204  « وَمِنَ النّاسِ مَنْ يُعْجِبُكَ قَوْلُهُ فِى الْحَيوةِ الدُّنْيا وَيُشْهِدُ اللّه‏َ عَلى ما فِى قَلْبِهِ وَهُوَ أَلَدُّ الْخِصامِ »
ترجمه :
204 . و بعضى از مردم كسى است كه گفتار او در زندگىِ دنيا تو را به شگفت مى‏ آورد و خدا را بر آنچه در دلش مى‏ باشد گواه مى‏ گيرد و حال آنكه سخت ‏ترين دشمنان است.
[شأن نزول آيه]
در شأن نزول اين آيه و دو آيه بعد از آن بعضى گفتند درباره اخنس بن شريق ثقفى[1] كه اظهار علاقه و محبت نسبت به اسلام و پيغمبر صلى ‏الله ‏عليه ‏و ‏آله نمود و در باطن دشمن سر سخت پيغمبر صلى ‏الله ‏عليه‏ و‏ آله بود و بعضى گفتند درباره رياكار است و در بعضى اخبار از حضرت صادق عليه ‏السلام است كه در باره فلان و فلان است و از تفسير قمى نقل شده : « إنـّها نزلت في الثاني ، و يقال : في معاوية »[2] . ولى آيه عام است و شامل هر منافقى مى ‏گردد ، اگر چه مورد آن خاص باشد.
تفسير :
« وَمِنَ النّاسِ مَنْ يُعْجِبُكَ قَوْلُهُ فِى الْحَيوةِ الدُّنْيا » ، « اِعجاب » به معنى استعظام و بزرگ شمردن است ، گفته مى ‏شود : « اُعجب بنفسه ؛ يعنى خود را بزرگ دانست و پسنديد[3] » و اِعجاب به اين معنى از عُجب به معنى خودپسندى و يكى از صفات مهلكه است و اخبار در مذمّت آن بسيار است ، چنانچه از فقيه از رسول اكرم صلى ‏الله ‏عليه ‏و‏آله نقل كرده كه سه چيز را از مهلكات شمرده :  « شُحٌّ مطاعٌ ، و هَوىً متَّبَع ، و إعجاب المرء بنفسه »[4] . و در كافى از حضرت صادق عليه ‏السلام روايت كرده كه فرمود : « مَن دخله العُجْبُ هَلَك »[5] .
و در جامع السعادات از رسول خدا صلى‏ الله‏ عليه ‏و ‏آله روايت كرده كه فرمود : « لو لم تذنبوا لَخَشِيتُ عليكم ما هو أكبر من ذلك : العجب ، العجب »[6] . و در كافى از حضرت صادق عليه ‏السلام روايت نموده : « إنّ اللّه‏ عَلِمَ أنّ الذنب خير للمؤمن من العُجْب ، و لولا ذلك ما ابتلى مؤمن بذنبٍ أبداً »[7] . و غير اين‏ها از اخبار ديگر .
و اعجاب به معنى خوش‏آمدن و به شگفت در آوردن هم مى ‏باشد ، گفته مى ‏شود :« أعجبه و اُعجب به ؛ يعنى به شگفت درآورد او را و شاد نمود ، و به شگفت آمد و شاد شد » . و « يُعْجِبُكَ » در آيه از اين معنى است ؛ يعنى گفتار آن شخص منافق و اظهار علاقه و محبت و تمكين و اطاعت او ، پيغمبر صلى ‏الله ‏عليه‏ و‏ آله را متعجب ساخت و نيكو جلوه نمود و چون گفتار آن منافق ظاهرِ آراسته ‏اى بيش نداشت و غير زخرفى از قول نبود ، از اين جهت مقرون مى ‏فرمايد به « حيات دنيا » ؛ يعنى دراين زندگى دنيا كه روى بواطن و سراير امور سرپوشى است ، چنين اظهارات خلاف واقعى موجب اعجاب مى ‏گردد .
« وَ يُشْهِدُ اللّه‏َ عَلى ما فِى قَلْبِهِ » ؛ يعنى خدا را هم بر گفتار خود شاهد مى ‏گيرد كه اعتماد تو را بيشتر جلب نمايد.
« وَهُوَ أَ لَدُّ الْخِصامِ » جمله حاليه است و « ألدّ » صفت مشبّهه به معنىِ « شديد الخصومه » ، و « خصام » به معنى مخاصمه و خيانيه از قبيل « اعمى العين »است ؛ يعنى او در مخاصمت و دشمنى بسيار سخت است و بعضى گفتند « ألدّ » أفعل تفضيل و « خصام » جمع « خصم » يا « خصيم » است ؛ يعنى او سخت ‏ترين دشمنان است ، ولى در برهان از حضرت باقر عليه‏ السلام به معنى « شديد الخصومه » روايت كرده است[8] .
بالجمله ، اين چنين كسى سخن آرايى مى‏ كند و اظهارات خلاف واقع ، با شاهد گرفتن خدا مى ‏خواهد تثبيت كند در حقيقت گرگى است كه به لباس ميش در آمده و مى ‏خواهد چوپان را غافل نموده و گوسفندان را بربايد ، غافل از اينكه خداوند پيغمبر خود را از اظهارات بى اساس او آگاه مى ‏سازد و نفاق او را ظاهر مى ‏نمايد .
---------------------------------------------------
[1] .  اُبىّ بن شريق معروف به اخنس : يكى از مشركان زمان رسول خدا بود كه در جريان فتح مكه مسلمان شد ، ولى اسلام او ظاهرى و يكى از منافقان بزرگ بود . در كتاب‏هاىِ رجالىِ شيعه شرح حال چندانى از وى نيامده است. در سال سيزدهم هجرى ، اوايل خلافت عمر از دنيا رفت .
[2] .  اين آيه درباره دومى نازل شده و گفته شده كه درباره معاويه است. تفسير قمى : ج1 ، ص79 ؛ تفسير البرهان : ج1 ، ص449 ، ح9 و  نور الثقلين : ج1 ، ص247 ، ح755 .
[3] .  يعنى : خودپسندى كرد .
[4] .  حرص و بخلى كه از آن اطاعت شود ، دل‏خواهى كه از آن پيروى شود و خود خواهى و خود بزرگ بينى فرد . من لا يحضره الفقيه : ج4 ، ص 264 ، ضمن ح 5762 و الخصال : ص109 ، ح11 .
[5] .  هر كس دچار عُجب و خود بزرگ بينى شود ، نابود مى‏ شود . كافى : ج20 ، ص313 ، ح2 و وسائل الشيعة : ج1 ، ص101 ، ح8 .
[6] .  اگر گناه نكرديد ، من بر شما از گناهى كه بزرگ ‏تر از آن است ، مى‏ ترسم و آن خودپسندى وخود بزرگ بينى است . جامع السعادات : ج1 ، ص251 و بحار الأنوار : ج69 ، ص329.
[7] .  خداوند متعال مى داند كه گناه از عُجب و خود بزرگ بينى براى مؤمن بهتر است و اگر اين نبود ، هيچ‏گاه مؤمن به گناهى مبتلا نمى ‏شد . كافى : ج2 ، ص313 ، ح1 و بحار الأنوار : ج69 ، ص306 ، ح1 .
[8] .  تفسير البرهان : ج1 ، ص448 ، ح6 .

نوشتن دیدگاه