و براى اين سوره اسامى بسيارى ذكر شده كه برخى از آن ها را متذكر مى شويم :
1 . فاتحة الكتاب : زيرا فاتحه هر چيزى ابتداى آن است ، چنانچه خاتمه هر چيز پايان و انتهاى آن مى باشد . بنابراين اگر مراد از كتاب سوره هاى آن باشد اطلاق فاتحه بر اين سوره حقيقى است ; ولى اگر مراد از كتاب ، آيات قرآن باشد ، فاتحه آيه بسم الله الرّحمن الرّحيم است و اطلاق آن بر تمام سوره از قبيل اطلاق جزء بر كل مى باشد ; چون سوره مشتمل بر فاتحه است ، و همچنين است هر گاه مراد از كتاب ، كلمات و حروف قرآن باشد و لفظ «فاتحة» يا مصدر و به معنى «فتح» است و يا اسم فاعل است و تاء آن براى نقل از «وصفيت» به «اسميت» مى باشد . و بعضى گفته اند به اين سوره «فاتحة الكتاب» گفته شده ; زيرا اوّلين سوره اى بوده كه بر پيغمبر(صلى الله عليه و آله) نازل شده ولى مشهور اين است كه سوره «علق» اوّلين سوره بوده كه نازل شده ، يا براى اينكه در مصاحف ، اوّلين سوره اى است كه نوشته شده . لكن آنچه به نظر نزديك تر است اين است كه خود پيغمبر(صلى الله عليه وآله) دستور اين ترتيب را داده اند و يا اينكه در مراتب نزول اوّليّه كه در مقدّمه ذكر شد به اين ترتيب بوده است .
2 . الحمد : به واسطه اينكه مشتمل بر آيه (الْحَمْدُ للهِِ رَبِّ الْعالَمِينَ) است چنان كه همه سوره هاى قرآن به نام يكى از كلماتى كه در ضمن آيات سوره مذكور است ناميده شده .
3 . اُمّ الكتاب : زيرا «اُمّ» به معنى اصل و مرجع هر چيزى است و چون اين سوره مشتمل بر اصول مقاصد قرآن و رؤوس مطالب آن است از اين جهت آن را «اُمّ الكتاب» ناميدند ، ـ چنانچه شرح آن مذكور خواهد شد ـ همين طور كه مكّه را «اُمّ القرى» و مغز را «اُمّ الرأس» گويند .
و براى «اُمّ الكتاب» اطلاقاتى چند است :
الف ـ لوح محفوظ : چنانچه مى فرمايد : (يَمْحُواْ اللهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ)(2) .
و نيز مى فرمايد : (وَ إِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتابِ لَدَيْنا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ)(3) .
و مى فرمايد : (بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِيدٌ* فِي لَوْح مَحْفُوظ)(4) كه از انضمام دو آيه اخير به يكديگر و اخبارى كه در ذيل آيه اول است ، استفاده مى شود كه مراد از امّ الكتاب لوح محفوظ است(5) .
ب -  محكمات قرآن : چنانچه مى فرمايد : (مِنْهُ آياتٌ مُحْكَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتابِ)(6) .
ج - سوره حمد : چنانچه گذشت .
4 . سبع المثانى : براى اينكه به اتفاق همه مسلمين اين سوره هفت آيه است(7) و مثانى اش گفته اند ، براى اينكه دو مرتبه نازل شده : يك دفعه در مكّه و دفعه ديگر در مدينه ; و يا براى اينكه در نمازها دو بار خوانده مى شود ; و يا براى اينكه كلمات مكرر در آن مى باشد ; مانند «الله ، رحمن ، رحيم ، ايّاك ، صراط ، عليهم» .
و اسامى ديگرى نيز براى اين سوره ذكر كرده اند ; مانند : «الوافية» ، «الكافية» ، «الشافية» ، «الأساس» ، «الصلاة» و «اُمّ القرآن» .
____________________________________________________
[2] ـ  محو مى فرمايد خداوند آنچه مشيتش تعلق بگيرد واثبات مى كند و نزد اوست اصل كتاب . سوره رعد : آيه 39 .
[3] .  ومحققاً اين قرآن در امّ الكتاب (لوح محفوظ) در نزد ما بلند پايه وحكيم است . سوره زخرف : آيه 4 .
[4] .  اين نيست بلكه قرآن با مجد وشرافت است در لوح محفوظ ثبت شده . سوره بروج : آيه 21 ـ 22 .
[5] .  چنانچه در همين جلد ، گفتار نهم ، گذشت .
[6] .  كه يك قسمت از آن ، آيات محكم (صريح وروشن) است ، كه اصل كتاب ومقصود اصلى از انزال هدايت وارشاد به بهترين راههاست . سوره آل عمران : آيه 7 .
[7] .  بنا بر مذهب اماميه و شافعيه كه (بسم الله) را آيه اى مستقل و جزو سوره مى دانند ، (صراط الذين انعمت عليهم) تا (و لا الضالين) يك آيه محسوب مى شود . و بنا بر مذهب مالك و ابو حنيفه كه بسم الله را جزو سوره نمى دانند ، (صراط الذين انعمت عليهم) يك آيه و ما بعد آن آيه اى ديگر محسوب مى گردد (مؤلف) .

نوشتن دیدگاه