در پرتو احاديث ياد شده كه بيانگر رفتار رسول خدا(صلى الله عليه وآله)مى باشد، به خوبى روشن مى گردد كه آن حضرت مقيّد بودند بر زمين، خاك و برخى اجزاء گياهان مانند حصير، سجده نمايند و در اين روايات، اثر از سجده ايشان بر خوردني ها و پوشيدنى ها به چشم نمى خورد. و اين حقيقت، همان روشى است كه شيعه بدان معتقد است و بر مبناى آن، عمل نمايد; زيرا شيعيان برآنند كه پس از وحى الهى و قرآن مجيد، سنّت و سيره عملى پيامبر گرامى(صلى الله عليه وآله)، راهگشاى امّت اسلامى است كه بايد همه مسلمانان از آن پيروى كنند و از حريم آن، تجاوز ننمايند.
[1] صحيح مسلم، ج1، ص 458:«عن أبى سعيد الخدرى: انّه دخل على رسول الله(صلى الله عليه وآله)فوجده يصلّى على حصير يسجد عليه».
[2] طبقات كبرى، ج8، ص 312 و سنن ابى داود، ج1، ص 177:«وعن انس بن مالك قال: كان النبى(صلى الله عليه وآله) يزور أمّ سليم احياناً فتدركه الصلاة فيصلّى على بساط لنا وهو حصير ينضحه بالماء».
سخن اصحاب
صحابه پيامبر(صلى الله عليه وآله) نيز، به پيروى از سنت و سيره آن حضرت، مردم را به سجده نمودن بر زمين، فرمان مى دادند و از سجده نمودن بر شىء ديگرى مانند پوشيدنى ها، نهى مى كردند، در اين جا، دو نمونه از احاديث مذكور را كه دربرگيرنده سخنان اصحاب پيامبر گرامى(صلى الله عليه وآله) مى باشد، از نظر شما مى گذرانيم:
1. در سنن كبرى(بيهقى) از اميرمؤمنان على(عليه السلام)، چنين روايت مى نمايد:
«هرگاه يكى از شما سجده نمايد، بايد عمامه خود را از پيشانيش كنار زند».[1]
2. حاكم نيشابورى در «مستدرك» و بيهقى در «السنن الكبرى» از
ابن عباس، چنين روايت مى نمايند:
«هر كه پيشانى و بينى خود را به هنگام سجده بر زمين نچسباند، نمازش مجزى و پسنديده نيست».[2]
سيره اصحاب
همچنين، نويسندگان و محدّثان اسلامى در جوامع روايى خود، احاديث بسيارى را كه بيانگر سيره عملى اصحاب و تابعين پيامبر(صلى الله عليه وآله) در سجده مى باشد، به رشته تحرير درآورده اند و همه حاكى از آنند كه صحابه و تابعان آن حضرت، در حال اختيار و شرايط عادى، تنها بر زمين (اعم از خاك، سنگ و غيره) و برخى اجزاء گياهان چون حصير، سجده مى كرده اند و از سجده بر لباس، پارچه و پوشيدنى ها خوددارى مى نموده اند.
در اين جا به برخى از احاديث ياد شده اشاره مى نماييم:
1. نافع مى گويد:
«عبدالله بن عمر به هنگام سجده، دستار خود را برداشت تا پيشانى خود را بر زمين بگذارد».[3]
2. ابن سعد در كتاب خود «الطبقات الكبرى» چنين مى نگارد:
«مسروق بن أجدع، به هنگام سفر، خشتى را با خود برمى داشت تا در كشتى، بر آن سجده نمايد».[4]
لازم به تذكر است كه مسروق بن أجدع، يكى از تابعان پيامبر(صلى الله عليه وآله) و اصحاب ابن مسعود بوده است و صاحب «الطبقات الكبرى» وى را از جمله طبقه اوّل از اهل كوفه پس از پيامبر و كسانى كه از ابى بكر و عمر و عثمان و على(عليه السلام) و عبدالله بن مسعود روايت نموده اند، به شمار آورده است.
رفتار اين شخصيت بزرگ صدر اسلام، بى پايگى گفتار كسانى را كه همراه داشتن قطعه اى تربت را شرك و بدعت مى پندارند، اثبات مى كند و روشن مى سازد كه پيشتازان تاريخ اسلام نيز، بدين كار مبادرت مىورزيدند. در صورتى كه اگر سجده بر همه چيز روا بود، چه ضرورت داشت كه اين تابعى معروف (مسروق بن اجدع)، خشت كوچكى را با خود حمل نمايد؟ و آيا شيعيان جهان جز روش عملى مسلمانان صدر اسلام را كه پيشتازان دين بوده اند، پيروى مى كنند؟
3. رزين مى گويد:
«على بن عبدالله بن عباس به من نوشت: لوحى از سنگ هاى كوه مروه را براى من بفرست تا بر آن سجده نمايم».[5]
از سخن على بن عبدالله بن عباس كه وى نيز، از طبقه تابعين مى باشد، دو نكته معلوم مى گردد:
الف. التزام به سجده بر سنگ كه يكى از اجزاء زمين است و همراه داشتن آن، با روح توحيد و خداپرستى، سازگار بوده و هرگز به معناى شرك و پرستش آن سنگ نمى باشد.
ب. برخى از شخصيت هاى صدر اسلام، ترجيح مى دادند، قطعه اى از سرزمين مقدس (مانند مروه) سجده گاه آنان باشد و بدين وسيله، بدان تبرّك مى جسته اند.
بنابراين، كسانى كه شيعه را به خاطر ترجيح دادن سجده بر خاك و ديگر اجزاء زمين و همراه داشتن قطعه اى از تربت سرزمينى مقدس به شرك و پرستش غير خدا متّهم مى سازند، سخنى بى پايه مى گويند و از ابتدايى ترين اصول اسلام و روش مسلمانان صدر اوّل، آگاهى ندارند.
4. ابى اميه مى گويد:
«ابـوبكر، بـر زميـن سجـده مـى نمـود (يـا نمـاز مـى خـوانـد)...».[6]
5. ابوعبيده مى گويد:
«ابن مسعود، جز بر زمين بر چيز ديگرى سجده نمى كرد(يا نماز نمى گزارد)».[7]
6. از عبدالله بن عمر نقل شده است كه خوش نداشت بر گوشه عمامه خود سجده كند مگر اين كه آن را كنار بزند.[8]
7. بيهقى در مورد عبادة بن ثابت مى گويد:
«هرگاه به نماز مى ايستاد، عمامه رااز پيشانى خود، كنار مى زد».[9]
در پرتو روايات اسلامى ياد شده، به خوبى معلوم مى گردد كه در صدر اسلام و از آغاز قانونگذارى سجده، مسلمانان و در رأس آن ها پيامبر گرامى(صلى الله عليه وآله)، بر زمين سجده مى نموده اند و كسانى را كه به هنگام سجود، پارچه اى را به عنوان عايق، در بين پيشانى و زمين قرار مى دادند، نهى مى كرده اند.
بنابراين به يقين روشن مى گردد كه سنّت و سيره پيامبر گرامى(صلى الله عليه وآله) و روش عملى صحابه و تابعين آن حضرت، آن بوده كه بر اجزاء زمين(مانند خاك و سنگ) و برخى از اجزاء گياهان مانند حصير، سجده مى كرده اند.
در اين زمينه، روايات فراوان ديگرى نيز وجود دارد مبنى بر اينكه در گرماى طاقت فرساى عربستان كه زمين را گداخته و سوزان مى نموده به صورتى كه سجده بر زمين، بسيار دشوار و دردناك بوده است، حتّى در آن شرايط نيز، صحابه پيامبر(صلى الله عليه وآله) مقيد بودند بر
خاك و يا سنگريزه هايى كه در دست خود نگه مى داشتند تا خنك شود، سجده نمايند و يا با روش هاى ديگرى، سجده گاه را خنك مى نمودند و بر زمين سجده مى كردند.
در اين جا برخى از اين روايات را در ادامه احاديثى كه حاكى از سيره و روش عملى مسلمانان صدر اسلام است، از نظر شما مى گذرانيم.
8. جابر بن عبدالله مى گويد:
«با رسول خدا(صلى الله عليه وآله) نماز ظهر مى گزاردم، يك مشت از سنگريزه را در دست خود نگه مى داشتم تا خنك شود تا بر آن سجده نمايم».[10]
حـديث مـذكـور، در بسيـارى از كتـب احـاديث اسلامـى مـانند: مسند احمـد، سنن بيهقى، كنزالعمـال، سنن نسـائى، سنـن ابى داود، با الفاظ مختلف و از اشخاصى چون جابر، انس و ديگران آمده است.
بيهقى در سنن خود، پس از نقل حديث ياد شده از انس، از شيخ خود چنين حكايت مى كند:
«شيخ فرمود اگر سجده بر لباس متصل به وى جايز بود، سجده بر لباس آسان تر از خنك كردن سنگ ريزه براى سجده بود».[11]
از اين جا معلوم مى شود كه مسلمانان صدر اسلام و صحابه پيامبر(صلى الله عليه وآله)، سجده بر لباس و پوشاك را جايز نمى دانستند، و گرنه دليلى بر خنك كردن سنگريزه ها براى سجده، وجود نداشت كه سنگريزه ها را در دست خود نگهدارند تا خنك شود و بر آن سجده نمايند، بلكه قطعه اى از پارچه يا گوشه لباس خود را بين پيشانى خود و سرزمين قرار مى دادند و بر آن پارچه يا فرش پارچه اى سجده مى نمودند.
9. «اَنَس» مى گويد:
«با رسول خدا(صلى الله عليه وآله) در شدّت گرما نماز مى خوانديم، يكى از ما مقدارى سنگريزه در دست خود نگه مى داشت و آنگاه كه خنك مى شد بر آن سجده مى نمود».[12]
از سوى ديگر، روايات انبوهى از محدّثان اسلامى رسيده است، مبنى بر اينكه: گروهى از صحابه پيامبر(صلى الله عليه وآله) از شدّت حرارت زمين به تنگ آمده و به رسول خدا شكايت مى بردند تا اجازه دهد بر چيزى غير از زمين سجده كنند; امّا پيامبر گرامى، جز سجده بر زمين، پيشنهاد ديگرى را مطرح نمى فرمود.
هر انسان با انصاف مى داند كه اگر سجده بر لباس، پارچه و يا فرش هاى پارچه اى (كه شيعه سجده بر آن را روا نمى داند) جايز بود،بى ترديد، رسول خدا(صلى الله عليه وآله) به مسلمانان اجازه مى داد تا بر آن سجده كنند.
در اين جا،از ميان انبوه روايات ياد شده نمونه هايى را از نظر شما مى گذرانيم كه خود، دليل روشنى ديگر بر ديدگاه مسلمانان شيعه مى باشد.
11. بيهقى از خبّاب بن أرت چنين روايت مى كند:
«از شدّت گرما و سوزش پيشانى و كف دست هايمان، به پيامبر گرامى(صلى الله عليه وآله)شكايت كرديم، ولى آن حضرت، شكايت ما را نپذيرفت».[13]
12. مسلم بن حجّاج نيز از خبّاب بن أرت، چنين حكايت مى نمايد:
«به محضر رسول خدا(صلى الله عليه وآله) آمديم و از سوزش گرما شكايت كرديم، امّا آن حضرت شكايت را نپذيرفت(يعنى راه حلّ ديگرى براى ما پيشنهاد نفرمود)».[14]
[1] السنن الكبرى، ج2، ص 105:«إذا كان أحدكم يصلّى فليحسر العمامة عن جبهته».
[2] مستدرك حاكم، ج1، ص 270 و سنن بيهقى، ج2، ص 103ـ 104:«من لم يلزق أنفه مع جبهته الأرض إذا سجد لم تجز صلاته».
[3] سنن بيهقى، ج2، ص 105، طبع 1، (حيدرآباد دكن)، كتاب الصلاة، باب الكشف عن السجدة فى السجود:«انّ ابن عمر كان إذا سجد و عليه العمامة يرفعها حتى يضع جبهته بالأرض».
[4] الطبقات الكبرى، ج6، ص 79، طبع بيروت، در احوالات مسروق بن أجدع:«كان مسروق إذا خرج يخرج بلبنة يسجد عليها فى السفينة».
[5] اخبار مكّه(ازرقى) ج3، ص 151(به نقل از «رزين»):«كتب إلى على بن عبدالله بن عباس رضى الله عنه ان ابعث إلىّ بلوح من أحجار المروة أسجد عليه».
[6] المصنف، ج1، ص 397:«انّ أبابكر كان يسجد أو يصلّى على الأرض...».
[7] المصنف، ج1، ص 367 و مجمع الزوائد، ج2، ص 57(به نقل از طبرانى): «انّ ابن مسعود لا يسجد ـ أو قال: لا يصلّى ـ إلاّ على الأرض».
[8] سنن بيهقى، ج2، ص 105 و المصنّف، ج1، ص 401:«عن عبدالله بن عمر انّه كان يكره أن يسجد على كور عمامته حتّى يكشفها».
[9] سنن بيهقى، ج2، ص 105:«انّه كان إذا قام إلى الصلاة حسر العمامة عن جبهته».
[10] مسند احمد،ج1، ص388، 401، 437، 462:
«كنت أصلّى مع رسول الله(صلى الله عليه وآله) الظهر فآخذ قبضة من حصى فى كفّى لتبرد حتى اسجد عليها من شدّة الحرّ» ونظير آن در سنن بيهقى، ج1، ص 439 آمده است.
[11] سنن بيهقى، ج2، ص 105 و 106: «قال الشيخ: ولو جاز السجود على ثوب متصل، لكان ذلك أسهل من تبريد الحصى فى الكفّ ووضعها للسجود».
[12] سنن بيهقى، ج2، ص 106: «كنّا نصلّى مع رسول الله(صلى الله عليه وآله) فى شدّة الحرّ فيأخذ احدنا الحصياء فى يده فاذا برد وضعه وسجد عليه».
[13] سنن بيهقى، ج1، 438 و ج2، ص 105ـ 107:«شكونا إلى رسول الله(صلى الله عليه وآله)شدّة الرمضاء فى جباهنا وأكفّنا فلم يشكنا».
[14] صحيح مسلم، ج1، ص 433:«عن خبّاب قال: أتينا رسول الله(صلى الله عليه وآله) فشكونا إليه حرّ الرّمضاء فلم يشكنا».
