كار و تحصيل، دو موضوع بسيار مهم در زندگى هر فردند كه توفيق يا عدم توفيق در هر يك از آنها، نقش و تأثير بسيار سرنوشتسازى در زندگى وى دارند.
الف . بهداشت روانى تحصيلى
انبوه شدن تجربههاى نسلها، رويارويى با مسائل زندگى و كسب تجربههاى پراكندهاى كه اندك اندك به صورت فرهگ و علم درآمده، محيطى مملوّ از دانستهها و پرسشها پديد آورده است. زيستن در جوامع امروزى نيازمند برخوردارى از آگاهيهاى بسيار است. گذشته از اين، انسان، داراى ذهنى كنجكاو است و مىخواهد پديدههاى اطراف خود را بشناسد. پس سرمايه ذهنى خود را كافى ندانسته، در صدد آگاهيهاى بيشترى برمىآيد. چقدر خوب است كه انسان، با بهداشت و سلامت روحى روانى مناسب، به اين امر بپردازد.
بهداشت روانى (Health mental) عبارت است از: «برخوردارى فرد از تعادل و اعتدال در زمينههاى شناختى، روانى - حركتى، و عاطفى»؛ به اين معنا كه فرد، حد اعتدال را در اين مؤلّفهها مراعات كند و از آسيبها و اختلالات در زمينههاى مورد نظر دور بماند. مثلاً در موضوع خودمان، از آموختن و تحصيل، لذّت ببرد. براى ايجاد لذّت در تحصيل، بايد به چند عامل مهم توجّه كرد.
ويژگيهاى فردى خود را بيشتر بشناسيم
يكى از عوامل مهمّى كه در بهداشت روانى تحصيلى نقش اساسى دارد «هدفمندى» است. كسانى كه در تحصيلات خود اهدافى را دنبال مىكنند، نسبت به كسانى كه اهدافى ندارند، از پيشرفت تحصيلى بيشترى برخوردارند. داشتن هدف باعث مىشود كه شخص براى خود برنامهريزى كند. داشتن هدف، به خصوص هدفى كه با نيازها، علايق، و تواناييهاى يادگيرنده مطابقت داشته باشد، باعث به وجود آمدن انگيزه تحصيلى مىشود.(1)
يكى ديگر از عوامل فردى موثر در بهداشت روانى تحصيلى، «عزّت نفس» است. تحقيقات مستندى انجام گرفته كه همگى آنها مؤيّد اين مطلب اساسىاند كه عزّت نفس بالا، از عوامل مهم بهداشت روانى، و عزّت نفس پايين از عوامل مؤثر در اختلالات روانى است.
يكى از متغيّرهايى كه ارتباط آن با عزّت نفس در تحقيقات متعدد مورد بررسى قرار گرفت، «پيشرفت تحصيلى» است. همگى اين تحقيقات نشان مىدهند كه دانشآموزانِ برخوردار از عزت نفس بالا در مقايسه با دانشآموزانى كه عزّت نفس پايين دارند، عملكرد تحصيلى بهترى از خود نشان مىدهند.(2)
جان بالبى (Bowlby, John)، عزّت نفس را قسمتى از شخصيّت مىداند و اهميّت كسب امنيّت در دوران كودكى را نيز به عنوان اصل كلّى و پايهاى براى درونى كردن «اعتماد به خود» متذكّر مىشود.(3)
«هوش» يكى ديگر از آن عوامل محسوب مىشود. هم وراثت و هم محيط (فرصتهاى يادگيرى)، عوامل تعيين كننده مهمّى در توانايى هوش هستند. وراثت، دامنه (يا حدّاقل و حدّاكثر) هوش يك فرد را مشّخص مىكند، در حالى كه محيط، تعيين مىكند كه فرد در كجاى اين دامنه باشد.(4)
عومل ديگرى هم وجود دارند كه در بهداشت روانى تحصيلى مؤثرند، از جمله «توجه» «برنامهريزى»، و «مطالعه».
با مراعات اين عوامل و دادن رشد مناسب به آنها مىتوان در اين زمينه به موفقيّت و كاميابى دست يافت، و بهداشت روانى تحصيلى را شكل داد. البته با اين شرط كه دو عامل ديگر كه «محيط آموزشى» و «خانواده» باشند، در اين زمينه نقش مثبتى ايفا كنند.
در چه محيط آموزشى تحصيل مىكنيم
لئونارد (Leonaed, George)، درباره محيط آموزشى مىگويد: «محيط، در صورتى اثر قوى روى شخص خواهد گذاشت كه قوياً جاذب باشد، و البته محيط براى جالب و جاذب بودن بايد پاسخگو باشد؛ يعنى بايد كُنش - واكُنش يا بازخوردِ (فيد بَك) مربوط و مناسبى را براى محصلان فراهم كند. براى اينكه باز خوردى مربوط و مناسب باشد، بايد با يادگيرنده در جايى كه او قرار دارد، تلاقى كند. آنگاه برنامه با تغيير ياد گيرنده، تغيير يابد. يادگيرنده ضمن پاسخهايى كه به محيط آموزشى خود مىدهد، تغيير مىيابد (فرهيخته مىشود)».(5)
محيط آموزشى سالم داراى سه ويژگى است:
1 . محيطى حسّاس و پاسخگوست.
2 . محيطى است كه محصّلان براى بيان افكار و نماياندن معلومات خود، در آن، احساس آزادى مىكنند.
3 . محيطى است كه مورد اعتماد محصّلان است،
ايشان احساس ارزشمندى مىكنند، پذيرفته مىشوند، و دوست داشته مىشوند.(6)
معلّمان، كه نقش اساسى را در محيط آموزشى دارند بايد رابطهاى محبّتآميز با محصّلان ايجاد كنند، تا محيط آموزشى براى آنها پرجاذبه باشد؛ وگرنه محيطى رنجآور خواهد شد. آنها بايد هم به محصّلان كمك كنند تا به پرسشها و نيازهاى تحصيلى خود پاسخ دهند و هم در عين حال، شأن و وقار خود را حفظ كنند.
شرط اساسى پرداختن به شغل معلّمى در محيط آموزشى، برخوردارى از «شخصيت سالم» است. بديهى است كه شخصيت بيمار هرگز نمىتواند شخصيت سالم بار آورد.
در چه خانوادهاى زندگى مىكنيم
اين كه والدين با محصّلان و درس و تحصيل او چگونه برخورد كنند و در الگوهاى تربيتى خود، براى چه نوع رفتارهايى ارزش قائل شوند، يكى از اجزاى اساسى در شكلگيرى نگرش محصّلان نسبت به تحصيل است. در بسيارى از موارد، علّت اُفت تحصيلى به خاطر وجود نگرشهاى منفى، تضادها، مساعد نبودن شرايط خانواده از نظر عاطفى، روانى، اقتصادى و غيره است.
مهمترين نقش والدين، ايجاد محيطى آرام و مساعد براى مطالعه و تحقيق براى فرزندان خويش است. والدين بايد تا حدّ امكان از اختلافات خانوادگى پرهيز كنند. طبق تحقيقات به عمل آمده، اختلافات خانوادگى، ضربات روحى بىشمارى را به فرزندان وارد مىسازد. و از مهمترين عوامل شكست تحصيلى به شمار مىآيد.(7) در بعضى تحقيقات، آمده است كه بين عملكرد تحصيلى دانشاموزانى كه داراى والدين با سواد هستند، و دانشآموزانى كه والدين بىسواد دارند، تفاوت معنادارى وجود دارد ؛ به اين معنا كه سواد والدين در پيشرفت تحصيلى فرزندان، اثرات مثبت دارد.(8)
پدر و مادرها بايد با درك علايق فرزندان، آنها را به راه درستى كه انتخاب كردند، مصمّم سازند و مورد تشويق قرار دهند و «كانون حمايتى» از فرزندان خود، در تمام جنبهها ايجاد كنند.
پس بايد با ايجاد كانون گرم خانواده و محيط آموزشى مناسب و بالا بردن ويژگيهاى فردى در امر آموزش، به بهداشت روانى تحصيلى فرزندان، كمك كرد.
ب . بهداشت روانى شغلى
در اجتماع امروزى، كار، بيش از پيش اهميّت پيدا مىكند. وقتى يكديگر را ملاقات مىكنيم، پس از سلام و احوالپرسى، اوّلين سؤالى كه معمولاً مطرح مىشود اين است: «چه كار مىكنى؟». كار، نهتنها منابع مالى و سطح زندگى افراد را بهبود مىبخشد، بلكه بر سلامت جسمى و روانى آنها نيز موثر است. معيار اصلى قضاوت درباره بهداشت روانى شغلى شخص اين است كه بتواند با محيط كار خود، مبادلات هماهنگ و رضايت بخش داشته باشد. رفتار ما در كار، تحت تأثير چند عامل مهم قرار دارد كه اگر آنها را به شكلى مناسب دارا باشيم، به بهداشت روانى شغلى دست خواهيم يافت.
شخصيّت خود را رشد دهيم
به اين نكته بايد توجه كنيم كه هر اندازه صفات شخصيّتى سالم و بالاترى داشته باشيم، به همان اندازه در شغل خود موفّقيم. يكى از صفات شخصيّتى، «عزّت نفس» است عزت نفس، يعنى نظر مثبت و احترامآميزِ شخص درباره خودش.
ميكل آنژ (Angelo, Michael) در اين ارتباط مىگويد: «تمام وعده و وعيدهاى دنيا فريبى بيش نيست ؛ بهترين دستور زندگانى اين است كه اعتماد به نفس داشته باشيم».(9) كسى كه قدرت خلّاقانه درونى و ارزشهاى وجودى خويش را باور دارد، هرگز در برابر مشكلات سر فرود نخواهد آورد. چنين شخصى نقاط ضعف خود را مىشناسد و از رويارويى با حوادث آينده ترس به دل راه نمىدهد.
گوته )Goothe, Wolfgang( نيز جملهاى زيبا دارد: «در هر كارى شرط اساسى، داشتن ارادهاى قوى است. با ارادهاى قوى، شرايط، ديگر چندان اهميّت ندارد».(10)
عزت نفس بر نوع كارى كه شخص جستجو مىكند، اثر مىگذارد. مثلاً كسى كه عزت نفس بالايى دارد، در كار، زياد احساس خطر مىكند و در سلسله مراتب كارهاى سطح بالا، مىرود و يا كارهايى را جستجو مىكند كه به رقابتهاى زيادى نياز دارد. عزت نفس بالا، اين اثر را نيز دارد كه شخص به انتقادهاى ديگران زياد حسّاسيت نشان نمىدهد، براى خود هدفهاى بالايى در نظر مىگيرد و براى رسيدن به آن، تلاشهايى طاقت فرسا انجام مىدهد.(11)
صفات شخصيتى ديگرى كه بر كيفيت شغلى افراد، اثر مثبتى دارد عبارتاند از «منبع كنترل درونى»، و «قدرت جزم انديشى» كه با ارتقاى آنها، فرد به بهداشت روانى شغلى نزديك مىشود.
زمينههاى بروز نگرشهاى مثبت را ايجاد كنيم
نگرش، يعنى احساس مثبت يا منفى نسبت به شخصى يا شيئى . نبايد فراموش كرد كه نگرشها رفتار را تحت تأثير قرار مىدهند، امّا الزاماً آن را پيشبينى نمىكنند. يكى از نگرشهايى كه بر رفتار ما در كار تأثير مىگذارد، «رضايت از كار» است.
خيليها معتقدند افرادى بىانگيزه، افرد تنبل، سست عنصر و بىرمق هستند و هيچگاه براى انجام دادن كار، انگيزه از خود نشان نمىدهند ؛ امّا اين اعتقاد، نادرست است ؛ چرا كه غالباً شرايط و فضاى حاكم بر كار، موجب عدم رضايت، و نوعى دل آزردگى نسبت به شغل مىشود. مثلاً فردى كه شغلش فشار دادن چند دكمه براى به جريان انداختن و كنترل دستگاهها و ماشينهاى برقى است، همواره از اين شغل شكايت مىكند و از آن دلزده است ؛ اما همين شخص، هر روز چند ساعت با كمال شادابى و نشاط، به بازيهاى رايانهاى و الكترونيكى مىپردازد. بنابراين، فضاى منفى حاكم بر كار، زمينهساز بروز خستگى و رنجش مىشود. وقتى افراد، احساس خوشايندى نسبت به شغل خود نداشته باشند، آن را كارى ملالآور و بيهوده به شمار مىآورند.(12)
لذا بايد شرايطى ايجاد كرد كه هر كسى نسبت به شغل خود، نگرش مثبت پيدا كند و انگيزه بيشترى براى فعاليّت او ايجاد شود. برخى از اين شرايط عبارتاند از: تنوع دادن كارها، پرداختن حقوق و مزاياى بيشتر، جذاب كردن محيط كار و غيره.
رضايت شغلى پيامدهايى را به دنبال دارد: باعث فعاليّت بيشتر افراد مىشود، غيبت كردن كاركنان را به حداقل مىرساند، فكر رها كردن شغل را از سر آنها دور مىكند، و موجب افتخار كردن آنها به سازمان خود مىشود.
چه ادراكى از سازمان شغلى خود داريم؟
ادراك يعنى فرآيند انتخاب و سازمان دهى محركهايى كه از محيط مىرسند. ما به وسيله حواس خود، اطلاعاتى را از محيط مىگيريم، شناسايى مىكنيم، تميز مىدهيم و درباره آنها قضاوت مىكنيم.(13)
اگر كارمندى درباره مسير، سازمان، همكاران و روابط حاكم بر آنها ادارك خوبى داشته باشد، رفتارهايش متناسب با اين ادراك خواهد بود. آنچه مىتواند در رابطه با محيط كار و بهداشت روانى كاركنان، نقش مهمى داشته باشد، «اوّلين برداشت» است.
آزمايشهاى اَش و شِريف (Asch - Sherif) نشان مىدهد، كسانى كه مىخواهند دوست داشته شوند يا پذيرفته شوند، بايد تلاش كنند تا در اوّلين دقايق، اثر بهترى بر جاى گذارند.(14)
مديران بايد سعى كنند در اولين برخورد، اثر مثبتى از سازمان خود در فرد به وجود آورند، تا اينكه اين اثر مثبت به بهداشت روانى فرد در محلّ كارش منجر شود.
تعارض در سازمان را به بهترين شكل، حل كنيم
ديون )Dion( مىگويد: «تعارض در سازمان، يعنى اختلاف كلّى، جزئى، واقعى يا احساسى بين نقشها، هدفها، قصدها و علايق يك يا چند فرد، گروه يا خدمات».
تعارضها از روابط بين افراد ناشى مىشود. آنها، انتظارهاى ناسازگارى افراد يا گروهها و همچنين تفاوتهاى موجود بين فعاليتهاى آنها را منعكس مىكنند.(15)
به خاطر تعدد علل تعارض، مىتوان شكلهاى متفاوتى از آن را در نظر گرفت ؛ مثل تعارض درونْ فردى، بين افراد، درونْ گروهى، و بين گروهها. براى موفقيت در سازمان و بهداشت روانى شغلى، بايد تعارض موجود را - كه طبيعتاً در هر شغلى پديد مىآيد - ، به بهترين وجه، حل و فصل كرد.
ايدهآلترين شيوه حل تعارض، اين است كه هر دو طرف، برنده بيرون بيايند. اين نوع نگرش درباره تعارض، در حيات سازمانى، تغيير شكلهايى به همراه مىآورد و آن را غنىتر و مولّدتر مىكند. در اين ميان، اين تغيير شكلها مىتواند به افزايش ارتباطها و بازخوردها كمك فراوانى به عمل آورد.(16)
ايجاد انگيزه در محيط كار با هفت گام
ادوارد لاولر )Lovler, Edwaed( معتقد است كه انسانها را به دو طريق مىتوان برانگيخت: الف: با پاداشهاى غير مادّى، ب: با پاداشهاى مادّى.(17)
با استفاده از چند روش عملى مىتوانيم در اين زمينه به نتايج مفيدى دست يابيم:
1 . در خودمان دورنمايى مثبت پديد آوريم. هنگامى كه مثبت باشيم، همانند آهنربا، ديگران را به خود جذب مىكنيم. وقتى در مورد افراد ديگر نيز نگرش مثبت داشته باشيم، احساس خوبى نسبت به خودمان پيدا خواهيم كرد.
2 . براى تغيير كردن، آماده باشيم. براى اينكه از انگيزههايى در سطح بالا برخوردار شويم، بايد باور كنيم هيچگونه مانعى نيست كه نتوان با انعطافپذيرى، خلّاقيّت و اراده بر آن غالب شد.
3 . در خودمان اعتماد به نفس، ايجاد كنيم و آن را پرورش دهيم. به خاطر داشته باشيد كه شما داراى قدرتى هستيد كه مىتوانيد بر دنياى اطراف خود تأثير بگذاريد.
4 . عملكرد مطلوب را تقويت كنيم. بهترين راه براى تغيير رفتار و ايجاد انگيزه اين است كه كارمند، شواهدى را دريابد كه نشان دهد در كار خود، موفّق بوده و كارهايى كه انجام مىدهد، مورد پشتيبانىِ مدير است.
5 . از ضعف به قدرت، حركت كنيم. وقتى فَردى در شغل خود به هدف مورد نظر شما نزديك شد، با تقويت و تشويق مىتوانيد او را بهسوى هدف اصلى خودتان با انگيزه كنيد.
6 . تعلّل و طفره رفتن رامتوقف كنيم. براى كسب موفقيت به بهترين وجه، تا جايى كه ممكن است كارها را به كوچكترين و مشخّصترين بخشها تقسيم كنيم، و به عوامل ديگرى غير از آن توجّه نكنيم و جدّى باشيم.
7 . بر اهداف خود، متمركز شويم. هنگامى كه انرژى و وقت خود را در جهتى مشخّص صرف كنيم، دست آوردهاى بسيارى خواهيم داشت. این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید(18)
________________________________________
1. روشهاى پيشگيرى از افت تحصيلى، اسماعيل بيابانگرد، تهران: سازمان انجمن اوليا و مربيان، 1378، ص 15.
2. فصلنامه تعليم و تربيت، سال هفدهم، شماره 2، ص 76.
3. روشهاى پيشگيرى از افت تحصيلى، ص 20.
4. همان، ص 72.
5. نگاهى نو به روانشناسى آموختن يا روانشناسى تغيير رفتار، علىاكبر شعارىنژاد، تهران: چاپخش، 1380، ج 2، ص 600.
6. همان، ص 587.
7. روشهاى پيشگيرى از افت تحصيلى، پيشين، ص 126.
8. همان جا.
9. راز موفقيّت در بازار كار، اصغر كيهاننيا، تهران: ياسمن، 1375، ص 42.
10. همان، ص 76.
11. بهداشت روانى، حمزه گنجى، تهران: ارسباران، 1376، ص 194.
12. چگونه در كارمندان انگيزه ايجاد كنيم، كيت كنان، ترجمه: قاسم كريمى، تهران: قديانى، 1377، ص 26.
13. بهداشت روانى، پيشين، ص 201.
14. همان، ص 202.
15. همان، ص 205.
16. همان، ص 209.
17. ماهنامه كارمند، سال اوّل، شماره 9، ص 10.
18. برگرفته از كتاب ايجاد انگيزه در كاركنان در يك هفته، كريستين هاروى، ترجمه: مامك پورحسينزاده، تهران: كيفيّت و مديريّت، 1380.
مجله حدیث زندگی شماره 7
بهداشت روانی تحصیلی وشغلی
- بازدید: 2280