از نظر قرآن عبادت، يک عبادت واقعي، درست و جامع الشرايط، عبادتي که روح عبادت - که توجه به خدا و استغفار و استمداد و استعانت از خداوند و توجه به خود و نقصها و عيبهاي خود است - در آن هست؛ بزرگترين عامل تربيت و سازندگي انسان است. اصلا نماز را خدا براي چه واجب کرده است؟
براي اينکه نماز ما را مي سازد. اين يک باب بسيار وسيعي در معارف اسلامي است که انسان ساخته عمل خودش است و به تعبير ديگر انسان ساخته خود انسان است، يعني انسان با عمل خودش ساخته مي شود؛ هرگونه عمل کند آن گونه ساخته مي شود.
اين حرف در فلسفه هاي جديد اروپا يک حرف خيلي جديد تلقي شده که اسمش را گذاشته اند فلسفه عمل (پراکسيسم) يعني اينکه انسان ساخته عمل خودش است؛ در صورتي که از نظر ما هزار و چهارصد سال است که اين مسئله در قرآن مطرح است. انسان ساخته عمل خودش است؛ هر جور عمل بکند همان جور ساخته مي شود. انسان، سازنده عمل خودش است و هم ساخته شده عمل خودش.
نماز انسان را مي سازد. چرا قرآن مي گويد: يا ايها الذين آمنوا استعينوا بالصبر والصلوة؟ (بقره/153) از صبر - که در حديث آمده است مصداق اظهرش روزه است - و از نماز استمداد کنيد، کمک و نيرو بگيريد. شايد اين مطلب احتياجي به توضيح زياد نداشته باشد. شما همان آداب ظاهر و آداب باطن نماز يعني شرايط صحت و شرايط قبول نماز را در نظر بگيريد.
شرايط صحت نماز: به انسان مي گويند اگر نماز مي خواني روي زمين غصبي نبايد بخواني و الا نمازت باطل است. خانه اي که در آن نماز مي خواني اگر غصبي باشد نمازت باطل است. فرشت اگر غصبي باشد - ولو به اين مقدار که حقي از حقوق الهي يا حقوق مردم بر آن تعلق گرفته باشد - نمازت باطل است. جامه اي که با آن نماز مي خواني اگر شبهه ناک باشد نمازت باطل است. بايد با آب مباح وضو بگيري. وضو که مي گيري آنجا که آب وضويت ريخته مي شود بايد مباح باشد. در موقع جنابت بايد غسل بکني. عين همين حرفها در باب غسل براي تو هست.
حتي اگر مديون مردم باشي و وقت اداي دين رسيده باشد و آن دائن عجله و شتاب داشته باشد و به تو مهلت ندهد که نماز بخواني، اگر وقت وسيع باشد، اول بايد بروي دين او را بپردازي بعد بيايي به نمازت برسي. نماز در وقت معين (بايد خوانده شود). نماز صبح وقت معين دارد. خوابت کم يا زياد بوده، در فاصله بين الطلوعين بايد اين دو رکعت نماز را بخواني. نماز ظهر در وقت معين بايد خوانده شود، نماز عصر در وقت معين، نماز مغرب در وقت معين و نماز عشاء در وقت معين.
آن اولي خودش رعايت حقوق مردم است. انسان مي خواهد با خدا مناجات کند، مي گويد اول برو دور و بر خودت را از نظر حقوق مردم صاف و پاک کن، در واقع رابطه خودت را با بندگان خدا درست کن بعد بيا پيش ما، و الا از نظر اينکه انسان بخواهد با خدا مناجات کند زمين غصبي و غير غصبي فرق نمي کند، لباس غصبي و غير غصبي فرق نمي کند. ولي خدا چنين نمازي را هرگز از انسان نمي پذيرد که تو با جامه اي که حق مردم و مال مردم است و غصب است بخواهي نماز بخواني.
مي گويد همه تان رو به يک نقطه بايستيد؛ با اينکه خود قرآن در باب قبله مي گويد که شما به هر طرف بايستيد رو به خدا ايستاده ايد، خيال نکنيد که اگر رو به کعبه بايستيد رو به خدا ايستاده ايد ولي اگر رو به ترکستان بايستيد ديگر رو به خدا نايستاده ايد. فاينما تولوا فثم وجه الله (بقره/115) به هر طرف رو کنيد رو به خدا ايستاده ايد. اما يک مصلحت بزرگ ديگري در کار است که اولا همه مردم رو به يک جهت بايستند.
اين درس يک هدف داشتن و رو به يک سو داشتن و يک جهت بودن است. ثانيا آن خانه اي را انتخاب کنند که ان اول بيت وضع للناس (آل عمران/96) است، اول مسجدي است که براي عبادت وضع شده است؛ رو به اول مسجد عالم بايستند که از زمان ابراهيم بلکه حتي قبل از ابراهيم و مطابق روايات از زمان نوح بوده است، اول معبدي که در عالم براي عبادت درست شد.
نماز که مي خوانيد، در حال نماز خودتان را ضبط کنيد، نخنديد، يعني احساسات شما تحت ضبط شما دربيايد. رويتان را به طرف راست يا چپ و يا پشت سر نکنيد. کلامي که کلام آدمي باشد، يعني از نوع سخناني که با يکديگر حرف مي زنيد، در وسط نماز به زبان شما جاري نشود؛ مثلا به کسي بگوييد برو، بيا، بله و اين جور حرفها؛ اينها نماز شما را باطل مي کند. با طهارت باشيد؛ بدنتان طاهر باشد لباستان طاهر باشد. طهارت از حدث داشته باشيد، وضو يا غسل يا تيمم داشته باشيد.
هريک از اينها عاملي است براي ساختن انسان. تازه اگر اينها باشد آيا نماز انسان نماز مقبول است؟ مي گويند نه، نماز صحيح هست ولي براي اينکه نماز شما قبول باشد قبلا بايد از خيلي گناهها دوري کرده باشي تا نمازت مقبول درگاه الهي باشد و تو را بالا ببرد که انما يتقبل الله من المتقين (مائده/27) بايد در حال نماز حضور قلب داشته باشي، نماز را با توجه بخواني.
وقتي مي گويي: اياک نعبد و اياک نستعين (فاتحه/5) واقعا در آن حال در حال استمداد از خدا و در حال نيايش باشي؛ حال شما در نماز حال نيايش و حال توجه به خدا باشد.
در حال نماز اگر شري به شما رسيد اعتنا نکنيد مگر شر خيلي بزرگي باشد خصوصا اگر به کس ديگر باشد يا کسي دارد تلف مي شود که آنجا نماز را بايد شکست. اما صرف اينکه مثلا يک زنبور آمد شما را گزيد آيا بايد نماز را بشکنيد؟ (اذا مسه الشر جزوعا) فورا داد و فرياد کنيد و اضطراب نشان دهيد که مرا زنبور گزيده؟ خوب گزيده باشد.
به ياد دارم که من بچه بودم، مرحوم ابوي ما در حال نماز بودند، پاي ايشان را عقرب گزيد و ايشان اصلا نماز را نشکستند و ادامه دادند. اين همان انساني است که خلق هلوعا اذا مسه الشر جزوعا. انسان به حسب فطرت خودش يک پشه هم که او را مي گزد آخ اش بلند مي شود، ولي بعد از آنکه به آن مرحله رسيد ديگر اين جور نيست. نماز، انسان را اين گونه مي کند، لااقل در حال نماز انسان را به اين حال نگه مي دارد. وقتي انسان پنج نوبت در روز اين تمرين را بکند خواه ناخواه در همه روز و در همه عمرش مؤثر است.