امروزه شهرت بر آن است که نخستین وحی بر پیامبر اسلام (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) در غار حراء بوده است. صرفنظر از برخی منابع حدیثی اهلسنت که بر این مساله تصریح دارند (نمونهای از آن را در بخش "چگونگی نزول نخستین وحی" میآوریم)، دانشمندان شیعه نیز در مواردی بیان داشتند سرآغاز بعثت از غار حراء بوده است.
بیان طبرسی
طبرسی (رحمةاللهعلیه) میگوید:
اکثر المفسرین علی ان هذه السورة اول ما نزل من القرآن واول یوم نزل جبرائیل (علیهالسّلام) علی رسول الله (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) وهو قائم علی حراء علمه خمس آیات من اول هذه السورة.
[↑ طبرسی، ابوالفضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱۰، ص۳۹۸، تحقیق:لجنة من العلماء والمحققین الاخصائیین، ناشر:مؤسسة الاعلمی للمطبوعات بیروت، الطبعة الاولی، ۱۴۱۵ه ۱۹۹۵م. ]
مطابق دیدگاه بیشتر مفسران، این سوره (عَلَق) اولین سوره از قرآن است که بر پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) نازل شد و نخستین روزی که جبرئیل بر آنحضرت نازل گشت در حالی که ایشان در غار حِراء ایستاده بود، پنج آیه اول این سوره را برای ایشان بیان کرد.
علیرغم گفته این عالمان؛ در جوامع حدیثی امامیه از غار حراء بهعنوان محل نزول آغازین وحی، سخنی به میان نیامده است نهایتا در موارد اندک همانند خطبه قاصعه امیرمؤمنان (علیهالسّلام) از حراء بهعنوان محل عبادت آن حضرت در بخشی از سال یاد شده است اما اینکه محل نزول اولین وحی هم در آنجا بوده یا نه، از این خطبه برداشت نمیشود. وانگهی؛ از گفتار برخی عالمان امامی چنین استفاده میشود که نخستین وحی بر رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) در منطقهای میان مکه و منا به نام "ابطح"بوده است.
بیان فتال نیشابوری
فتال نیشابوری (رحمةاللهعلیه) مینویسد:
فاذا اتت اربعون سنة امر الله (عزّوجلّ) جبرئیل ان یهبط الیه باظهار الرسالة وَ ذَلِکَ فِی یَوْمِ السَّابِعِ وَ الْعِشْرِینَ مِنْ شَهْرِ اللَّهِ الْاَصَمِّ فَاجْتَازَ بِمِیکَائِیلَ فَقَالَ اَیْنَ تُرِیدُ فَقَالَ لَهُ قَدْ بَعَثَ اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ نَبِیَّنَا نَبِیَّ الرَّحْمَةِ وَ اَمَرَنِی اَنْ اَهْبِطَ اِلَیْهِ بِالرِّسَالَةِ فَقَالَ لَهُ مِیکَائِیلُ فَاَجِیءُ مَعَکَ قَالَ لَهُ نَعَمْ فَنَزَلَا وَ وَجَدَ رَسُولَ اللَّهِ (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) نَائِماً بِالْاَبْطَحِ بَیْنَ اَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ جَعْفَرِ بْنِ اَبِی طَالِبٍ علیهما السلام... فَقَالَ مِیکَائِیلُ لِجَبْرَئِیلَ اِلَی اَیِّهِمْ بُعِثْتَ قَالَ اِلَی الْاَوْسَطِ ثُمَّ انْتَبَهَ النَّبِیُّ (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) فَاَدَّی اِلَیْهِ جَبْرَئِیلُ الرِّسَالَةَ عَنِ اللَّهِ تَعَالَی.
[نیسابوری، محمد بن الفتال، روضة الواعظین، ص۵۲، تحقیق:السید محمد مهدی السید حسن الخرسان، ناشر:منشورات الرضی قم. ]
آنگاه که چهل سالگی رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) فرا رسید، خداوند متعال به جبریل دستور داد تا برای ابلاغ رسالت بر آن حضرت فرود آید و آن در روز بیست و هفتم ماه رجب بود، جبریل از کنار میکائیل گذشت، میکائیل از او پرسید: کجا میروی؟ گفت: همانا خداوند پیامبری را مبعوث فرموده که پیامبر رحمت است و به من فرمان داد تا برای ابلاغ رسالت نزد او بروم، میکائیل گفت: من هم با تو میآیم، گفت: بیا، هر دو فرود آمدند، این در حالی بود که پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) در منطقه ابطح میان امیرمؤمنان و جعفر بن ابی طالب (علیهماالسلام) خوابیده بود ... میکائیل به جبرئیل گفت: به سوی کدامیک از ایشان مبعوث شدی؟ گفت: به سوی آن کسی که در وسط است، جبرئیل پیام رسالت را از سوی خداوند بزرگ به آن حضرت ابلاغ کرد.
بیان مسعودی
مسعودی شیعی در اثبات الوصیه، همین مضمون را آورده است: امر اللّه (عزّوجلّ) جبرئیل ان یهبط الیه (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) باظهار الرسالة... فوجدا رسول اللّه (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) نائما بالابطح... فادّی جبرئیل الرسالة الیه عن اللّه جل جلاله.
[مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیه، ص۱۱۵- ۱۱۶، ناشر:قم، انصاریان. ]
خداوند متعال جبرئیل را مامور کرد تا برای اظهار رسالت بر پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) فرود آید... جبرییل با ملک دیگر دیدند که آنحضرت در سرزمین ابطح خوابیده است... آنگاه جبرئیل رسالت را از سوی خداوند متعال به پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) رساند.
لازم به ذکر است که آیتالله شبیری زنجانی در جلد سوم کتاب "جرعهای از دریا" مینویسد: مسعودی صاحب اثبات الوصیه غیر از مسعودی صاحب مروج الذهب است و مسلماً شیعه است.
[شبیری زنجانی، سیدموسی، جرعهای از دریا، ص۲۲۵.]
بیان علی بن ابراهیم قمی
در پارهای از روایات منابع امامیه از این موضوع (نزول وحی در سرزمین ابطح) سخن به میان آمده است که چهبسا همین طایفه از روایات، مستند افرادی چون فتال نیشابوری و مسعودی قرار گرفته است. این روایات (همچنانکه خواهید دید) در عینحال که از اندکی تفاوت برخوردارند، همگی سخن از فرود آمدن جبرئیل بر رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) در سرزمین ابطح، به میان آوردند.
علی بن ابراهیم (رحمةاللهعلیه) از قول رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) آورده است. کُنَّا رُقُوداً بِالْاَبْطَحِ عَلِیُّ بْنُ اَبِی طَالِبٍ عَنْ یَمِینِی وَ جَعْفَرُ بْنُ اَبِی طَالِبٍ عَنْ یَسَارِی وَ حَمْزَةُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ عِنْدَ رِجْلِی وَ جَبْرَئِیلُ فِی ثَلَاثَةِ اَمْلَاکٍ یَقُولُ لَهُ اَحَدُ الْاَمْلَاکِ الثَّلَاثَةِ اِلَی اَیِّ هَؤُلَاءِ الْاَرْبَعَةِ اُرْسِلْتَ فَقَالَ اِلَی هَذَا، قَالَ: وَ مَنْ هَذَا فَقَالَ: هَذَا مُحَمَّدٌ سَیِّدُ النَّبِیِّینَ.
[قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، ج۲، ص۳۴۷، تحقیق:تصحیح وتعلیق وتقدیم:السید طیب الموسوی الجزائری، ناشر:مؤسسة دار الکتاب للطباعة والنشر - قم، الطبعة:الثالثة، صفر ۱۴۰۴. ]
ما در سرزمین ابطح خوابیده بودیم، علی بن ابی طالب سمت راست من بود، جعفر سمت چپم و حمزه پایین پاهایم بود، جبرئیل به همراه سه تا از ملائکه آمدند، یکی از آنها گفتند به سوی کدامیک از این چهار نفر فرستاده شدی؟ گفت: به سوی این فرد. گفت: او کیست؟ گفت: این شخص محمد آقای پیامبران است.
بیان شیخ طوسی
پس از وی، شیخ الطائفه (رحمةاللهعلیه) آن را با کمی تفاوت در کتاب امالی خود نقل کرده است: رَقَدْتُ بِالْاَبْطَحِ وَ عَلِیٌّ عَنْ یَمِینِی وَ جَعْفَرٌ عَنْ یَسَارِی وَ حَمْزَةُ عِنْدَ رِجْلِی فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ وَ اِسْرَافِیلُ فَاِذَا اِسْرَافِیلُ یَقُولُ لِجَبْرَئِیلَ: اِلَی اَیِ الْاَرْبَعَةِ بُعِثْتَ وَ بُعِثْنَا مَعَکَ؟ فَقَالَ اِلَی هَذَا وَ هُوَ مُحَمَّدٌ سَیِّدُ النَّبِیِّینَ.
[شیخ طوسی، محمد بن حسن، الامالی، ص۷۲۳، تحقیق:قسم الدراسات الاسلامیة - مؤسسة البعثة، ناشر:دار الثقافة قم، الطبعة:الاولی، ۱۴۱۴ه. ]
در سرزمین ابطح خوابیده بودم، علی بن ابی طالب در سمت راست و جعفر سمت چپ و حمزه نزد پایم بود، جبرئیل، میکائیل و اسرافیل نازل شدند، در این هنگام اسرافیل به جبرئیل میگوید: به سوی کدامیک از اینها مبعوث شدی؟ گفت: به سوی محمد که سرور پیامبران است.
بیان شیخ صدوق
شیخ صدوق (رحمةاللهعلیه) این روایت را ضمن مناشدهای از امیرمؤمنان (علیهالسّلام) آورده است. (این روایت هم به همان داستان اشاره دارد اگر چه نامی از سرزمین ابطح به میان نیاورد)
نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ اَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) اِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْخَلْقَ فَفَرَّقَهُمْ فِرْقَتَیْنِ فَجَعَلَنِی مِنْ خَیْرِ الْفِرْقَتَیْنِ ثُمَّ جَعَلَهُمْ شُعُوباً فَجَعَلَنِی فِی خَیْرِ شُعْبَةٍ ثُمَّ جَعَلَهُمْ قَبَائِلَ فَجَعَلَنِی فِی خَیْرِ قَبِیلَةٍ ثُمَّ جَعَلَهُمْ بُیُوتاً فَجَعَلَنِی فِی خَیْرِ بَیْتٍ ثُمَّ اخْتَارَ مِنْ اَهْلِ بَیْتِی اَنَا وَ عَلِیّاً وَ جَعْفَراً فَجَعَلَنِی خَیْرَهُمْ فَکُنْتُ نَائِماً بَیْنَ ابْنَی اَبِی طَالِبٍ فَجَاءَ جَبْرَئِیلُ وَ مَعَهُ مَلَکٌ فَقَالَ یَا جَبْرَئِیلُ اِلَی اَیِّ هَؤُلَاءِ اُرْسِلْتَ فَقَالَ اِلَی هَذَا ثُمَّ اَخَذَ بِیَدِی فَاَجْلَسَنِی غَیْرِی قَالُوا اللَّهُمَّ لا.
[شیخ صدوق، محمد بن علی، الخصال، ص۵۵۹، تحقیق، تصحیح وتعلیق:علی اکبر الغفاری، ناشر:منشورات جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة فی قم المقدسة، سال چاپ ۱۴۰۳ – ۱۳۶۲.]
شما را به خدا، در میان شما بجُز من کسی است که رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) درباره او فرموده باشد خداوند خلق را آفرید و آنها را دو دسته کرد و مرا در دسته بهتر نهاد سپس آن را چند قبیله کرد مرا در قبیله بهتر نهاد سپس آنها را چند خاندان کرد و مرا در خاندان بهتر نهاد سپس از خاندان من، مرا و علی و جعفر را برگزید و مرا بهتر از آنها گردانید، من میان دو فرزند ابی طالب (علی و جعفر) خوابیده بودم که جبرئیل به همراه فرشتهای آمد، آن فرشته به جبرئیل گفت به سوی کدامیک از این سه نفر نازل شدی؟ فرمود به سوی او، آنگاه دست مرا گرفت و مرا نشاند؟ گفتند: به خدا نه.
بنابراین از مجموع این روایات به دست میآید که از نظر شیعه مکان نزول وحی حراء نیست و سرزمین ابطح میباشد.
منبع : موسسه ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف
آیا می دانید پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در کجا به پیامبری مبعوث شد ؟ غار حراء یا سرزمین ابطح ؟
(زمان خواندن: 5 - 10 دقیقه)