلّ حضرت آدم را به شكل او آفريده».(6)
***********
1 – بخاري كتاب الاستئذان ص 57 ح 1 و مسلم باب يدخل الجنة اقوام افئدتهم مثل افئدة الطير : ص 481
2 - منها: أن الضمير في قوله: صورته راجع إلى آدم, وهذا هو الظاهر؛ لأن أقرب اللفظين هو المرجع في الغالب، ويتعين المصير إليه عند الاشتباه، ولا سيما إذا استلزم الإرجاع إلى البعيد لازمًا فاسدًا, وهذا لا ينبغي أن يعد تأويلًا, بل هو الظاهر, والمراد أن الله - جل جلاله - أخبر عباده على لسان نبيه أنه خلق آدم على الصورة التي رأوه عليها بلا زيادة ولا نقصان. الفتح الرباني من فتاوى الإمام الشوكاني (الشوكاني) ، جلد : 1 ، صفحه : 445
3 - أي: على صورة آدم التي كان عليها من مبدأ فطرته إلى موته لم تتفاوت قامته, ولم تتغير هيئته فيض القدير (المناوي، عبد الرؤوف) ، جلد : 3 ، صفحه : 445
4 - قوله صلى الله عليه وسلم: (خلق الله آدم على صورته, طوله ستون ذراعًا) هذا الحديث سبق شرحه وبيان تأويله, وهذه الرواية ظاهرة في أن الضمير في صورته عائد إلى آدم, وأن المراد أنه خلق في أول نشأته على صورته التي كان عليها في الأرض, وتوفي عليها, وهي: طوله ستون ذراعًا, ولم ينتقل أطوارًا كذريته, وكانت صورته في الجنة هي صورته في الأرض لم تتغير. شرح النووي على مسلم (النووي، أبو زكريا) ، جلد : 16 ، صفحه : 166
5 - ولشيخ الإسلام ابن تيمية كلام طويل في تصحيحه والرد على من ضعفه، صدره بقوله ((هذا الحديث لم يكن بين السلف من القرون الثلاثة نزاع في أن الضمير عائد إلى الله ... )). انظر عقيدة أهل الإيمان للشيخ حمود التويجري [ص 54].
6 - عَنِ اَلْحُسَيْنِ بْنِ خَالِدٍ قَالَ:
قلْتُ لِلرِّضَا عَلَيْهِ السَّلاَمُ يَا اِبْنَ رَسُولِ اَللَّهِ إِنَّ قَوْماً يَقُولُونَ إِنَّ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ قَالَ إِنَّ اَللَّهَ خَلَقَ آدَمَ عَلَى صُورَتِهِ
فقَالَ قَاتَلَهُمُ اَللَّهُ لَقَدْ حَذَفُوا أَوَّلَ اَلْحَدِيثِ
إِنَّ رَسُولَ اَللَّهِ مَرَّ بِرَجُلَيْنِ يَتَسَابَّانِ فَسَمِعَ أَحَدَهُمَا يَقُولُ لِصَاحِبِهِ قَبَّحَ اَللَّهُ وَجْهَكَ وَ وَجْهَ مَنْ يُشْبِهُكَ
فَقَالَ لَهُ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ يَا عَبْدَ اَللَّهِ لاَ تَقُلْ هَذَا لِأَخِيكَ فَإِنَّ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ آدَمَ عَلَى صُورَتِهِ .
عيون الأخبار ج۱ ص۱۱۹
التوحيد ج۱ ص۱۵۲
الاحتجاج ج۲ ص۴۱۰
