مقاله ها

انتخاب همسران
به نقل تاريخ هيچ کدام از همسران رسول خدا، جدايی از ايشان را انتخاب نکرد بلکه همه خواستار تداوم زندگی زناشويی با ايشان و تحمل سختی‏ ها شدند، ولی همان گونه که گفتيم تداوم زندگی با ايشان و تحمل سختی‏ های زندگی زناشويی با حضرت، هيچ يک از دو قسمت انتخاب نبود، همچنان که جدايی از حضرت، گونه ديگر انتخاب نبود. جدايی از حضرت يا تداوم زندگی زناشويی با ايشان لازمه انتخاب اوّل و دوم بود، ولی خود انتخاب نبود. آنان با انتخابِ تداوم همسری و تحمل سختی‏های زندگی نمی‏توانستند ادعا کنند که «خدا، پيامبر و سرای آخرت» را برگزيده‏اند، زيرا زمانی به «خدا، پيامبر و سرای آخرت» می‏رسيدند که علاوه بر پذيرش همسری پيامبر و پذيرش سختی‏ های زندگی با ايشان، انگيزه‏ای جز کسب رضای خدا و پيامبر و رسيدن به سرای آخرت نداشته، دنياطلبی را رها کرده، پيرو فرمان‏ های خدا و پيامبر باشند.
هر کدام از همسران رسول خدا که پس از نزول آيه، تا آخر عمرشان جز رضای خدا و پيامبر نجسته، بر اطاعت از فرمان‏ های خدا و پيامبر (بخصوص دستورهايی که در ادامه همين سوره برای آنان آمده) همت گماشته و تخلف نورزيده و منحرف نشده باشد، می‏تواند ادعا کند که «خدا، پيامبر و سرای آخرت» را انتخاب کرده است، اما اگر همسرانی در دوران پيامبر يا پس از ايشان، با انجام خلاف و سرپيچی، در صدد کسب اعتبار دنيايی، مرجعيت علمی و سياسی، محبوبيتِ اجتماعی، سردمداری حزبی و ... برآمده باشند، دنيا و مظاهر آن را انتخاب کرده‏اند اما نه صادقانه، بلکه منافقانه؛ نيز نه از راهی که خداوند اعلام کرد، بلکه از راهی که خدا نخواست.
خداوند اعلام کرد اگر طالب دنيا و نمود آن هستيد (از جمله رياست، محبوبيت، مرجعيت سياسی اجتماعی و ...) از رسول خدا جدا شويد و به دنبال آن برويد، ولی مبادا بخواهيد با سوء استفاده از عنوان «همسری رسول خدا و مادری مؤمنان» ماديات را کسب کنيد. اگر انتخاب دنيا با جدا شدن از رسول خدا بدبختی است، انتخاب دنيا در پسِ عنوان «همسری پيامبر و مادری مؤمنان» شقاوتی به مراتب بالاتر می‏باشد و چنين کسی نه تنها «شقی» (بدبخت) بلکه «اشقی» (بدبخت‏ترين) می‏باشد.
فضيلتی برای عايشه؟!
در جريان مخيّر کردن همسران پيامبر، افرادی در صدد فضيلت‏تراشی برای عايشه بر آمده‏اند. يکی از علمای اهل سنت مدعی شده که زمينه نزول آيه تخيير اين بود که همسران حضرت ـ جز عايشه ـ از ايشان طلب بهره‏های دنيايی را کردند. در حالی که اين نقل مشهور است که ابوبکر می‏گويد: برای ملاقات رسول خدا عازم شدم، که ديدم مردم درِ خانه حضرت اجتماع کرده‏اند ... پس برخاستم و گردن دخترم عايشه را گرفتم و به او گفتم: آيا از پيامبر خدا در حالی که چيزی ندارد، خرجی می‏ طلبيد؟! ...
ابن‏عربی بعد از نقل اين حديث می‏گويد: اين حديث صراحت دارد که عايشه هم مانند ديگر همسران خواستار مظاهر دنيا بوده است. آيه اشاره دارد که همه همسران حضرت که آن زمان در قيد همسری و حيات بوده‏اند، از ايشان تقاضا داشته‏اند، از اين‏رو می‏فرمايد: «به همسرانت بگو» و اگر بعضی خارج بودند، مناسب بود بفرمايد: «به بعضی همسرانت بگو.»
در ادامه همين جريان تصريح کرده ‏اند اولين همسری که رسول خدا او را در انتخاب مخيّر کرد، عايشه بود و او هم رسول خدا را انتخاب کرد.
علت را هم محبوبيت فوق‏ العاده عايشه شمرده ‏اند.
شرح ماجرا جالب توجه است:
رسول خدا ـ پس از نزول آيه تخيير ـ اوّل سراغ عايشه رفت، زيرا از همه همسرانش محبوب‏تر بود و به ايشان فرمود: «مطلبی را به تو می‏گويم و در آن باره پيش از مشورت با پدر و مادرت تصميم مگير.» بعد آيه را تلاوت فرمود. عايشه گفت: آيا در اين امر با پدر و مادرم مشورت کنم؟! من خدا و پيامبر و سرای آخرت را می‏خواهم.
بعد عايشه از پيامبر خواست جريان انتخاب او را به ديگر همسرانش خبر ندهد (به زنانی که دوست دارند رسول خدا از عايشه جدا شود) ولی پيامبر فرمود: من به دروغگويی و پنهان کردن مبعوث نشده‏ام. هر کدام از آنان از من سؤال کند، به او خواهم گفت.
ناقلان اين خبر در توجيه تقاضای رسول خدا از عايشه مبنی بر مشورت با پدر و مادرش قبل از تصميم‏ گيری گفته ‏اند: چون رسول خدا علاقه فوق ‏العاده ‏ای به عايشه داشت، می‏ترسيد جوانی و نيازهای آن، عايشه را به انتخاب مظاهر دنيا فرا بخواند و جدايی از پيامبر را انتخاب کند اما پيامبر می‏دانست پدر و مادر عايشه هيچ گاه او را به جدا شدن از پيامبر راهنمايی نخواهند کرد.
چند نکته در اين باره شايان توجه است:
1ـ اينکه عايشه محبوب‏ترين همسر رسول خدا باشد، چندان مستند و مستدل نيست بلکه دلايل بر ضد آن فراوان است. مطابق نقل اهل بيت، برترين همسر رسول خدا پس از حضرت خديجه(س)، ام‏ سلمه بوده است. تاريخ نيز بيانگر عشق و وفاداری فوق العاده «ام‏سلمه» به رسول خدا و مرام حضرت و اهل بيت ايشان بوده، در حالی که در مورد عايشه حرف و حديث بسيار است.
2ـ بنا بر نقلی پيامبر آيه را برای همسران ـ يکجا ـ قرائت کرد و اولين کسی که برخاست و انتخاب خود را اعلام کرد، ام‏سلمه بود.
3ـ چرا عايشه از پيامبر خواست انتخابش را به همسران ديگر نگويد؟ سيدقطب می‏گويد:
«می‏خواست در اين انتخاب يگانه باشد و از همه همسران يا بعضی، در اين زمينه ممتاز باشد.» اما بايد گفت: اين درخواست، انحصارگرايی در پيروی از حق و کمال ‏طلبی است و در اين مسير انحصارطلبی ناپسند است. بايد سعی کرد ديگران را هم به طی راه کمال دعوت و تشويق کرد، نه اينکه از همراه شدن آنان ناخشنود بوده، تنهايیِ خود در طی راه حق و حقيقت را خواست. رسول خدا(ص) هم اين تقاضای ناپسند عايشه را اجابت نکرد.
4ـ چرا پيامبر از عايشه خواست پيش از تصميم، با پدر و مادرش مشورت کند؟ آيا غير از اين است که می‏ترسيد از انتخاب خدا و پيامبر و دار آخرت سر باز بزند؟ آيا عدم اطمينان به انتخاب عايشه فضيلت اوست؟
سازنده اين حديث توجه نکرده که با فضيلت ‏تراشی برای ابوبکر و همسرش، در آخر حديث، عايشه را بی ‏اعتبار می‏کند و اطمينان پيامبر(ص) به وی را نااستوار می ‏نماياند.
ظاهرا حديث جعلی است و رسول خدا آيه تخيير را در جمع همسران تلاوت فرموده، همگی ـ حداقل در ظاهر ـ رسول خدا و همسری با ايشان را پذيرفته ‏اند.
طلاق نيکو
نکته آخر در اين جريان، طلاقی است که توسط پيامبر در صورت تقاضای آنان واقع می‏شد. خداوند به پيامبر فرمود: آنان که دنيا و مظاهر آن را می‏خواهند، طلاق بده و با اينکه همه آنان مهريه خود را گرفته ‏اند، با اين وجود علاوه بر آن، آنان را از دنيا و متاع آن بهره‏مند ساز و خطّی به ايشان بده و آزادشان ساز. اين گونه طلاق دادن، طلاق نيکوست. طلاقی است که زن مظلوم واقع نشود و از همسرش راضی جدا شود، بدون اينکه دشمنی و مشاجره و نزاعی صورت گيرد.
«فَتَعالينَ امتّعکنَّ و اسرّحکنَّ سراحا جميلاً؛
پس بياييد شما را بهره‏مند ساخته و به نحو نيکو آزادتان کنم.»
اين آيه درسی به زن و شوهرها و بخصوص به مردانی است که می‏خواهند همسران خود را طلاق دهند، که مبادا آنان را زير فشار قرار دهند تا راضی گردند مهريه و حقوق خود را بخشيده، جان خود را آزاد سازند، بلکه بايد جوانمردانه مهريه را بپردازند و علاوه بر آن، متاع و بهره ديگری هم به همسران بدهند و رهايشان سازند.
ازدواج‏ های مکرر چرا؟
خداوند در آيه 50 احزاب می‏فرمايد:
«ای پيامبر، ما همسرانت که مهرشان را پرداخت کرده ‏ای و زنانی که خداوند به عنوان کنيز و غنيمت جنگی به تو ارزانی می‏دارد و دخترعموها و دخترعمه‏ ها و دختردايی‏ها و دخترخاله‏ هايی که با تو هجرت کرده‏اند و زن مؤمنی که خود را به تویِ پيامبر بخشيده، در صورتی که بخواهی با وی ازدواج کنی، بر تو حلال کرده‏ايم. اين حکم (حلال بودن زنی که خود را می‏بخشد) ويژه توست؛ نه ديگر مؤمنان؛ تا برای تو مشکلی نباشد و خدا آمرزنده و مهربان است.»
در مورد اين آيه در کتب احاديث بحث‏ های فراوانی آمده، از جمله گفته ‏اند: اين آيه ناسخ آيه بعدی (آيه 52) است و با اينکه در قرآن پيش از آن آمده، ولی در نزول پس از آن نازل شده، حکم ذکر شده در آن آيه را نسخ کرده است. آيه 52 به اين شرح است:
«بعد از اين [پس از اينکه موظف شدی زنانت را مخيّر سازی و آنان تو را اختيار کردند] هيچ زنی بر تو حلال نيست و نمی‏توانی به جای آنها زن ديگری بگيری، هر چند از زيبايیِ او خوشت آيد مگر آنچه به غنيمت به دست تو افتد و خدا مراقب هر چيزی است.»
گفته‏ اند آيه 52 پس از جريان تخيير نازل شد و در واقع پاداش انتخاب و اختيار زنان پيامبر بود، که دوام همسری با ايشان با وجود اوضاع سخت، آن زندگی را پذيرفتند. خداوند برای قدردانی از آنان، پيامبر را از گرفتن همسر جديد و يا جايگزين کردن آنها منع کرد و آيه 50 ناسخ آيه 52 شد و اين منع را از پيامبر برداشت تا ازدواج نکردن ايشان، منّتی از جانب حضرت بر زنانش باشد.
بنا بر قولی ديگر آيه 50 برای پيامبر محدوديتی در ازدواج ايجاد کرد. حضرت پيش از نزول اين آيه، با هر زنی که صلاح می‏ديد، ازدواج می‏کرد و اين کار برای زنانش سنگين بود. با نزول اين آيه جز همسران، ديگر زنان بر حضرت حرام شدند، که سبب خوشحالی همسران شد. بنابراين، آيه منتهی بر همسران آن جناب می‏باشد، که شايد به خاطر قدردانی از انتخاب درست است.
مطالب ديگری هم در اين زمينه گفته شده که پيگيری آنها چندان فايده ‏بخش نمی‏باشد. نکته مهمی که در اين آيه و آيات ديگر ـ که ذکر خواهد شد ـ آمده، سرّ ازدواج‏های مکرر رسول خدا می‏باشد. اين بحث هر چند در مقاله ‏ای جداگانه در ويژه ‏نامه، به تفصيل بررسی شده است اما اشاره ‏ای گذرا و اجمالاً متفاوت خالی از فايده نخواهد بود.
أ) خديجه؛ بنا بر آنچه در تواريخ قطعی و مورد اتفاق همه مورخان آمده، پيامبر در دوران جوانی و ميان سالی (که اوج قدرت و ميل جنسی است) فقط يک همسر داشته، جز وی، از هيچ زن يا کنيزی بهره جنسی نگرفته است.
تاريخ مؤيد آن است که حضرت خديجه به پيامبر پيشنهاد ازدواج داد و عشق و دلدادگی از او شروع شد. پيامبر با توجه به مکارم اخلاقی و شخصيت معنوی خديجه، به او جواب مثبت داد و در دوران زندگی، نهايت وفاداری را از ايشان ديد. خود نيز بسيار به خديجه علاقه‏ مند و وفادار بود، به طوری که حتی بعد از مرگ او تا زمان وفات خودش، هيچ گاه خديجه و محبت و ايثار و علاقه وی را فراموش نکرد! آنقدر يادآور او می‏شد که همسرانش بخصوص عايشه بارها بر وی خشم گرفت و اعتراض کرد، ولی هميشه با دفاع جانانه پيامبر(ص) از خديجه روبه ‏رو می‏شد و مجبور به سکوت می‏گرديد.
با وفات حضرت خديجه در سال دهم بعثت، ازدواج‏های مکرر رسول خدا شروع شد، ولی توجه به اين ازدواج ‏ها نشان می‏دهد انگيزه اصلی در هيچ کدام بهره بردن شخصی و دلدادگی نبوده است. انگيزه رسول خدا از ازدواج ‏ها به شرح زير است:
ب) سوده؛ با وفات خديجه(س) خانه پيامبر بدون همسر شد و کسی نبود که امور داخلی را سر و سامان دهد. در آن زمان پيامبر در اوج تنهايی، بی‏کسی و غريبی بود. ايشان با دشمنی سرسختانه قريش از يک سو و طرد قبايل از سوی ديگر مواجه بود. هيچ قبيله و فاميلی حاضر به همراهی با ايشان نبود و همسر دادن در جامعه عرب به منزله قبول کردن فرد بود؛ از اين‏رو در آن بُرهه هيچ قبيله ‏ای حاضر به همسر دادن به ايشان نبود و اين کار را اقدامی عليه قبايل ديگر و خطرناک می‏دانست. اما سوده دختر زمعة بن‏قيس سال‏ها پيش ايمان آورده، با همسرش به حبشه هجرت کرده بود. «زمعه» پس از بازگشت از حبشه در مکه وفات يافت و همسرش بيوه، بی‏سرپرست و بی‏پناه شد. در آن هنگام او می‏توانست به همسری پيامبر در آيد و امور منزل ايشان را عهده‏دار شود.
البته سوده پير بود و رغبتی به مردان نداشت، از اين‏رو پس از هجرت به مدينه، پيامبر در صدد طلاق دادن او بر آمد و وی پيشنهاد کرد که حاضر است شبش را به عايشه ببخشد اما عنوان همسری پيامبر همچنان برای وی پايدار بماند، که حضرت قبول کرد.
پ) عايشه؛ او نيز در همان هنگام (پس از وفات حضرت خديجه و پيش از هجرت) به عقد رسول خدا در آمد. با توجه به اينکه در آن زمان هفت ساله بود و از لحاظ سنی، شايستگی همسری نداشت، معلوم می‏شود انگيزه ازدواج با وی مسائل خاص زناشويی نبوده، بلکه ظاهرا پيامبر می‏خواسته با عقد کردن او حداقل از پشتيبانی قبيله تَيْم (قبيله ابوبکر) بهره‏مند گردد.
عايشه تنها دوشيزه ‏ای بود که به عقد رسول خدا در آمد. در آغاز ازدواج حضرت با ايشان، بحث دلدادگی و نياز زناشويی مطرح نبود. البته در زمان رسول خدا و بعد از ايشان تا امروز، افراد مختلف از جمله خودِ عايشه، طرفداران او، اهل سنت و مستشرقان سعی کرده ‏اند عايشه سوگلی و محبوبه رسول خدا معرفی شود اما اين مطلب بسيار سست و ترديدپذير است، زيرا:
1ـ همه رواياتی که از جمال فوق‏ العاده عايشه و علاقه بسيار رسول خدا به وی حکايت دارد، نقل شده از خودِ عايشه يا افراد طرفدار اوست! هيچ نقل تأييد شده‏ای از افراد بی‏طرف در اين زمينه وجود ندارد، بلکه نقل‏ های ناهمگون و مخالف از خودِ عايشه و ديگران در اين مورد کم نيست.
2ـ برای اينکه زنی محبوبه همسرش باشد، عواملی موثر است، از جمله جمال؛ عايشه قطعا زيباترين همسر رسول خدا نبوده، بين همسران رسول خدا همسان ايشان يا زيباتر وجود داشته است. عايشه از زيبايیِ خيلی از زنان رسول خدا يا زنانی که در معرض همسری ايشان قرار می‏گرفته ‏اند، هراس داشته، همين پديده بهترين دليل است که زيبايی ايشان فوق ‏العاده و بی‏نظير يا کم ‏نظير نبوده است. البته به طور طبيعی، بهره ‏ای از جمال داشته، ولی نه زيباترين همسر رسول خدا و نه زيباترين زن زمان خود بوده است. علاوه بر اينکه زيبايی فقط يک عامل است و اگر با عوامل ديگر جمع نگردد، صاحبش را محبوب نمی‏گرداند. در ضمن پيامبر مرتبه ‏ای داشته که تحت تأثير شهوات نبوده، کسی نمی‏توانسته با زيبايی خود قلب ايشان را تسخير کند.
3ـ عامل ديگر محبوب شدن، مطيع و تسليم شوهر بودن است. اگر زنی فرمانبر شوهر خود باشد و در مقابل تقاضاهای مشروع او فروتن بوده، مطابق ميل شوهر رفتار کند، به طور طبيعی محبوب وی می‏گردد. اگر مردی چند زن داشته باشد، زنی که با هووهايش هميشه اختلاف و درگيری داشته، خودخواه و انحصارطلب باشد، مورد علاقه شوهر واقع نخواهد شد و قلب وی را تسخير نخواهد کرد.
عايشه همسری بود که وقتی اظهار علاقه پيامبر به خديجه يا ديگر همسران را می‏ديد، برخوردهای ناشايست بروز می‏داد. درگيری‏ های او با هووهايش آنقدر زياد بود که يکی از دغدغه‏ های پيامبر گشته بود! آنقدر پيامبر را آزار داد که بالاخره خداوند آيات سوره تحريم را نازل کرد و او و «حفصه» را تهديد نمود.
پيامبر به دخترش فاطمه(س) و عموزاده‏اش علی(ع) و فرزندان آن دو علاقه فوق ‏العاده ‏ای داشت اما عايشه با اين محبوب‏های پيامبر ناسازگار بود و بارها با آنان درگير شد و ... چگونه ممکن است چنين کسی محبوب همسرش گردد؟!
4ـ پيامبر به اراده خداوند از آينده آگاهی داشت و وقتی آينده همسری چون عايشه را می‏ديد که از دستورهای او سرپيچيده، با وصیّ (جانشين) ايشان درگير می‏شود، او را هشدار می‏داد و ...؛ محال است فردی که سرکشی همسرش را پس از خود می‏بيند، دلداده وی گردد و بر اين دلدادگی بماند.
پيامبر در طول عمر خود دلداده عايشه نشده، اگر به ايشان در مواردی توجه خاص داشته، به خاطر اين بوده که او را از سرکشی باز دارد و به ميانه ‏روی برگرداند. پس ازدواج با عايشه نه در آغاز از روی دلدادگی بود و نه در تداوم آن دلدادگی ايجاد شد.
ت) حفصه؛ دختر عمر بن ‏خطاب و همسر خُنيس بن‏حذافه. خُنيس پس از هجرت به مدينه و بعد از بازگشت از جنگ بدر، بدرود حيات گفت. عمر پس از پايان عِدّه دخترش، جداگانه از ابوبکر و عثمان تقاضا کرد وی را به همسری بپذيرند، ولی آن دو نپذيرفتند. رسول خدا با توجه به عدم رغبت اصحاب و برای دلجويی از عمر و دخترش، با «حفصه» ازدواج کرد. عمر بارها به دخترش يادآوری می‏کرد که رسول خدا چندان علاقه ‏ای به او ندارد.
ث) ام‏سلمه؛ او از مؤمنان ثابت‏ قدم به پيامبر و همسر ابوسلمه بود. به شوهرش عشق می‏ورزيد و همراه وی به حبشه و پس از او به مدينه هجرت کرد. قبيله ‏اش به مدت يک سال بين او و همسرش جدايی انداخته، مانع مهاجرت او به مدينه شدند اما پس از يک سال در برابر بی‏تابی او تسليم گشتند و وی را به شوهرش در مدينه رساندند. ابوسلمه در جنگ احد به شهادت رسيد. پس از تمام شدن عِدّه ام ‏سلمه، افراد زيادی خواستگار او بودند. او جايگاه بلندی داشت و آنان را در شأن خود و هم‏رديف همسر سابقش نمی‏ديد، که جواب مثبت دهد. در آن زمان مسلمانان در سختی و نداریِ زندگی بودند و مهاجران دچار تنگدستی بيشتری بودند. ام‏ سلمه از مهاجران بود و در مدينه نه پشتيبان و خويشاوندی داشت و نه امکاناتی چشمگير برای زندگی؛ علاوه بر آن دارای چند فرزند خردسال بود و به پشتيبانی يک مرد، نيازمندتر.
با توجه به موارد برشمرده، رسول خدا برای به عهده گرفتن سرپرستی او اقدام کرد. وی نيز با افتخار و سربلندی اين ازدواج را پذيرفت، البته پس از اينکه عذر پيری، فرزندداری و ... آورد. گرچه زنی ارزشمند و زيبا بود، ولی ازدواج رسول خدا از سرِ دلدادگی نبود.
ج) ام ‏حبيبه؛ دختر ابوسفيان و همسر عبيداللّه‏ بن‏ جحش. بر خلاف پدر و خانواده‏اش در مکه به پيامبر ايمان آورد و با شوهرش روانه حبشه شد. در آنجا شوهرش مسيحی شد و سپس «ام ‏حبيبه» بيوه گرديد.
تنهايی و بی‏کسی از يک طرف و عدم وجود خواستگار (با توجه به اينکه دخترِ دشمن‏ترين دشمن رسول خدا بود) از طرف ديگر او را در غم و اندوه فرو برد. رسول خدا با اقدام به خواستگاری، هم او را از اندوه و تنهايی رهانيد و هم منّتی بر پدر و فاميلش پيدا کرد، به طوری که وقتی مخالفان به طعنه ابوسفيان را خبر دادند، او با افتخار اعلام کرد که رسول خدا دامادی است که نبايد به خاطر وصلت با وی شرمسار شد.
چ) زينب دختر جحش و همسر مطلّقه زيد بن‏ حارثه؛ او از جانب خداوند به همسری رسول خدا در آمد. پذيرش اين همسری از جانب پيامبر، اطاعت امر خدا و جهادی عظيم بود، زيرا بر خلاف مَنِش و باور جامعه بود و سبب سرزنش ايشان می‏گرديد.
ح) جويريه دختر حارث و بيوه پسرعمويش؛ در جنگ بنی ‏المصطلق در سال ششم هجری اسير شد و در سهم يکی از مسلمانان قرار گرفت. او با صاحبش قرارداد آزادی نوشت و برای کمک گرفتن جهت پرداخت بهای آزادی، به رسول خدا رو آورد. پيامبر برای جذب نظر و دل افراد قبيله‏اش، نيز به جهت جلب عطوفت مسلمانان نسبت به اسيران قبيله «جويريه» به وی پيشنهاد ازدواج داد و او نيز قبول کرد. پس از ازدواج، مسلمانان اسيران قبيله ‏اش را آزاد کردند و بسياری از آنان به اسلام متمايل شده و ايمان آوردند.
خ) صفيه دختر حیّ ابن‏اخطب، بزرگ يهود خيبر؛ او بيوه پسرعمويش بود. پس از شکست يهود خيبر، در زمره اسيران بود. پيامبر برای تأليف قلب يهود، به وی پيشنهاد ازدواج داد و با پذيرش «صفيه» او را به همسری گرفت.
د) ميمونه دختر حارث هلالی و بيوه ابورهم عامری؛ پيامبر در عمرة‏القضا با وی ازدواج کرد و ظاهرا به دست آوردن دل مشرکان مکه منظور حضرت از اين ازدواج بود.
با توجه به اين خلاصه معلوم شد هيچ کدام از همسران رسول خدا در زيبايی، فوق ‏العاده نبود، که پيامبر بخواهد او را بدان خاطر به چنگ آورد. بيشتر ازدواج‏های پيامبر به مصلحت اسلام و مسلمانان بود. نکته مهم و افتخارآميز اينکه پيامبر با هيچ کدام از اين زنان (حتی آنان که در جنگ اسير شده بودند) به زور و بر خلاف ميل ازدواج نکرد، بلکه همه آنان را در ازدواج مخيّر کرد و با رضايت، آنان را به همسری گرفت. در جريان تخيير نيز همه را دوباره مخيّر ساخت. در آن جريان نيز همگی با کمال ميل، تداوم همسری با وی را پذيرفتند. متأسفانه از صدر اسلام کسانی در صدد بودند انگيزه اين ازدواج‏ ها را مسائل جنسی و عيش ‏طلبی و ... معرفی کنند! به مواردی توجه کنيد:
وقتی عايشه شنيد که خداوند وحی فرستاده، زينب را به ازدواج پيامبر در آورده [با توجه به تهمت دلبستگی پيامبر به وی که شرح آن در مقاله جداگانه آمده] خطاب به رسول خدا عرض کرد:
«می‏بينم خدايت در برآوردن خواهش دل تو سرعت دارد!»
در نقل ديگری عايشه مطرح می‏کند که وقتی سماء دختر نعمان بن ‏اسود را ديدم تا به رسول خدا راجع به او گزارش دهم، ترسيدم که اگر پيامبر او را ببيند، دلداده وی شود و ... .
بنا بر نقلی ديگر عايشه گويد: رسول خدا در واقعه‏ا ی به او می‏گويد: ضرری برای تو نداشت اگر پيش از من می‏مردی و من بر تو نماز می‏خواندم و تو را کفن و دفن می‏کردم. عايشه از اين کلام به غيرت آمده می‏گويد:
«به خدا قسم! گويا تو را می ‏بينم که پس از کفن و دفن من به خانه بازگشته و با بعضی همسرانت در آويخته ‏ای.»
باز عايشه گويد: وقتی جويريه را ديدم، ترسيدم که اگر پيامبر او را ببيند، مانند من تحت تأثير زيبايی او واقع گردد و دلداده وی شود.
در حالی که قرآن در دو جا در باره ازدواج‏های پيامبر صحبت کرده و انگيزه را روشن ساخته است. ابتدا در مورد ازدواج با زينب به روشنی می‏فرمايد:
«ما او را به ازدواج تو در آورديم [با اينکه کراهت داشتی و ...] تا بر مؤمنان راجع به ازدواج با همسرانِ مطلّقه پسرخوانده‏ هايشان حرج و سختی‏ای نباشد.»
در آيه 50 همين سوره پس از بيان زنانی که بر پيامبر حلال شمرده شده، ايشان حق ازدواج با آنها را دارد، می‏فرمايد:
«لکيلا يکون عليک حرج؛ حلال شمردن‏ ها و اجازه دادن‏ ها برای برداشتن سختی و مشکل از تو است» نه برای خوشگذرانی و رعايت هوای دل!
علاوه بر اين، در آيه اجازه ازدواج‏های مکرر به پيامبر با عنوان «نبوت» داده شده است، هم در ابتدای آيه از حضرت با عنوان «نبی» ياد کرده: «يا ايّها النبیّ ...» هم پس از بيان حلال بودن موهوبه می‏فرمايد: «إنْ اراد النبیّ أنْ يستنکحها». بدين جهت مخاطب را با عنوان «نبی» خطاب کرد تا اعلام کرده باشد اگر به ايشان اجازه ازدواج‏های متعدد داده‏ايم، به خاطر رعايت وجهه نبوت ايشان است و در جهت پيشبرد اهداف نبوت می‏باشد، نه به جهت رعايت هوای دل پيامبر!
چقدر فرق است بين بيان قرآن و بيان آنان که پيامبر را از دايره تنگ چشم خود می‏بينند! خداوند می‏فرمايد: ای رسولِ ما، تو برای مصالح اسلام و مسلمانان، نيز انجام بهتر وظايف رسالت و نبوت، لازم می‏بينی با افرادی ازدواج کنی و ما بر مسلمانان در مورد ازدواج، احکام محدودکننده نازل کرده ‏ايم اما محدوديت‏ها را از تو برمی‏داريم و اجازه می‏دهيم برای انجام بهتر رسالت و نبوت و رعايت مصالح اسلام و مسلمانان، آزاد باشی و به مشکل و بن ‏بست گرفتار نشوی.
هنگامی هم که می‏خواهد در مورد ازدواج پيامبرش محدوديت ايجاد کند می‏فرمايد:
از اين به بعد حق ازدواج جديد و جايگزين کردن همسرانت با همسر جديد را نداری، اگر چه [به فرض محال] از زنی هم خوشت بيايد.
در اينجا با آوردن حرف شرط «لو» (که امتناعی و محالی است) اعلام می‏کند که رسول خدا به هيچ زنی دلبسته نمی‏گردد، زيرا دلبسته خداست و پروردگار همه قلبش را فرا گرفته، جز به خدا و اراده و امر او تعلق خاطر ندارد اما اگر از آن پس، به فرض محال به زنی متمايل شود، حق ازدواج با او را ندارد.
بنابراين مطابق بيان قرآن، ازدواج ‏های رسول خدا هيچ کدام از روی دلدادگی نبوده، خداوند در اجازه دادن به حضرت، در صدد برآوردن خواهش دل پيامبر نبوده، بلکه به جهت رعايت مصلحت اسلام و مسلمانان، به ايشان آزادی عمل داده است.

آزادی و اختيار پيامبر(ص) در معاشرت با همسران
علاوه بر اينکه به پيامبر در مورد ازدواج، اجازه و اختيارات ويژه عطا شد، در ارتباط با معاشرت با همسرانش نيز، به ايشان اختيارات فراوانی عطا شد، که ديگران از آن بی ‏بهره ‏اند. قرآن می‏فرمايد:
«از زنان خود، هر کدام را که می‏خواهی، در نوبت مؤخر دار و هر کدام را می‏خواهی، با خود نگه دار و اگر از آنها که دور داشته ‏ای، يکی را بطلبی، بر تو گناهی نيست. آنان نيز در اين گزينش و اختيار بايد شادمان و چشم‏ روشن باشند و به آنچه بدانان ارزانی می‏داری، خشنود گردند و خداوند می‏داند که در دل‏ های شما چيست و خدا دانا و بردبار است.»
چون رسول خدا تربيت‏ يافته حق تعالی است و اراده او در اراده خداوند محو شده، خود را مختص پروردگار گردانيده، خداوند نيز او را عبد برگزيده خود قرار داده، رسالت عظيم بر عهده وی نهاده است، پس بايد اختيارات ويژه در خانواده و اجتماع داشته باشد.
خداوند ابتدا همسران را بين پذيرفتن همسری پيامبر (با همه مشکلات و محدوديت‏ هايی که دارد) يا طلاق و جدايی مخيّر کرد. حالا که آنان همسری را برگزيده‏اند، اعلام می‏کند پيامبرش در مورد آنان آزادی عمل کامل دارد و همسران بايد بدانند که اين آزادی عمل، دستور خداوند است، پس بدان راضی و چشم‏روشن باشند.
نکته مهم آن است که رسول خدا با وجود اين اجازه ويژه سعی بسيار داشتند در ارتباط با همسران، عدالت را رعاليت کنند و با وجود اينکه اختيار تمام داشتند اما بر خود سخت می‏گرفتند و عدالت را در نهايت درجه ممکن، در حق آنان رعايت می‏کردند.
جايگاه مهم همسری با پيامبر(ص)
پس از اينکه همسران پيامبر در انتخاب دوباره، به ظاهر، دنيا و بهره‏های آن را کنار زدند و زندگی سخت اما در کنار پيامبر و حفظ عنوان همسری پيامبر را برگزيدند، خداوند به بيان جايگاه و وظايف سنگين همسری پيامبر می‏پردازد:
1ـ پاداش و کيفر دو برابر
«يا نِساءَ النَّبیِّ مَن يَأْتِ مِنکُنَّ بِفاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ يُضاعَفْ لَهَا الْعَذابُ ضِعْفَيْنِ وَ کانَ ذلکَ عَلَی اللّه‏ِ يَسيرا و مَنْ يَقْنُتْ مِنکُنَّ للّه‏ِ و رَسولِهِ وَ تَعْمَلْ صالِحا نُّؤْتِها أَجْرَها مَرَّتَيْنِ و أَعْتَدْنا لَها رِزْقا کريما؛
ای زنان پيامبر، هر کس از شما مرتکب کار زشتِ آشکار شود، خدا عذاب او را دو برابر می‏کند و اين بر خدا آسان است اما هر کس از شما به فرمانبرداری خدا و پيامبرش مداومت ورزد و کار شايسته کند، دو بار به او پاداش دهيم و برای او رزقی کريمانه آماده کرده ‏ايم.»
اين آيه مطلب پيشين را تأييد و اعلام می‏کند: همه زنانی که تداوم همسری با رسول خدا را پذيرفته‏اند، اين گونه نيست که «خدا، رسول و سرای آخرت» را پذيرفته باشند، از اين‏رو بعضی که متأسفانه دنيا در نظرشان است، رهرو گناه خواهند بود و خداوند آنان را کيفر خواهد کرد اما بعضی به واقع خدا، رسول و سرای آخرت را پذيرفته‏اند و علامتش آن است که فرمانبردار محض خدا و پيامبر و انجام‏دهنده کارهای صالح می‏باشند و خداوند پاداشی دو برابر و اجر کريم را برای اين افراد تهيه ديده است.
اما همسری رسول خدا درجه و جايگاهی است که آثار خود را در اجتماع دارد. اگر همسر صالح، مطيع، پاکدامن و نيکوکردار باشد، سبب اعتبار شويش در انظار عموم می‏گردد و اقبال عمومی به ايشان را سبب می‏گردد، به همين جهت شايسته پاداشی چند برابر می‏شود اما اگر ناصالح و گناهکار باشد، سبب ضربه خوردن شويش و پايين آمدن اعتبار اجتماعی و از بين رفتن اقبال عمومی به ايشان می‏گردد و مستحق است که کيفر او افزون‏تر شود.
«فاحشه»، به معنای هر کلام يا عملِ قبيح و ناپسند است. چون در آيه با قيد «مبيّنه» آمده، يعنی کلام و عملی که زشتی آن آشکار باشد، که گناهان کبيره می‏باشد؛ در مقابل گناهان صغيره و «لَمم» و لغزش ‏هايی که اتفاق می‏افتد.
حساب حضرت خديجه(س) جداست اما همسران پيامبر، انسان‏های عادی و در معرض خطا، لغزش و گناه هستند. خداوند به آنان مانند همه مؤمنان، وعده بخشش و چشم‏پوشی از گناهان کوچک و لغزش‏ها را داده، اين گناهان کوچک و لغزش ‏های جزئی، چون طبيعی و مورد انتظار از همه آدميان است، (به شرط عدم تکرار و رويه نشدن) به وجهه رسول خدا ضربه نمی‏زند اما اگر همسران مرتکب گناهان بزرگ و آشکار شوند، طبيعی است که اثر گناه و لغزش بزرگ آنان، بيشتر از ديگران بوده، مستحق کيفر بيشتری خواهند شد، همچنان که ايمان، تقوا و نيکوکاری آنان سبب تقويت حرمت و مقبوليت وجهه رسول خدا می‏شود و بدين جهت مستحق پاداش مضاعف می‏گردند.
2ـ برتری مشروط
در آيه‏ای همه افراد از لحاظ انسانی مساوی شمرده شده، معيار برتری نزد خدا فقط تقوا معرفی گرديده است: «يا ايها الناس انا خلقناکم من ذکر او انثی و ... إنّ اکرمکم عند اللّه‏ اتقاکم»
در اين آيات نيز خطاب به همسران رسول خدا می‏فرمايد: «شما مانند ديگر زنان نيستيد»! تا اينجا مخاطب و شنونده گمان می‏کند که عنوان «همسری رسول خدا» معيار برتری آنان است، خواه صلاحيت داشته يا نداشته باشند. هم اينکه صاحب اين عنوان شده، از ديگران حساب‏شان جداست، ولی قرآن برای اينکه اين توهّم پيدا نشود، بلافاصله قيد اصلی را ذکر می‏کند:
«ان اتقيتنّ» (اگر تقوا بورزيد) يعنی بدانيد صرف اين عنوان دردی از شما دوا نخواهد کرد و در گرو ايمان و عمل خويش هستيد. اگر تقوا داشته باشيد، آنگاه اين عنوان ظهور و بروز پيدا می‏کند و شما را ممتاز می‏گرداند و گرنه نه تنها دردی دوا نخواهد کرد، بلکه بر دردهای شما خواهد افزود.
بنابراين معيار کلی ارزشمندی يعنی «تقوا» در همين جا هم معتبر است و فقط انتساب به رسول خدا نجات‏ بخش نمی‏باشد.
رسول خدا خطاب به خويشاوندان نزديک خويش فرمود:
«ای فاطمه، دختر محمد! ای صفيه، دختر عبدالمطلب [عمه رسول خدا]! ای فرزندان عبدالمطلب [نزديک‏ترين خويشاوندان پيامبر]! من نمی‏توانم در پيشگاه خدا شما را کافی باشم [و در آخرت انتساب به من نجات‏ بخش شما نخواهد بود. فقط در دنيا] از مالم هر چه می‏خواهيد [می توانم به شما بدهم].»
3ـ وظايف سنگين‏تر
همسران رسول خدا مکلف به همه تکاليف يک زن مسلمان بودند و به خاطر عظمت جايگاه‏شان اين وظايف در حق آنان سنگين‏تر بود، حتی گاهی وظايف اختصاصی می‏يافتند که شرح وظايف آنان در آيات احزاب به اين شرح است:
أ) معروف و پسنديده سخن بگوييد و از کرشمه و ناز در کلام (که مخاطبِ دل مريض را به طمع می‏اندازد) خودداری ورزيد. اين يک تکليف عمومی برای همه زنان مسلمان است که در حق همسران پيامبر دوباره تأکيد شده است.
خضوع در کلام يعنی نرم، لطيف، با ناز و ادا و فريبنده سخن گفتن که مخاطب دچار توهّماتی شود و طمع‏ه ای خامی به دل راه دهد.
ب) خانه‏ نشين باشيد؛ نشستن در خانه و دوری گزيدن از فعاليت‏ های اجتماعی برای زنان توصيه نشده است، بلکه آنان مانند مردان به وظايف اجتماعی مکلف و دعوت شده ‏اند؛ البته با حفظ پوشش و عفاف.
در زمان رسول خدا(ص) زنان حتی در جنگ‏ها به عنوان نيروی پشتيبانی شرکت می‏کردند. در مواقع اضطراری دست به شمشير برده و دفاع می‏کردند. هيچ گاه پيامبر آنان را از اين ميدان‏ها منع نکرد. شرکت در جمعه، جماعت، عيادت مريض، تشييع جنازه، سفر حج و امثال آن نيز بر زنان حرام نبوده و ممنوع نشده‏ اند. همسران پيامبر در زمان ايشان ـ پس از نزول اين آيات ـ و بعد از رحلت حضرت، برای اين مقاصد از خانه خارج می‏شدند و نه خودشان آن را ممنوع می‏دانستند و نه ديگران آنان را به مخالفت با امر قرآن متهم می‏کردند.
پس منظور از «خانه‏ نشينی» در آيه چيست؟ ظاهرا حکم اختصاص به همسران رسول خدا دارد و شايد بتوان با کشف علت و حکمت، استحباب آن را در باره همسران و نزديکان رهبران دينی نيز مطرح نمود.
منظور از «قَرْنَ فی بيوتِکُنَّ» اين است که: ای همسران رسول خدا! در خانه‏ هايتان بنشينيد و به عبادات فردی و اجتماعی، امر به معروف، نهی از منکر و هدايت‏گری، در همان جا اقدام کنيد اما از حضور آشکار و سردمداری فعاليت‏های اجتماعی خودداری ورزيد.
تنها کسی که به اعتراف شيعه و سنی اين دستور را رعايت نکرد، عايشه بود که با حضور سردمدارانه در جنگ جمل، به نافرمانی اين امر پرداخت، که مورد سرزنش خاص و عام و دوست و دشمن واقع شد. خودش نيز تا آخر عمر بر اين خطا و نافرمانی دستور قرآن تأسف می‏خورد، به طوری که هر گاه، به ياد جريان جمل می ‏افتاد، به حدی اشک می‏ريخت که مقنعه ‏اش خيس می‏شد!
اما چرا اين دستور صادر شد؟ طبيعی است که دشمنان پيامبر سعی داشتند به مرام حضرت ضربه بزنند. سوء استفاده از مقام و موقعيت نزديکان پيامبر بهترين دستاويز برای آنان بود. اگر می‏توانستند همسر پيامبر را سپر بلای خويش ساخته، پشت او موضع بگيرند، طبيعی بود که بهتر می‏توانستند به اهداف شوم‏شان برسند؛ همان گونه که در نبرد جمل انجام شد. در اين جريان بيشتر افرادی که جذب شدند، به عنوان دفاع از «مادر» و حرف‏ شنوی از او پا به ميدان گذاردند. در بحبوحه جنگ نيز حفظ «مادر» و مرکبش يعنی شتر سرخ‏موی، هدف مقدس مبارزان بود، و واقعا سرسختانه از مادر و مرکبش دفاع کردند و در پای آن جان دادند.
قرآن با اين دستور می‏خواست مانع چنين حوادث تلخ و ناگواری شود.
پ) خودنمايی جاهلانه نکنيد؛ اگر امر خانه ‏نشينی مطلق بود و هر گونه حضور اجتماعی را منع می‏کرد، نهی از «خودنمايی جاهلانه» بيجا بود، زيرا وقتی کسی خانه‏نشين باشد، ديگر مجال خودنمايی پيدا نمی‏کند، تا نهی شود. اصلاً وقتی حضور اجتماعی ممنوع باشد، حضور عفيفانه هم ممنوع است و مقيد کردن آن به «خودنمايی جاهلانه» صحيح نيست. پس معلوم می‏شود زنان پيامبر از حضور اجتماعی عفيفانه منع نشده‏اند، بلکه از سردمداری جريان‏های سياسی و سوء استفاده قرار گرفتن، منع شده‏اند و حضور اجتماعی عفيفانه آنان ممنوع نيست.
«خودنمايی جاهلانه» در اجتماع و جلب کردن نظرها و توجه‏ها، برای همه زنان ممنوع می‏باشد اما برای زنان پيامبر تأکيد شده است. «جاهليت اوّل» جاهليت پيش از اسلام است که زنان نيمه ‏برهنه و فريبنده در جامعه حضور می ‏يافتند. مقيد کردن آن به «جاهليت اوّل» اشاره دارد که در آينده نيز چنين جاهليتی پيدا می‏شود. اکنون در زمان خود حتی در جهان اسلام شاهد ظهور چنين جاهليتی می ‏باشيم!
ت) برپايی نماز، دادن زکات و پيروی از رسول خدا؛ نماز به عنوان نماد عبادات فردی، و زکات به عنوان سمبل عبادات اجتماعی ذکر شده، اطاعت از پيامبر هم يعنی دينداری کامل در همه زمينه‏ها.
ث) يادآوری آياتی که در خانه‏ های شما بر مؤمنان تلاوت می‏شود؛ آيات غالبا در خانه‏ های همسران پيامبر نازل می‏شد و از آنجا بر مؤمنان تلاوت می‏گرديد. اين پديده نعمتی ارزشمند است که اقامتگاه فرد، محل نزول آيات باشد، پس بايد يادآور اين نعمت شد و قدر آن را دانست.
ج) رعايت پوشش بلکه حجاب؛ اولاً آنان مانند ديگر زنان مؤمن به پوشش صحيح مأمور شدند:
«ای پيامبر! به همسرانت و دخترانت و زنانِ مؤمنان بگو: چادر خود را بر خود فرو پوشند. اين مناسب ‏تر است [تا به عفت] شناخته شوند و مورد آزار [مردان هرزه] قرار نگيرند و خدا آمرزنده و مهربان است.»
علاوه بر آن مؤمنان موظف گرديدند از رويارويی مستقيم با آنان خودداری ورزند و در صورت لزوم، از پسِ پرده با آنان ملاقات کرده و تقاضای خود را مطرح کنند:
«و هر گاه از آنان چيزی خواستيد، از پشت پرده بخواهيد. اين کار هم برای دل‏های شما و هم برای دل‏های آنان پاکيزه ‏تر است.»
اين دستور هم برای حفظ حرمت رسول خدا بود، تا نزديکان حضرت از در افتادن در گناه و فساد و ضربه زدن به آبرو و حيثيت رسول خدا در امان باشند. مؤمنانی که می‏خواستند با همسران رسول خدا روبه‏رو شوند، نيز همسران پيامبر، انسان‏های جايزالخطايی بودند که ممکن بود شيطان و نفس اماره بر آنان چيره شود و آنان را بلغزاند. لغزيدن همسران رسول خدا به حيثيت حضرت لطمه می‏زد و برای دشمنان بهانه می‏ساخت. از اين‏رو خداوند آنان را موظف به رعايت حجاب و پوشش کرد و بر آنان و مؤمنان واجب کرد از رويارويی مستقيم خودداری ورزند.
غيورتر از رسول خدا؟
با توجه به آنچه گذشت، فلسفه وجوب حجاب و حائل (مانع) هنگام رويارويی با همسران رسول خدا برای حفظ جايگاه و ساحت پيامبر بود، تا نزديکان ايشان از هر زمينه انحرافی دور باشند، نيز دستاويزی برای دشمنان جهت ضربه زدن به ساحت حضرت پيدا نگردد.
بنا بر بعضی اخبار گويا افرادی بودند که از رسول خدا غيورتر بوده، از همسران ايشان هنگام معاشرت با ديگران رفتارهايی می‏ديدند که از نظر آنان با شأن رسول خدا و همسرانش منافات داشته، آرزو داشتند کاش بر همسران پيامبر حجاب و ايجاد مانع واجب گردد. خداوند در اجابت خواسته آنان يا در تأييد فکرشان آيه حجاب و حائل را نازل فرمود:
عمر خيلی دوست داشت که همسران رسول خدا پرده‏نشين باشند و بارها اين مطلب را به پيامبر پيشنهاد داده بود. وی دوست داشت خداوند در اين مورد آيه ‏ای نازل کند. او به رسول خدا عرض کرد: آدم‏ های پاک و ناپاک به محضر شما مشرّف می‏شوند، پس کاش به همسرانت دستور پرده‏ نشينی می‏دادی! پس از تقاضای عمر، آيه حجاب نازل شد.
به نقل ديگر عايشه گويد:
با رسول خدا در يک ظرف غذا می‏خوردم، که عمر از کنارمان گذشت. رسول خدا او را دعوت کرد و عمر با ما بر سفره نشست. در حين خوردن [از يک ظرف] دست او به دستم خورد و گفت: اگر من در مورد شما [همسران پيامبر] صاحب اختيار بودم، هيچ کس شما را نمی‏ديد. در پی اين آرزوی عمر، آيه حجاب نازل شد.
به نقل ديگری عمر بر زنان رسول خدا در مسجد گذر کرد و آنان را با بانوان ديگر ديد و گفت:
کاش پرده‏نشين می‏شديد، زيرا بر زنان ديگر فضيلت داريد، همچنان که شوهر شما بر مردان ديگر فضيلت دارد. پس طولی نکشيد که آيه حجاب نازل شد.
به نقل ديگری:
عمر بارها به رسول خدا عرض کرد: زنانت را در پرده بدار، ولی رسول خدا اجابت نکرد، تا اينکه خداوند آيه حجاب را نازل کرد.
بنا بر اين روايات، رسول خدا ابا نداشته همسرانش با افراد نامحرم معاشرت داشته باشند! حتی از نظر ايشان هم‏غذا شدن همسرانش با افراد نامحرم در يک کاسه اشکال نداشته، ايشان مانع نمی‏شده که هنگام ورود افراد پاک و ناپاک، همسرانش در همان اطاق حضور داشته باشند و ميهمانان بر همسران ايشان نظر بيفکنند! در حالی که روايات مخالف اين پندار است.
از امامان اهل بيت(ع) آمده که حضرت ابراهيم(ع) مردی غيرتمند بود و نسبت به عفت خود و خانواده ‏اش توجه ويژه داشت. در آن جامعه فاسد وقتی از منزل بيرون می‏رفت، درِ منزل را قفل می‏کرد تا همسرش از مزاحمت اراذل و اوباش در امان باشد. وقتی به سوی سرزمين مصر هجرت کرد، در طول مسير برای اينکه همسرش از نگاه ناپاک بيابانی‏ها در امان باشد، اتاقکی ساخت و خانمش را درون آن پناه داد. وقتی مرزبانان و ماليات‏ بگيران حکومت قبط خواستند پرده اتاقک را کنار بزنند، حضرت فرمود: آن را پر از طلا و نقره حساب کنيد و ماليات‏تان را بگيريد.
رسول خدا در مورد نيای بزرگوارش حضرت ابراهيم(ع) می‏فرمايد:
«ابراهيم غيور بود و من از او غيورترم.»
در روايت ديگری آمده که عايشه و حفصه در محضر پيامبر بودند، که «ابن‏ام‏مکتومِ» نابينا اجازه شرفيابی خواست. حضرت به همسرانش فرمود: به اندرون برويد. آنان گفتند: يا رسول اللّه‏! او نابينا است. حضرت جواب داد: اگر شما را نمی‏بيند، شما که او را می‏بينيد.
چگونه ممکن است پيامبر(ص) که خود را غيورتر از همه غيرتمندان، حتی از اسوه آنان يعنی حضرت ابراهيم(ع) معرفی می‏کند، اجازه دهد بيگانه با همسرش در يک ظرف غذا بخورد و دست بيگانه به دست همسرش بخورد؟! يا يک مسلمان از رفتار پيامبر و همسرانش ناخشنود باشد و آرزو کند آياتی نازل گردد و همسران پيامبر موظف به پرده‏نشينی گردند؟!
به نظر می‏رسد اين روايت برای بالا بردن شأن و حرمت بعضی اصحاب جعل شده، جعل‏ کننده آگاهانه يا ناآگاهانه به ساحت رسول خدا بی‏ادبی کرده، آن اصحاب را بافضيلت‏تر از پيامبر معرفی کرده است!
ممنوعيت ازدواج با همسران رسول خدا
با معرفی همسران رسول خدا به عنوان «مادر»، حفظ احترام آنان بر همه مسلمانان واجب شد، ولی هم دشمنان در باره همسران حضرت (بخصوص برای پس از وفات ايشان) نقشه‏ ها کشيده بودند؛ هم ممکن بود رفتارهای نسنجيده خودِ آنان در زمان حيات يا پس از وفات رسول خدا به ساحت دين ضربه‏ های جبران‏ ناپذير بزند، از اين‏ رو تکاليف ويژه‏ای متوجه همسران شد، نيز مسلمانان در ارتباط با آنان به آدابی امر شدند:
أ) زنان رسول خدا موظف به خانه ‏نشينی شدند.
ب) تکاليف عفت و پوشش و عبادات فردی و اجتماعی در مورد آنان، با تأکيد ويژه گفته شد.
پ) موظف شدند خانه‏ نشينی اختيار کنند.
ت) مسلمانان هم موظف شدند هنگام ملاقات و تقاضا از آنان، از پسِ پرده با آنان روبه ‏رو گردند.
ث) يکی ديگر از تکاليف و محدوديت‏ هايی که متوجه همسران پيامبر گشت، منع آنان از ازدواج مجدد بود:
«حق نداريد پيامبر خدا را آزار دهيد و هرگز حق نداريد با همسرانش پس از ايشان ازدواج کنيد. اينها در نزد خدا گناهی عظيم است.»
چرا اين محدوديت برای همسران رسول خدا و مسلمانان ايجاد گرديد؟
أ) بعضی فضيلتی برای همسران پيامبر ساخته و جعل کرده ‏اند و با توجه به آن، اين منع را توجيه نموده ‏اند. آنان گفته ‏اند: هر زنی در بهشت همسر آخرين شوهر دنيايی‏ اش خواهد بود. روايتی جعل کرده‏اند که «همسران رسول خدا در دنيا، همسران آخرتی او هم هستند.» پس اگر آنان پس از وفات مجاز به ازدواج بودند و ديگر مسلمانان مجاز به عقد کردن آنان، اين امکان ايجاد می‏شد که رسول خدا از همسری با آنان در قيامت و بهشت و آخرت محروم باشد؛ از اين‏رو ازدواج آنان بعد از پيامبر منع شد. گويا به خاطر اينکه رسول خدا(ص) در بهشت از همسری آنان محروم نشود، آنان از ازدواج پس از ايشان منع نشده ‏اند.
در مورد اين نظر چند ملاحظه وجود دارد:
اوّل: بنا بر روايتی اگر زنی مؤمن در دنيا چند بار شوهر کرده باشد، در آخرت مخيّر می‏شود هر کدام از شوهرها را که صلاحيت ورود به بهشت را داشته باشند، انتخاب کند. اين روايت با روايت پيشين ناهمگون است و دليلی برای ترجيح هيچ يک نداريم.
دوم: بعضی از همسران پيامبر صلاحيت ايمانی و تقوايی لازم برای همراهی با پيامبر را نداشته ‏اند، چه رسد به اينکه شايستگی همسری حضرت در آخرت را داشته باشند!
سوم: در نقلی آمده که پيامبر فرمود: «من با خدا شرط کرده ‏ام که ازدواج نکنم جز با کسانی که در بهشت با من باشند.» در حالی که رسول خدا با بعضی زنان ازدواج کرد و آنان به تقاضای خودشان از حضرت جدا شدند و حتی بعضی مرتد گرديدند!
ب) بعضی ديگر نظر داده‏ اند که غيرت رسول خدا شديد بود و از اينکه همسرانش پس از ايشان ازدواج کنند، ناراحت می‏گرديد. خداوند به جهت رعايت حال پيامبرش، ازدواج با همسرانش پس از ايشان را بر امت حرام کرد.
زمخشری می‏گويد:
«مرد به طور طبيعی و در ذهن خود نسبت به وضع همسرانش بعد از مرگ خود اهتمام دارد و فکرش بدان مشغول است. بعضی از مردم نسبت به حريم خود ـ يعنی همسران ـ غيرت شديد دارند، به حدی که دوست دارند قبل از خودش از دنيا بروند، تا مبادا ديگران بعد از آنها با آنان ازدواج نمايند. خداوند با اعلام حرمت ازدواج با همسران رسول خدا پس از ايشان، پيامبرش را از اين نگرانی رهانيد و قلبش را شاد کرد!»
در مورد سعد بن‏معاذ و غيرت او نقل کرده‏اند که جز با دختران باکره ازدواج نکرد و هيچ گاه زنی را طلاق نداد، مبادا که ديگری با او ازدواج کند. نيز گفته ‏اند که رسول خدا(ص) به انصار فرمود:
«شما از غيرت سعد تعجب می‏کنيد؟! همانا من از سعد غيرتمندترم!»
بنا بر اين روايت، رسول خدا رفتار «سعد» را غيرت صحيح معنا کرده، خود را غيرتمندتر از وی معرفی نموده، پس طبيعی است که حضرت از ازدواج ديگران با همسرانش پس از مرگ خود ناراحت شود، در نتيجه خداوند برای رضای دل پيامبرش، ازدواج ديگران با همسران ايشان را حتی پس از وفاتش منع کرده باشد!
بنا بر نظر آنان، آيه 53 سوره احزاب نيز ازدواج ديگران با همسران رسول خدا بعد از ايشان را موجب اذيت پيامبر شمرده است:
«ما کانَ لَکُمْ أنْ تُؤذُوا رَسولَ اللّه‏ِ و لا أَنْ تَنکِحُوا أَزواجَهُ مِنْ بَعدِهِ أَبَدَا؛
شما حق نداريد که رسول خدا را آزار دهيد و نه اينکه هرگز همسرانش را بعد از او به همسری در آوريد.»
آنان قسمت اول آيه را حکم عام دانسته، قسمت دوم را مصداق و موردی از همان حکم شمرده‏اند، که مورد تأکيد خاص قرار گرفته است، يعنی ازدواج با همسران پيامبر پس از وفات حضرت موجب اذيت ايشان می‏گردد.
ارزيابی
در مورد اين نظر نيز چند ملاحظه وجود دارد:
اول: بنا بر روايت «لا غيرة فی الحلال» غيرت‏ورزی در مورد حلال جايز و صحيح نيست. وقتی يک مرد حق دارد چند زن بگيرد و غيرت‏ورزی زن در مقابل آن امر حلال، ناپسند است؛ به همان اندازه غيرت‏ ورزی مرد در مورد زن سابقش (که از او طلاق گرفته) ناپسند می‏باشد.
آيا شايسته است مردی که همسرش را طلاق داده، به خود اجازه دهد ازدواج کند، ولی به همسرش چنين اجازه‏ای ندهد و از ازدواج دوباره آن زن اذيت شود و ناراحت گردد؟
پيامبر اسوه مکارم اخلاق است، آيا شايستگی اخلاقی است چيزی را که برای خود می‏پسندد، برای ديگران نپسندد؟! قطعا پيامبر که ديگران را از غيرت‏ورزی بيجا منع می‏کند، خود به طريق اَوْلی از آن خودداری می‏ورزد.
علاوه بر آن، غيرت‏ورزی نسبت به زنی که طلاق داده شده يا نسبت به همسر برای بعد از مرگ خود، چندان عقلايی نيست و از انحصارطلبی و خودخواهی ناشی می‏شود و رسول خدا از چنين انحصارطلبی‏ ها و خودخواهی ‏ها پيراسته می‏باشد.
دوم: سيره پيامبر در عمل بر خلاف سيره امثال «سعد» بود. رسول خدا با زنان بيوه که يک يا چند شوهر کرده بودند، ازدواج کرد و تعصب و غيرت مانند «سعد» را نداشت.
سوم: بنا بر آيه سوره احزاب، پيامبر موظف بود به همسرانش اعلام کند که اگر دنيا و زينت‏های آن را می‏خواهند، بيايند تا پيامبر آنان را به نيکويی رها کند و با گرفتن طلاق دنبال خواست خود بروند. طبيعی است که ازدواج و شوهر کردن يکی از زينت‏ها و پديده ‏های مطلوب دنيا است. معنا ندارد پيامبر همسران دنياطلبش را طلاق دهد و رها کند، ولی امکان ازدواج مجدد را از آنان بگيرد و ديگران از ازدواج با آنان ممنوع باشند!
تعبير قرآن هم بر آزاد بودن آنان در ازدواج پس از طلاق با پيامبر(ص) صراحت دارد: «اسرّحکنّ سراحا جميلاً.»
البته چون آيه منع بعد از جريان تخيير زنان شده، بايد مربوط به همسران حضرت پس از جريان تخيير باشد.
پ) مقابله با اقدام هتاکانه منافقان:
همسران رسول خدا(ص) در جامعه از حرمت برخوردار بودند و منافقان برای پس از درگذشت حضرت، نقشه‏ های مختلف داشتند، از جمله از همسران ايشان برای اقدامات دنياطلبانه خود سپر بسازند، همان کاری که در جنگ جمل انجام شد.
از طرف ديگر بعضی مسلمانان گرفتار ضعف ايمان يا منافق، ازدواج‏های پيامبر را از سرِ هوای نفس و عشرت‏طلبی و عياشی می‏دانستند. اينان از اينکه رسول خدا زنان شوهرمرده را به عقد خود در می ‏آورد، ناراحت بودند و آن را توهين به خود پنداشته، در صدد مقابله به مثل بودند. حتی بعضی اين مطلب را آشکار می‏کردند. نقل شده وقتی آيه «النبیّ اولی بالمؤمنين مِنْ انفسهم و ازواجُه امّهاتُهم» نازل شد و ازدواج با زنان پيامبر حرام گشت، بر افرادی از جمله «طلحه» سنگين آمد و معترضانه گفتند:
با زنان ما [در صورت طلاق و فوت ما] ازدواج می‏کند، ولی زنان خود را بر ما حرام می‏کند! قسم که اگر خداوند او را از دنيا بُرد، در ميان خيل همسرانش خواهيم دويد، همان گونه که ميان خيل همسران ما دويد؛ پس خداوند با فرستادن آيه «ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسولَ اللّه‏ِ و لا أَنْ تَنکِحُوا أَزواجَهُ مِنْ بَعدِهِ اَبَدَا» نقشه او و همسرانش را ناکام گذارد!
احتمال سوم قوی است و دو احتمال قبلی از استحکام لازم برخوردار نيستند. خداوند برای اينکه منافقان به ساحت پيامبرش تعرّض و دست‏درازی نورزند و نقشه‏ های شوم‏شان برای پس از پيامبر ناکام بماند، هم همسران را به خانه‏ نشينی امر کرد؛ هم ديگران را از ازدواج با آنان منع نمود.
اين منع برای مقابله با نقشه‏ های شوم نفاق بود، نه به خاطر رعايت دل پيامبر و پذيرش غيرت‏ ورزی‏ های افراطی. شأن پيامبر از چنين غيرت ‏ورزی‏ هايی پيراسته است.
بحثی فقهی
در اينکه آيا همه همسران و زنانی که به عقد رسول خدا در آمده ‏اند، مشمول اين حکم می‏باشند يا نه، اختلاف است. همچنان که گفتيم به نظر می‏رسد اين حکم پس از جريان تخيير نازل شده و شامل همسرانی که در آن جريان جدايی را انتخاب کردند، نمی‏شود، زيرا آنان همسری پيامبر را نخواستند، بلکه حيات دنيا و مظاهر آن را برگزيدند. ازدواج يکی از برترين نمودهای زندگی دنيا می‏باشد و صحيح نيست که آنان حيات دنيا را برگزينند، ولی از برترين مظهر آن محروم باشند.
اما ديگر همسران و عقدشده ‏های رسول خدا به چهار دسته تقسيم می‏شوند:
ـ اول: کسانی که هنگام وفات رسول خدا در قيد همسری حضرت بودند و پيامبر با آنان ازدواج کرده بود.
ـ دوم: کسانی که فقط عقد شده، ولی ازدواج نکرده بودند.
ـ سوم: کسانی که پيامبر آنان را طلاق داده، با آنان ازدواج نکرده بود.
ـ چهارم: کسانی که پيامبر با آنان ازدواج کرده و پس از آن طلاق‏شان داده باشد.
مشهور فقيهان (بخصوص فقيهان شيعه) ازدواج ديگران با همه افراد بالا را ممنوع می‏دانند و می‏گويند: حکم آيه مطلق است و کسانی که عنوان همسر پيامبر يافته‏اند، از ازدواج ممنوعند و همه افراد فوق عنوان همسر يافته‏اند.
اما گروه اول قطعا مشمول حکم بوده و ازدواج با آنان ممنوع است، زيرا به عقد رسول خدا در آمده، پيامبر با آنان ازدواج کرده و تا آخر عمرِ حضرت همسر ايشان بوده‏اند، نيز زمانی که رسول خدا از دنيا رحلت کرد، همسر پيامبر بوده‏اند و هيچ وجهی برای جواز ازدواج وجود ندارد.
گروه دوم نيز بايد مشمول حکم باشند، زيرا به عقد رسول خدا در آمده، آنان را طلاق نداده، بنای بر ازدواج با آنان داشته، ولی اجل مهلت نداده است، پس در اينجا نيز وجهی برای جواز ازدواج با آنان نيست.
اما زنانی که به عقد رسول خدا در آمده، بعد از ازدواج يا قبل از آن ـ اين مورد ظاهرا مصداق ندارد ـ طلاق داده شده ‏اند؛ گروهی ازدواج با اينان را جايز شمرده و گفته‏اند: اين گونه زنان چون در زمان حيات رسول خدا طلاق داده شده اند، در همان زمان عنوان زوجيت پيامبر(ص) را از دست داده، حضرت از آنان قطع علاقه کرده و ديگر اعتنای همسری بدانان نداشته است، پس ازدواج با آنان ممنوع نيست.
گروهی ديگر زنان طلاق داده شده را دو دسته کرده‏اند:
زنانی که پيامبر پيش از طلاق با آنان ازدواج کرده، که در مورد اينان ازدواج ديگران را جايز نمی‏دانند و می‏گويند: با ازدواج عنوان زوجيت پابرجا شده و طلاق، همه اين عنوان را از بين نمی‏برد، از اين‏رو پس از طلاق و وفات رسول خدا هم ديگران حق ازدواج با آنان را ندارند.
اما در مورد همسرانی که فقط عقد شدند، ولی پيش از ازدواج طلاق داده شدند، به استدلال بالا عنوان زوجيت رسول خدا را محقق شده ندانسته، ازدواج با آنان را جايز می‏شمارند.
همان طور که گفتيم مشهور منع مطلق است، که پسنديده‏ترين قول است، زيرا آيه فوق به همه زنان و مردان اعلام می‏کند که ازدواج با همسران رسول خدا ممنوع است؛ پس هر کس خود را در صدد و معرض ازدواج با پيامبر قرار دهد، در صدد و معرض اين محروميت قرار داده، با عقد شدن، عنوان حاصل می‏شود و حکم هم پديد می‏ آيد، چنان که با طلاق دادن توسط رسول خدا، حکم پديد آمده، زايل نمی‏گردد.
نکته ديگر اينکه قرآن نفرمود: «و لا أنْ تنکحوا أزواجه من بعد موته أبدا» بلکه فرمود: «و لا أنْ تنکحوا أزواجه من بعده ابدا» «بَعديت» بعد از طلاق را هم شامل می‏گردد، يعنی هر کسی عنوان همسری پيامبر يافت، ديگر مسلمانان حق ندارند با او ازدواج کنند، حتی اگر رسول خدا او را طلاق دهد؛ خواه طلاق پيش از ازدواج باشد يا پس از ازدواج؛ و اين حکمی ظالمانه در مورد همسران مطلّقه پيامبر نيست، زيرا هر زنی می‏داند که ممکن است توسط شوهر طلاق داده شود. وقتی (1.) با علم به اينکه طلاق احتمال دارد و (2.) دانستن اينکه همسر پيامبر شدن، محروميت از ازدواج را در پی دارد و (3.) با اختيار خود همسری پيامبر را برگزيند، پس منع ازدواج ديگران با او پس از طلاق توسط رسول خدا، ظلم نيست. او می‏توانست از ابتدا با توجه به احتمال طلاق قبول نکند و چون با علم و اختيار پذيرفته است، پس ظلم و تحميل نمی‏باشد.
روايات شيعه نيز نظر بالا را تأييد می‏کنند، زيرا بعضی از زنانی که به عقد رسول خدا در آمده، توسط ايشان طلاق داده شده بودند، پس از حضرت ازدواج کردند و حکومت وقت با استدلال ‏هايی، ازدواج ديگران با آنان را حرام نشمرد و با اين پديده برخورد نکرد اما اين اقدام مورد نکوهش ائمه(ع) واقع گرديد.
احتمالی تفسيری
در آيه 50 سوره احزاب خداوند خطاب به پيامبر می‏فرمايد:
«إِنّا أَحْلَلْنا لَکَ ... غفورا رحيما»
غالب مفسران در مورد اين آيه گفته‏اند: خداوند در مقام معرفی زنانی است که ازدواج با آنها برای رسول خدا جايز است. در آيه بعد از معرفی زنانی از جمله: همسرانی که مهريه ‏شان را داده است؛ کنيزانی که غنيمت جنگی بوده اند؛ دخترعموها و دخترعمه ‏ها و دختردايی‏ ها و دخترخاله‏ هايی که هجرت کرده‏اند و زن مؤمنی که خود را به پيامبر بخشيده، دو قيد ذکر شده است:
اول: «ان أراد النبی أنْ يستنکِحَها؛ اگر پيامبر اراده ازدواج با او را داشته باشد»؛
دوم: «خالصة لک مِنْ دون المؤمنين؛ مخصوص تو، نه مؤمنان.»
غالبا در مورد قيد «إنْ اراد ...» گفته‏ اند: اين جمله به منزله قبول «هبه» است، به اين معنی که وقتی زنی خود را به پيامبر می‏بخشد، فقط با «هبه» به پيامبر حلال نمی‏گردد و قبول هبه بر پيامبر الزامی نيست، بلکه حلال شدن او موقوف بر قبول هبه توسط رسول خدا و اراده حضرت بر نکاح آن زن است؛ بنابراين اگر زن مؤمنی خود را به رسول خدا بخشيد، ولی حضرت اراده نکاح او را نداشت، آن زن بر پيامبر حلال نمی‏شود و جزو همسران ايشان به حساب نمی‏آيد.
قيد دوم دو گونه تفسير شده است:
اول: زنی با هبه و قبول آن بدون نياز به عقد ازدواج حلال گردد. اين حکم مختص رسول خداست و در مورد ديگران حلال شدن او موقوف بر وقوع عقد است.
دوم: زنی که خود را به تو (پيامبر) بخشيده و تو اراده نکاح او را داری، مختص توست و ديگران حق ازدواج با او را ندارند.
به نظر می‏رسد که دو قيد بالا عموميت بيشتری دارند و به موارد قبلی هم باز می‏گردند؛ اما قيد اول (إنْ أراد النبی أنْ يستنکحها) به همه موارد قبلی جز همسران حضرت (ازواجک الاتی آتيت اجورهن) برمی‏گردد اما به ازواج برنمی‏گردد، زيرا آنان پيش از اين حلال شده بودند و در اين آيه به حلال شدن آنها قيد ديگری اضافه شده (که توضيح خواهيم داد).
پيامبر قبلاً با آنان ازدواج کرده و اراده خود را عملی ساخته، آنان بر پيامبر پيش از اين حلال شده ‏اند. پس در اينجا در مورد اين گروه حلال شدن منظور نيست. زيرا تحصيل حاصل است اما در مورد بقيه، تا اراده پيامبر بر ازدواج با آنان نباشد، نيز تا پيامبر به صورت مناسب (ازدواج، اراده تملک يا قبول هبه) اقدام نکند، آنان ـ اعم از کنيزان و دخترعموها و دخترعمه‏ ها و دختردايی‏ ها و دخترخاله‏ ها و زنان مؤمنی که خود را به ايشان ببخشند ـ حلال نمی‏گردند.
حلال شدن اين گروه های شش‏گانه متوقف بر آن است که رسول خدا اراده ازدواج با آنان را داشته باشد. در اين صورت با اقدام حضرت اين شش گروه بر رسول خدا حلال می‏شوند.
اما قيد دوم به همه موارد بالا برمی‏گردد و خداوند می‏خواهد بفرمايد: ما همسرانت، کنيزانت، دخترعموها، دختردايی ‏ها، دخترخاله ‏ها، دخترعمه ‏ها و زنان مؤمنی که خود را به تو می‏بخشند و تو اراده ازدواج با آنان را داری، بر تو حلال کرديم و اينان مختص تواند و ديگر مؤمنان در آنان حقی ندارند و نمی‏توانند با آنان ازدواج کنند.
اين آيه در حقيقت تکرار آيه 36 و 53 همين سوره است. در آيه 36 فرمود:
«ما کانَ لِمُؤْمِنٍ و لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَی اللّه‏ُ و رَسُولُهُ أَمْرا أنْ يَکونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ؛
هيچ مرد و زن مؤمنی حق ندارد در مورد حکم خدا و رسول در مورد وی، انتخاب ديگری کند (و موظف به تسليم و پذيرش است)».
زيرا خدا و رسول از خودِ فرد به او سزاوارترند و بيشتر از خودِ او به منافع و مصالح او آگاه و علاقه‏ مند می‏باشند، پس اگر در مورد وی تصميمی گرفتند و حکمی کردند، به مقتضای ايمان موظف به پذيرش است.
در اين آيه هم می‏فرمايد: اگر رسول خدا اراده کند کنيزانی را که از «فی‏ء» و غنايم حاصل از مصالحه کفار به دست آمده‏اند، به نکاح در آورد، يا با دختران خويشاوند خود ازدواج کند، يا هبه زن مؤمنی که خود را به پيامبر بخشيده، قبول کند، اين زنان مختص رسول می‏گردند و آنان حق ندارند ازدواج با پيامبر را رد کنند.
در اينجا پيامبر با شأن نبوت مورد حکم است؛ يعنی اگر رسول خدا اراده کرده، به خاطر مصالح نبوت است و به امر خدا می‏باشد، نه به خاطر دل خودش. اگر رسول خدا به خاطر مصالح نبوت، کاری را لازم و صلاح بداند، ديگران به حکم ايمان بايد تسليم باشند.
در آيه 53 که فرمود «حق نداريد با همسران پيامبر پس از ايشان ازدواج کنيد» اين مطلب، گويای مختص بودن آنان به پيامبر است. بنابراين قيد «خالصة لک» به همه موارد قبلی برمی‏گردد و آنان را مختص رسول خدا ساخته و ديگر مؤمنان را از آنان محروم می‏سازد.
بنا بر اين نظر، آيه در صدد بيان مطلب جديدی غير از حلال بودن است و آن حلال بودن اختصاصی است، يعنی همسران تو و بقيه مواردی که ازدواج با آنان بر تو حلال شده، در صورتی که اراده ازدواج با آنان داشته باشی، مختص تو هستند و ديگران در آنان حقی ندارند و آنان نيز موظفند به حکم تو تسليم شوند.
بنا بر اين احتمالی که ذکر کرديم، آيه در مقام بيان حکمی است که به رسول خدا اختصاص دارد. ظاهر و سياق آيه نيز بر اختصاص، گواهی می‏دهد، زيرا آيه می‏فرمايد: «انا احللناک ...» که ظهور در گراميداشت رسول خدا به يک حکم اختصاصی و يک اجازه مخصوص دارد، در حالی که بنا به تفسير ديگران فقط قسمت آخر آيه ـ حکم زنی که خود را به پيامبر بخشيده ـ اختصاصی است اما بقيه قسمت‏های آيه حکم عام است، يعنی در مورد ديگران نيز ازدواج با دخترعموها و دخترخاله‏ ها و دختردايی ‏ها جايز است، همچنان که همسران‏شان بر آنان حلال‏اند.
بنا بر اين تفسير هيچ دليلی بر ذکر قسمت‏های اول آيه نيست، مگر تأکيد حکم عمومی در مورد رسول خدا اما سياق آيه دلالت بر امتنان خاص بر پيامبر دارد و بايد به ايشان اجازه خاص داد شده باشد، اما بنا بر احتمال تفسيری ياد شده، آيه در مقام بيان حکمی مخصوص پيامبر است.

دوری از غيرت‏ ورزی‏ های نابجا
در سوره نور سخن از بهتان زدن به زنان مؤمن است. در اين سوره ضمن چندين آيه ـ از آيه 11 به بعد ـ به جريان دردآور «افک» و اتهام به يک بانوی مسلمان اشاره شده، مسلمانان به خاطر موضع نگرفتن در مقابل اين اتهام، نيز عمل نکردن به وظيفه شرعی خود (مبنی بر شاهدطلبی از اتهام ‏زنندگان و کيفر آنان در صورت نداشتن شاهد، بلکه به خاطر شرکت غير مشروعانه در اين غوغای شيطانی) به شدت نکوهش و توبيخ می‏گردند.
در آيات اين سوره هيچ اشاره صريح يا غير صريحی بر اينکه طرف اتهام کيست، وجود ندارد، فقط به تصريح، طرف اتهام «زنی مؤمن، پاکدامن و غافل از اتهام» معرفی شده، که عده‏ای متحدانه برای لکه‏دار کردن دامن پاک او اقدام کرده ‏اند.
اين آيات پيام‏ های صريحی دارد که توجه به آن، تکليف بسياری از روايات وارده در ذيل آن را روشن کرده، جعلی بودن آنها را روشن می‏سازد. پيش از اشاره به شأن نزول‏ ها، به پيام‏های آيات اشاره می‏کنيم:
1ـ اتهام‏ زنندگان جمعی متحد بودند و ضربه زدن به کيان جامعه اسلامی و اشاعه فحشا را مد نظر داشتند (إنّ الَّذينَ جاؤُوا بِالإِفْکِ عُصْبَةٌ مِنْکُمْ، إِنَّ الَّذينَ يُحِبُّونَ أَنْ تَشِيعَ الفاحِشَةُ فِی الَّذينَ آمَنوا).
2ـ در اين جمع متحد يک نفر محور و اصل بود و جريان را هدايت و رهبری می‏کرد. ديگران در پی او و ترويج‏ دهنده افکار و مجری نقشه شيطانی او بودند. (و الَّذی تَوَلّی کِبْرَهُ).
3ـ طرف اتهام از زنان مؤمن و پاکدامن بود (إنّ الذين يحبّون أنْ تشيع الفاحشة فی الذين امنوا، إنّ الذين يرمون المحصنات الغافلات المؤمنات).
4ـ افراد جامعه اسلامی و مسلمانان در اين مورد مرتکب خطای آشکار شدند و از چند جهت سزاوار توبيخ و قهر خداوند گرديدند:
أ) نسبت به همديگر بايد خوش ‏گمانی می‏داشتند، ولی متأسفانه بدگمانی را پيش گرفتند. (لَّوْ لا اِءذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنونَ و الْمُؤْمِناتُ بِأَنْفُسِهِمْ خَيرَا).
ب) متأسفانه اين گناه عظيم و اقدام خطير را بی‏اهميت دانسته، عظمت گناه را درک نکرده بودند. اينان نه تنها مقابله نکردند، بلکه به راحتی از آن سخن گفتند، در حالی که يقين و علم به آن نداشتند و فقط احتمال بود، حال آنکه اين اتهام نزد خدا بسيار بزرگ است: «إذْ تلقونه بألسنتکم و تقولون بأفواهکم ما ليس لکم به علم و تحسبونه هيّنا و هو عند اللّه‏ عظيم».
پ) موظف بودند به محض شنيدن اين اتهامِ بدون دليل، آن را تکذيب کنند و به خود اجازه صحبت در اين باره و انتشار آن را ندهند و آن را بهتان عظيمی بشمرند، ولی متأسفانه به اين وظيفه اقدام نکردند و عکس آن عمل نمودند. (و لو لا إذْ سمعتموه قلتم ما يکون لنا ان نتکلم بهذا سبحانک هذا بهتان عظيم).
5ـ اين جريان يک اتهام دروغ و آشکار بود، زيرا زنی مؤمن متهم به فساد شد، بدون اينکه دليل و شاهدی وجود داشته باشد؛ حتی به احتمال قوی قرائن و احوال، بر دروغ بودن آن گواهی آشکار می‏داد (لو لا ... قالوا هذا افک مبين).
6ـ اتهام‏زنندگان به حکم شرع موظف بودند چهار شاهد بياورند و گرنه به حکم شرع و نزد خدا محکوم به اتهام زدن می‏باشند (لَوْ لا جاؤُوا عَلَيْهِ بِأَرْبَعَةِ شُهَداءَ فَإذْ لَمْ يَأْتُوا بِالشُهَداءَ فَأُولئِکَ عِندَ اللّه‏ِ هُمُ الکاذِبونَ).
7ـ اتهام زدن به زنان مؤمن و ترويج آن در جامعه و همراهی با اتهام ‏زنندگان، چنان عظيم و ناپسند است که جامعه را سزاوار کيفر سخت خداوند می‏گرداند. اگر در جامعه آن روز کيفر نازل نشد، از فضل و رحمت خدا بود (لو لا فضل اللّه‏ عليکم و رحمتهُ ... لمسّکم فيما افضتم فيه عذاب عظيم).
نگاهی به شأن نزول‏ ها
بنا به قول مشهور بخصوص نزد علمای اهل سنت، اين آيات در مورد جريان اتهام بر عايشه، نازل شده است. بنا بر نقل‏ های متعددی که در اين زمينه آورده ‏اند، رسول خدا در سال ششم هجری در يکی از غزوات عايشه را همراه خود برد و هنگام بازگشت، در يکی از منازل، پيش از حرکت، عايشه برای قضای حاجت به گوشه‏ ای رفت و تأخير داشت. در اين وقت، امرِ حرکت صادر شد و سپاه حرکت کرد. مأمورانِ نقل هودج عايشه، به خيال اينکه درون کجاوه است، هودج را بر شتر گذاردند و رفتند اما عايشه در بيابان از سپاه عقب ماند، تا اينکه يکی از افراد سپاه که وظيفه داشت عقب سپاه حرکت کند، او را ديد و بر شتر سوار کرد و به سپاه رساند.
عقب ماندن و بودن عايشه در بيابان با يک مرد، زمينه ‏ای فراهم آورد تا منافقان بر ضد او به شايعه‏پراکنی اقدام کنند و بر او تهمت بزنند! مدت‏ها اين تهمت نقل شد. رسول خدا با شنيدن آن، از عايشه کناره گرفت و محبت سابق را نشان نداد، حتی با بعضی افراد از جمله «اسامة بن‏زيد» و «علی بن‏ ابی‏ طالب» به مشورت نشست. علی بن‏ ابی‏طالب او را به طلاق دادن عايشه راهنمايی کرد. بالاخره عايشه هم از جريان خبردار شد و راهی خانه پدرش گرديد، تا اينکه آيات فوق نازل شد و بی‏گناهی عايشه و گناهکاری اتهام‏زنندگان را اعلام کرد.
نقد و بررسی اين جريان در مقاله ‏ای ديگر آمده، در اين گفتار از بيان آن صرف نظر می‏کنيم اما اشاره به اين نکته را لازم می‏دانيم: برخوردی که در اين روايات به رسول خدا و امير مؤمنان نسبت داده شده، قطعا دروغ و جعلی است. زيرا مؤمنان موظف به خوش‏گمانی نسبت به هم اما موضع‏گيری شديد در مقابل اتهام‏پراکنی و تکذيب اتهام‏زنندگان بوده‏اند، در حالی که پيامبر و امام علی (که اسوه مؤمنانند) بنا بر اين نقل‏ها نه تنها خوش‏گمان نبوده، بلکه بدگمانی کرده؛ نه تنها تکذيب نکرده، بلکه تأثير پذيرفته ‏اند!
البته اصل جريان تهمت بر ضد عايشه ممکن است توسط منافقان اتفاق افتاده باشد، ولی نزول آيات در آن زمينه چندان قابل قبول نيست.
شأن نزول دوم، جريان تهمت بر «ماريه قبطيه» همسر رسول خدا و مادر فرزندش ابراهيم است. جريان تهمت بر «ماريه» مورد اتفاق شيعه و سنی است و در کتب روايی هر دو ثبت شده است. عايشه که در اين اتهام نقش محوری داشته، گوينده اين جريان است و اظهار می‏دارد: از سرِ حسادت، فرزند رسول خدا را به ديگری نسبت داد و پيامبر را به خشم آورد. طرف مقابل اتهام، غلامی از خويشاوندان ماريه بود که وظيفه خدمتگزاری او را داشت. معمولاً در آن زمان پادشاهان برای خدمتگزاری در حرمسراها، افرادی را از کودکی عقيم می‏کردند و آنان را به خدمت همسران خود می‏گماردند. پادشاه مصر نيز برای خدمت گزاری «ماريه» فردی از نزديکان او ـ ظاهرا برادرش ـ را به غلامی گرفته، عقيم کرده و به خدمت وی گمارده بود. هنگام بخشيدن «ماريه» به رسول خدا، آن غلام در خدمت ماريه بود.
متهم کردن «ماريه» به رابطه نامشروع با غلامش (که هم برادرش بود و هم عقيم و فاقد قوای جنسی) دروغ آشکاری بود که عايشه از سرِ حسادت مرتکب شد. رسول خدا برای آگاه شدن او و روشن ساختن بی‏گناهیِ همسرش «ماريه» نزد عموم، به امام علی دستور داد برود و غلام را هر جا ديد بکشد.
دستور قتل به طوری صادر شد که امام احساس کرد دستور واقعی نيست، از اين‏رو از پيامبر پرسيد: آيا به هر حال او را بکشم يا اگر دليلی بر بی‏ گناهی‏ اش ديدم، از کشتن دست بردارم؟ رسول خدا راه دوم را تأييد کرد. وقتی غلام امام را ديد که شمشير به دست به سوی او می‏آيد، ترسيد و فرار کرد. در اثنای فرار اتفاقی ـ يا شايد به عمد ـ بدنش آشکار شد و امام به خواجه بودن او پی برد و مشاهده کرد که موضوع اتهام اساسا منتفی است. امام بازگشت و به رسول خدا خبر داد. حضرت شادان از آشکار شدن بی‏ گناهی همسرش، از اتهام عايشه چشم پوشيد.
البته يقين نداريم که آيات افک در مورد «ماريه» نازل شده باشد و روايات بيانگر اين مطلب نيز کاستی‏ هايی دارد ـ که چه بسا در اثر دستکاری ناقلان حديث بوده که عمد در کتمان قسمت‏هايی از آن را داشته‏ اند ـ ولی اين جريان با آيات افک سازگارتر است، زيرا «اتهام دروغِ آشکار» (افک مبين) بود، چون «ماريه» زنی مؤمن و خداترس بود. غلام او نيز ظاهرا برادرش بود و فحشای محارم بعيد است. علاوه بر آن غلامی خواجه بود که نياز جنسی نداشت و امکان فحشا از او محال بود. عموم هم می‏دانستند که غلامانِ حرم پادشاهان خواجه هستند، با اين وجود دروغ بودن تهمت به او آشکار بود. خداوند به تدبير پيامبر(ص) به دست علی بن ابی‏ طالب(ع)، بی‏گناهی و برائت «ماريه» را بر همگان آشکار ساخت.
اما در مورد عايشه اين گونه نبود؛ او ساعت‏ها تنها با مردی بيگانه بود و آن مرد بيگانه از لحاظ جنسی مشکلی نداشت. البته عايشه همچون ديگر همسران پيامبر عفيف و پاکدامن بود، ولی منافقان از همين زمينه‏ای که پيدا شد، توانستند استفاده کنند و به او تهمت بزنند. البته آنان شاهد نداشتند و مردم موظف بودند آنان را دروغگو بشمرند. به حکم شرع هم دروغگو شمرده شده و مستحق کيفر بودند اما دروغ بودن اين اتهام آشکار و واضح، به روشنی و آشکار بودن دروغ بر «ماريه» نبود.
علاوه بر آن با وجود اينکه عايشه پاکدامن بود و اتهام دروغ، ولی بی‏ گناهی قطعی و يقينی عايشه، مانند برائت قطعی «ماريه» آشکار نشد، گرچه اتهام ‏زنندگان به حکم شرع و به جهت نداشتن شاهد و بيّنه، دروغگو شمرده شدند و شلاق خوردند.
سخن پايانی
سيره و مَنِش رسول خدا در مقابل اتهام به خانواده ‏اش
آنچه در اين جريان ـ علاوه بر موارد گذشته ـ سزاوار توجه و عبرت‏گيری است، برخورد رسول خدا با اين واقعه ناگوار است. معمولاً وقتی همسر يک فردِ غيرتمند مورد اتهام واقع می‏شود، به جهت غيرت‏ورزی افراطی، به قتل همسرش و اتهام ‏زنندگان اقدام می‏کند، يا حداقل با طلاق دادن همسرش، دامن خود را از آلودگی نگه می‏دارد.
رسول خدا در هر دو رخداد ـ بر فرض که هر دو اتفاق افتاده باشد ـ از غيرت‏ ورزی‏ های بيجا خود را نگه می‏دارد.
در اين جريان‏ها همسران رسول خدا متهم شده‏اند، ولی رسول خدا نسبت به آنان و کسانی که طرف دوم اتهامند (مردانی که متهم به رابطه با همسر وی شده‏اند) اقدام افراطی انجام نمی‏دهد.
در مورد طرف «ماريه» رسول خدا دستور به قتل می‏دهد اما دستور به گونه‏ای است که امام علی متوجه می‏شود کشتن منظور نيست، از اين‏رو با اينکه هيچ گاه در مورد فرمان‏ های پيامبر توضيح نمی‏طلبد، ولی در اينجا می‏پرسد: آيا در پی قتل او باشم يا اگر دليل بر بی‏گناهی ‏اش ديدم، منصرف شوم؟! چنين پرسشی گواه آن است که امر، صريح در کشتن نبود. رسول خدا برداشت امام را تأييد می‏کند و او را به رويگردانی از قتل در صورت ديدن دليل بر بی‏گناهی، مأمور می‏سازد و زمينه طوری فراهم می‏شود تا بی‏ گناهی غلام و ماريه آشکار گردد.
متأسفانه غيرت‏ ورزی‏ های افراطی از گذشته تا به حال در بين مردان وجود داشته، اين قسمت‏ های مهم و درس‏آموز از زندگی رسول خدا مورد توجه کافی واقع نشده است.
آيات سوره تحريم نيز بخش ديگری از اين سيره حسنه را نشان می‏دهد. دو تن از همسران رسول خدا عليه او متحد شده‏اند؛ رازی که پيامبر نزد يکی از آنان گذارده، افشا شده است. و ...، ولی پيامبر با چشم ‏پوشی از اين جريان می‏گذرد، بدون اينکه همسرانش را آزار بدنی بدهد و آنان را کتک بزند، يا طلاق دهد. اين حُسن خُلق و عفو و گذشت بايد سرمشق مردان جامعه قرار گيرد.