حقايق التفسير, كه آثار تفسيرى تنى چند از شخصيتهاى برجسته عرفانى جهان اسلام, در سده هاى نخستين اسلام, به سبك صوفيان و طريقت عارفان است, به گفته فؤاد سزگين درتاريخ التراث العربى, مشتمل بر نسخه هاى خطى بسيار وگسترده اى است كه تا كنون تمامى آن, تصحيح و چاپ نشده است. ازاين مجموعه تاكنون تنها چهار نسخه آن استخراج شده وبه چاپ رسيده است كه اين نسخه ها به شرح زير هستند:
1. تفسير عرفانى منسوب به امام جعفرصادق(ع) ,اين اثر تاكنون چندين نوبت, تحقيق, استخراج ومنتشر شده است.
2. تفسير ابن عطا, اين تفسير كه خود مفصل ترين بخش است كه تاكنون از حقايق التّفسير, استخراج و چاپ شده در نسخه اى با عنوان زير, درج شده است:
(نصوص صوفية غيرمنشورة لشقيق البلخى ابن عطاء الآدمى النفرى, حقّقها و قدم لها بولس نويا اليسوعى, دارالمشرق, بيروت, 1973 )
3. تفسير نورى: تفسيرابوالحسين نورى, كوتاه ترين تفسيرى است كه تاكنون ازاين مجموعه, استخراج وچاپ شده است.
4. تفسير حلاج: تفسير حسين بن منصور حلاج, (ف 309 هـ.ق)نخستين اثرى است كه به همّت لويى ماسينيون, از روى حقايق التّفسير, استخراج وچاپ شده است.
ازمجموعه تفاسير يادشده كه توسط سلّمى, نام حقايق التّفسير به خود گرفته است, دراين مقال, تنها تفسير منسوب به امام صادق(ع)مورد بحث ما قرار مى گيرد
هرچند حقايق التّفسير, خود از آثار كهن قرآنى مسلمانان واز سرچشمه هاى مهم انديشه صوفيان به شمار مى آيد, ولى در ميان اهل سنت كسانى هستند كه اين تفسير را از تفاسير باطل و روايتهاى آن را ساختگى دانسته اند وبرخى از ايشان به روشنى دليل بر ساختگى بودن آن را, وجو د تفسير منسوب به امام در اين مجموعه دانسته اند.
ابن تيميه درمورد حقايق التّفسير, مى نويسد:
(دراين كتاب مواردى چند از اشتباه ديده مى شود. بخشهايى ازآن بر اساس اجتهاد مجاز صورت گرفته است و بخشهايى ديگر نادرست و بدون مأخذ صحيح است. همانند بخشى بزرگ كه از جعفرصادق دراين كتاب نقل شده است.)7
ذهبى, در تذكرة الحفاظ مى نويسد:
(وى [سلّمى] كتابى به نام حقايق التّفسير تأليف كرده است كه درآن تأويلات و آراء باطنيه را ياد كرده است وخدا ما را سلامت بدارد از چنين امورى.)8
ابن جوزى [حنبلى] نيز سلّمى را متهم كرده است كه:
(چيزهايى شگفت از گفته هاى صوفيان را بى آن كه اساس علمى داشته باشد, دراين كتاب [حقايق التّفسير] نقل كرده است.)10
سيوطى كتاب حقايق التّفسير را از جمله تفاسير اهل بدعت شمرده است.11

- پاورقی -

8. ذهبى, تذكرة الحفاظ,حيدرآباد, 1970 م, 3 / 1046.
10. همان, به نقل از: تلبيس ابليس.
11. سبحانى, محمدتقى, مجله بيّنات, شماره 7, صفحه 100 به نقل از: مقدمه لطائف الاشارات امام قشيرى

نوشتن دیدگاه