121   « الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ أُولئِكَ يُؤمِنُونَ بِهِ وَمَنْ يَكْفُرْ بِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ »
ترجمه :
121 . كسانى كه به ايشان كتاب داديم و كتاب را آن طورى‏ كه سزاوار آن است تلاوت مى ‏كنند ، اينان به كتابْ ايمان دارند و كسانى كه به آن كافر مى‏ شوند پس اينان خود زيان كارانند .
تفسير :
اين آيه شريفه از چند جهت مورد بحث است : اول اينكه ، مراد از « الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ » چه كسانى هستند؟
دوم اينكه ، مراد از كتاب چيست؟
سوم اينكه ، مقصود از حق تلاوت كدام است؟
و ما نخست اخبارى كه در ذيل آيه وارد شده متذكر شده و سپس به بيان آن مى ‏پردازيم . در كافى از حضرت صادق عليه ‏السلام روايت كرده در تفسير آيه شريفه ، فرموده :  « هم الأئمة »[1] ؛ مراد از « الَّذِينَ آتَيْناهُمُ . . . » الآيه ، امامانند. و در مجمع البيان و تفسير عياشى از حضرت صادق عليه ‏السلام روايت شده كه فرمود : « إنّ حق تلاوته هو الوقوف عند ذكر الجنة و النار ، يسأل في الاُولى ، و يستعيذ من الاُخرى »[2] . در مورد ذكر جنت مسئلت مى ‏كند و در ذكر نار استعاذه مى ‏كند[3] .
و در ارشاد ديلمى از آن حضرت روايت نموده كه فرمود : « يرتِّلون آياته ، و يتفقّهون به ، و يعملون بأحكامه ، و يرجون وعده ، و يخافون وعيده ، و يعتبرون بقصصه ، و يأتمرون بأوامره ، و ينتهون بنواهيه ، ما هو و اللّه‏ حفظ آياته و درس حروفه و تلاوة سوره و درس أعشاره و أخماسه ، حفظوا حروفه و أضاعوا أحكامه ، و إنّما هو تدبّر آياته و العمل بأحكامه ، قال تعالى : « كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ مُبارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آياتِهِ » »[4] .
( شمرده مى‏ خوانند و به معانى آن پى مى ‏برند و به احكامش عمل مى‏ كنند و به وعده‏ هايش اميدوارند و از وعيدهايش ترسانند و از قصه ‏هاى پيشينيان عبرت مى ‏گيرند و اوامر آن را امتثال مى‏ كنند و نواهى آن را اجتناب مى‏ كنند، به خدا قسم ، نيست مراد از حق تلاوت مجرد حفظ آيات ، يا درس كلماتش ، يا قرائت سُوَر آن ، يا درس عُشرها و خمس‏هاى آن ؛ قرّاء فقط حفظ عبارات كردند ولى به احكامش عمل نكردند ؛ و جز اين نيست كه حق تلاوت تدبر آيات اوست و عمل به احكامش ، سپس استشهاد فرمود به آيه شريفه « كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ مُبارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آياتِهِ » ) الآية[5] .
و امّا امورى كه از آيه شريفه به ضميمه اين اخبار استفاده مى‏ شود عبارت است از چند امر : 1. مراد از « الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ » عموم كسانى هستند كه قرآن را آن طورى ‏كه سزاوار تلاوت آن است تلاوت مى‏ كنند به بيانى كه در خبر منقول از ارشاد ذكر شده ؛ و امّا تفسير به ائمه هدى عليهم‏ السلام از باب بيان مصداق است ؛ زيرا اين خانواده اتمّ مصاديق آيه شريفه هستند .
2 . از مجموع اين اخبار استفاده مى‏ شود كه مراد از كتاب ، قرآن مجيد است نه تورات يا انجيل ؛ بلكه استشهاد حضرت به آيه شريفه « كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ » صريح در اين معنى است ؛ بنابراين قول بعضى از مفسرين كه گفتند مراد از كتاب ، انجيل و مراد از « الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ » آن عده از نصاراى حبشه و شامند كه با جعفر به مدينه آمدند ؛ و همچنين قول بعضى ديگر كه گفتند مراد از كتاب ، تورات و مراد از كسانى كه به آن‏ها كتاب داديم عبداللّه‏ سلام[6] و ياران او مى ‏باشند درست نيست ؛ براى اينكه مستند صحيحى براى اين گفتار نيست، و استناد به مراعات نظم آيات هم مردود است ؛ زيرا چنانچه مكرر گفته ‏ايم ، مراعات نظم در آيات قرآن معتبر نيست.
3 . در ذيل حديث اخير[7] ، حقّ تلاوت را به تدبّر در آيات و عمل به احكام قرآن تفسير مى نمايد و به آيه شريفه « كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ مُبارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آياتِهِ »[8] استشهاد مى‏ فرمايد كه صريح است بر اينكه غرض اصلى از انزال قرآن ، تدبر در آيات آن است و در صدر حديث حقّ تلاوت كه تدبر در آيات قرآن است به امور هشتگانه تفسير نموده : ترتيل در قرآن (شمرده تلاوت نمودن) ، فهم معانى ، عمل به احكام ، اميدوارى به وعده‏ ها ، ترسيدن از وعيدها ، عبرت گرفتن از قصص و حكايات ، اطاعت اوامر و ترك نواهى آن .
4 . مراد از جمله « ما هو و اللّه‏ حفظ آياته . . . » تا « أضاعوا أحكامه » تعريض به كسانى است كه صرفاً به قرائت ظاهرى و تجويد آن اكتفا نموده و تعداد آيات و حروف آن را حفظ مى ‏كنند ؛ ولى حدود و احكام آن را ضايع مى‏ سازند ، و اين امور اگر چه در حدّ خود داراى فضيلت است ، لكن حقّ تلاوت نيست و اگر با تدبر در آيات قرآن توأم نباشد فايده‏ اى ندارد.
5 . مراد از « الوقوف عند ذكر الجنة و النار » كه در حديث [اول] است[9] اين است كه نزد آياتى كه راجع به بهشت و نعم آن است توقف كند و از خدا مسئلت نمايد كه او را به اعمالى كه موجب نيل به بهشت و نعم آن است موفق گرداند ؛ و نزد آياتى كه راجع به دوزخ و عذاب‏ هاى آن است توقف كند و به خدا پناه بَرَد و مسئلت نمايد كه او را از آن نجات دهد و متذكر شود وسايل نيل به بهشت چيستْ انجام دهد و امورى كه اسباب گرفتارى و دخول در عذاب‏هاى الهى است چه چيزهايى است ، از آن‏ها اجتناب نمايد .
بعد از توجه به اين امورى كه ذكر شد ، تفسير آيه از همه جهات آن به خوبى واضح و روشن مى‏ گردد .
« أُولئِكَ يُؤمِنُونَ بِهِ » مرجع ضمير ظاهراً همان كتاب است كه عبارت از قرآن باشد و ارجاع ضمير به رسول به نحو استخدام وجهى ندارد و ايمان به قرآن در حقيقت ، ايمان به همه عقايد از توحيد و عدل و نبوت و امامت و معاد و جميع ضروريات دين و آنچه انبيا آورده و ائمّه عليهم‏ السلام بيان فرموده ‏اند مى ‏باشد ؛ و از اين جمله استفاده مى ‏شود كه حق تلاوت خاصّ اهل ايمان است و ساير فرق و مذاهب از اين معنى بى ‏بهره‏ اند؛ و مخفى نماند كه صدق كلى از يك جانب است ؛ يعنى هر كه حق تلاوت را رعايت كند مؤن به قرآن است ؛ ولى چنين نيست كه هر كه مؤمن به قرآن باشدْ حق تلاوت را مراعات مى‏ نمايد .
« وَمَنْ يَكْفُرْ بِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ » « خسران » و زيان دنيا و آخرت از براى آن كسانى است كه به قرآن كافر باشند و اين كفر به قرآن اعم است از اينكه به همه قرآن ، يا به بعض آيات آن ايمان نداشته باشند و معنى خسران را قبلاً متذكر شده‏ ايم[10] .
-----------------------------------------------------------------------------
[1] .  كافى : ج1 ، ص 215 ، ح4 ؛ تفسير عياشى : ج1 ، ص76 ح83 وتفسير البرهان : ج1 ، ص316 ، ح1و2 .
[2] .  حق تلاوت و خواندن قرآن ، توقف در هنگام يادآورى و ذكر بهشت و جهنم است ، خواستن اولى بهشت  از خدا و پناه بردن از ديگرى (جهنم) به خدا . مجمع البيان : ج1 ، ص375 ؛ تفسير عياشى : ج1 ، ص76 ، ح84 و تفسير البرهان : ج1 ، ص 317 ، ح3 .
[3] .  به تعبيرى ديگر : هنگام ذكر جنت [= بهشت] بگويد : أسأل اللّه‏ الجنّة و هنگام ذكر نار [=  آتش جهنم] بگويد : أعوذ باللّه‏ من النار .
[4] .  ارشاد القلوب : ج1 ، ص 161 و تفسير البرهان : ج1 ، ص 317 ، ح4 و در آن « وأضاع واحدوده » به جاى « وأضاعوا أحكامه » آمده است .
[5] .  [اين قرآن مجيد] كتابى مبارك است كه آن را به سوى نازل كرديم ، براى اينكه امت تدبر كنند آيات او را . سوره ص : آيه 29 .
[6] .  مختصرى از شرح حال وى در همين تفسير : ج1 ، ص 435 گذشت .
[7] .  مراد روايت ارشاد ديلمى ، به نقل از حضرت امام صادق عليه ‏السلام است كه در صفحه پيش گذشت .
[8] .  سوره ص : آيه 29 ، كه پيش از اين گذشت .
[9]   . مراد روايت منقول در مجمع البيان : ج1 ، ص375 و تفسير عياشى : ج1 ، ص 76 ، ح84 به نقل از امام صادق عليه ‏السلام است ، كه پيش از اين گذشت .
[10] .  ر . ك : همين تفسير ، ج2 ، ذيل تفسير آيه 16 ، ص179 و ذيل آيه 27 ، ص285 .

نوشتن دیدگاه