در سرزمين وجود انسان دست اندازها و ناهمواري هاي زيادي وجود دارد كه همواره بايد براي هموار كردن آن همت نمود.
آنچه از روح عبادت به دست مي آيد و فلسفه اصلي عبادت را تشكيل مي دهد مبارزه با همين دست اندازها است. دست اندازهاي مانند حسد، كبر، دروغ، حرص و طمع، بي مسؤوليتي، بي تعهدي، شهوت پرستي، مقام پرستي، زرپرستي، و ... چيزي نيست كه بتوان به سادگي با آن دست و پنجه نرم كرد و يا از كنار آن به راحتي گذر نمود و از آن گذشت كرد.
اگر به طور دقيق و عميق، آن هم با مدد جستن از ذات اَقدَسِ اِله، با آن به مبارزه پرداخته نشود، تمام هستي و انسانيت انسان بيچاره واژگون خواهد گشت و چيزي باقي نمي ماند كه انسان بدان دل خوش كند.
خداوند براي مبارزه با اين گونه بيماري هاي خطرناك و خطرساز، راههاي مبارزه منطقي را باز گذاشت، تا انسان بتواند با دشمنان بيرون و درون، به طور دائم به مبارزه بپردازد.
عبادت يعني هموار كردن اين ناهمواري ها و دست اندازها. عبادت داراي شيوه هاي مختلف و دقيق است و شاخه هاي زيادي را به خود اختصاص داده است. يكي از «شاخه هاي طوباي» عبادت، سجده است كه در اين نوشتار ما از آن به عنوان «فرودگاه الهي» نام برديم.
تمام ارزش ها و آرمان ها، بايد از راه سجده گاه گذر كند و مُهر و آرم الهي بر آن حك گردد تا ارزش واقعي آن نمايان شود.
اصل اوّل:
آرايش آرامش در سجده گاه
1ـ1: فرع اول، معناي سجده
سر بر زمين نهادن، پيشاني بر زمين نهادن، فروتني نمودن، خاضع شدن، مطيع شدن، شكر كردن.[1] تذلّل، چانه را بر زمين نهادن، به رو بر زمين افتادن.[2]
تمامي اين معناي، به وحدت مطلوب و معاني واحد باز مي گردد و آن قرار گرفتن بنده بي نهايت كوچك در مقابل صاحب و رب بي نهايت بزرگ است. سجده گاه نمايش و تمرين كوچكي نمودن است و تنها جايي كه كوچكي نمودن جايز و حتّي زيبا است، سجده گاه مي باشد و براي هميشه بايد در مقابل يكتاي بي همتا، كوچكي نمود و از ناحيه آن كوچك نمايي به عظمت هاي زيبا دست يازيد.
بر خاك افتادن در صورتي جايز و زيبا است كه براي يكتاي بي همتا باشد. در واقع سجده گاه منطقه ممنوعه اي است كه هيچ بيگانه اي نبايد در آن حريم قدم نهد و عرض اندام نمايد. سجده گاه همان فرودگاه الهي است كه موحدان واقعي براي دست يافتن به يكسويي و يكتايي، در آنجا بر خاك، خانه نشين گشته اند و در انتظار نشسته اند تا به افلاك و ملكوت پرواز كنند.
1ـ2: فرع دوم، آرايش شرعي سجده
1. در هر ركعت از نمازهاي واجب و مستحب دو سجده واجب است.
2. دو سجده با هم ركن نماز محسوب مي گردد. از اين روي هرگاه هر دو را عمداً يا از روي فراموشي ترك كند يا به جاي دو سجده چهار سجده به جا آورد نماز باطل است.
3. صورت سجده:
در سجده بايد هفت موضع بر زمين قرار گيرد:
پيشاني.
كف دست ها.
سر دو زانو.
سر دو انگشت بزرگ پا.
4. ذكر سجده:
ذكر سجده واجب است و احتياط آن است كه حدّاقل سه مرتبه «سُبْحانَ الله» يا يك مرتبه «سُبْحانَ رَبِّيَ الْاعْلي وَ بِحمدِهِ» بگويد و هرچه بيشتر بگويد بهتر است.
؛ در اين حالت آرام بودن بدن لازم است.
5. بعد از سجده اول بايد بنشيند تا بدن آرام گيرد و دوباره به سجده رود.
6. بنابر احتياط واجب جاي پيشاني نمازگزار بايد از زانوهايش بيش از چهار انگشت بسته، بالاتر و پايين تر نباشد. (حدود هشت سانتي متر)
7. چيزهايي كه سجده بر آنها صحيح است عبارت از:
ـ تربت سيد الشهداء (مُهر)
ـ كلوخ.
ـ سنگ. (انواع سنگ ها) مانند سنگ مرمر، سنگ هاي سفيد و سياه، سنگ آهك، سنگ گچ و ...
ـ چوب.
ـ برگ درختان.
ـ علف و كاه.
ـ كاغذ و غيره.
8. سجده كردن براي غير از خداوند متعال حرام است.
9. سجده هاي واجب قرآن:
در چهار سوره از قرآن مجيد آية سجده است؛ عبارتند از:
ـ سورة «الم سجده»، سورة 32، آيه 15.
ـ سورة «حم سجده يا فصلّت»، سورة 41، آيه 38.
ـ سورة «اَلنّجم»، سورة 53، آيه 62.
ـ سورة «علق»، سورة 96، آيه 19.
(هر گاه انسان آيه سجده را بخواند يا گوش كند بايد فوراً به سجده رود).
در سجده واجب قرآن، بايد پيشاني را بر چيزي بگذارد كه سجده نماز بر آن جايز است (بنابر احتياط واجب). و ذكر گفتن واجب نمي باشد.
10. سجده سهو:
مواردي كه سجده سهو واجب است:
براي چند چيز بنابر احتياط واجب بايد سجده سهو به جا آورد:
ـ كلام بي جا در نماز.
ـ سلام بي جا.
ـ سجده فراموش شده.
ـ تشهد فراموش شده.
ـ اگر به جاي ايستادن سهواً بنشيند، يا به جاي نشستن برخيزد.
ـ در شك ميان (4 و 5) بعد از سجده دوم واجب است نماز را تمام كند، بعداً دو سجدة سهو به جا آورد.
11. دستور سجده سهو:
بعد از نماز (در حال نشسته)، بلافاصله نيّت سجده سهو كند و بعد به سجده رود و گويد:
«بسْمِ اللهَ وَ باللهِ السّلامُ عليكَ ايّها النّبي و رَحمةُ اللهِ و بَرَكاتُهُ» يا «بِسم اللهِ و بِاللهِ اَللّهُم صََلِّ عَلي محمّد و آل محمّد». سپس سر از سجده بر مي دارد و مي نشيند، دوباره به سجده مي رود و همان ذكر را مي گويد و بعد از آنكه سر از سجده برداشت تَشهّد مي خواند و سلام مي دهد.
12. سجدة سهو بايد رو به قبله و با حالت وضو و طهارت باشد و پيشاني را نيز به چيزي گذارد كه سجده نماز بر آن جايز است.
13. قضاي سجده فراموش شده:
هر گاه كسي يك يا چند سجده نماز را فراموش كرد بايد قضاي آن را بعد از نماز به جا آورد. در قضاي سجدة فراموش شده تمام شرايط نماز مانند طهارت و قبله و شرط هاي ديگر لازم است و بايد بلافاصله بعد از نماز انجام دهد.[3]
1ـ3: فرع سوم، آرايش سيرت در سجده
فلسفه و فرياد سجده، استكبارزدايي است. با يك حركت بسيار آرام، بايد به انقلاب هاي معنوي و انفجارهاي دروني دست يافت كه دست آورد بزرگ آن، يكتايي در توحيد است.
تنها فرودي كه سر از فراز و فوز عظيم بدر مي آورد، سجدة ساجدان الهي است. اگر سجده را، اوج بندگي بنده بي نهايت كوچك، در مقابل بي نهايت بزرگ معنا كنيم، به واقعيت و حقيقت نزديك تريم تا معاني ديگر. در واقع، سجده گاه، آزمايشگاهي است كه تمام تئوري هاي زندگي و ديني، در آن، عيني و كاربردي مي شود.
ساجد الهي در حال سجده، «من حقيقي» خويش را «هسته مركز عبادت» مي بيند و سپس كل جهان هستي را در عين كثرت، غرق در يكتايي مي يابد.
به هر صورت، به فرموده آيت الله بهجت:
نماز به منزله كعبه و تكبيرة الاحرام، پشت سر انداختن همه چيز غير خدا و داخل شدن در حرم الهي است و قيام، به منزلة صحبت دو دوست، و ركوع خم شدن عبد در مقابل آقاست، و سجده نهايت خضوع و خاك شدن در مقابل او است، و وقتي كه عبد آخر نماز از پيشگاه مقدس الهي باز مي گردد اولين چيزي را كه سوغات مي آورد سلام از ناحيه او است.
سجده دو قسمت دارد:
1ـ صورت سجده.
2ـ سيرت سجده.
صورت سجده براي آرايش تن است و سيرت سجده براي آرايش سيرت و آرامش جان.
در دل «سيرت سجده» سير و سلوك علمي و عملي خوابيده است. سيرت سجده بر خلاف صورت و برون آن، كه آرايش آرامش است، دروني ناآرام دارد كه همان سير الي الله است و ثمره بزرگ آن، رسيدن به «تطمئن القلوب»، مي باشد.
ثمره بزرگ سجده و سير و سلوك در آن، همان «وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ» مي باشد.
«سجده نما و به خدا تقرب جوي»[4]
اين است آرامش بزرگ، براي انسان هاي بزرگ.
از اين رو است كه امام حسين ـ عليه السّلام ـ «نماز خون» به پا مي دارد و دين جدّش را كاربردي مي كند.
در ميان بارش تير بلا عاشقانه بر سر سجاده شد.[5]
اين است آرايش سيرت سجده و آرامش بزرگ.
حضرت علي ـ عليه السّلام ـ در مورد سيرت سجده مي فرمايند:
سجده نفساني (كه روح سجده است)، رها بودن دل از امور فناپذير و روي آوردن با تمام وجود به امور جاودان و كندن كبر و تعصب بيجا و قطع همه علايق دنيوي و آراسته شدن به اخلاق نبوي است.[6]
1ـ4: فرع چهارم، سجده خلاقيت خداوند
يَا حَبيبَ الْبَاكين. اي محبوب گريه كنندگان.
يَا نَفّاحُ يَا مُرْتاحُ. اي وزانندة نسيم رحمت. اي نشاط بخش.[7]
سوگند به «نماز»، اگر تمام دانشگاه هاي جهان، به نام «دانشگاه آرامش»، درس آرامش بياموزند و سوگند به «سجده»، اگر تمام اساتيد دنيا، با مدرك فوق دكتراي رشته روان شناسي، آن هم در تمام عمر، به انسان ها آموزش آرامش بدهند، نمي توانند به اندازة آرامشي كه در يك سجده واقعي. به دست مي آيد، ايجاد آرامش بكنند!
سجده گاه، آرامگاه و دانشگاه بزرگ آرامش است كه تمام ناآرامي ها و بي قراري هاي روحي، در اين «درمانگاه بزرگِ» هو الشّافي، درمان مي گردد. سجده گاه، خانه ي كوچكي است كه در آن نسيم رحمت شروع به وزيدن مي كند و به دنبال آن آرامش، كه شادي بزرگ زندگي است به دست مي آيد. اگر روان شناسان مي گويند:
«به انديشه هاي آرام بخش روي آوريد؛ صحنه يي آرام بخش را تصور كنيد، نوايي آرام بخش را به خاطر آوريد و ببينيد چگونه دگرگون مي شويد.»[8] اين صحنه هايي آرام، كجا جاي تصور دارد؟ بهترين و زيباترين صحنه آرامش بخش كجا است؟
خداوند با يك خلاقيت بزرگ، اين آرامش بزرگ زندگي را، به صورت كاربردي وارد زندگي ساخت و سجده تمرين روزانه و تأمين كننده اين آرامش است، زيرا تا انسان از تمام علايق دنيايي دست بر ندارد، آن آرامش بزرگ به دست نمي آيد.
________________________________________
[1] . لغت نامه دهخدا، ج 25.
[2] . تفسير الميزان، ج ، ص .
[3] . براي توضيح بيشتر به رساله علميه مراجعه كنيد. در ضمن اين بخش از بحث برگرفته از توضيح المسائل آيت الله مكارم شيرازي است.
[4] . سورة علق: 96 / 19.
[5] . مجله پيوند، شماره 211، ص 33.
[6] . غرر الحكم، ج 2، ص 165، چاپ دانشگاه.
[7] . مفاتيح الجنان، دعاي جوشن كبير.
[8] . پاول ويلسون، همان.
اصغر بابايي