آیه 48 : ( وَاتَّقُوا يَوْماً لا تَجْزِي نَفْسٌ عَنْ نَفْس شَيْئاً وَلا يُقْبَلُ مِنْها شَفاعَةٌ وَلا يُؤْخَذُ مِنْها عَدْلٌ وَلا هُمْ يُنْصَرُونَ)
ترجمه:
48 . بترسيد از روزى كه چيزى را كسى از كسى كفايت نكند و شفاعت و وساطتى از او قبول نشود و عدل و عوضى از آن كس گرفته نشود و اينان يارى كرده نشوند.
در بيان ويژگى هاى روز قيامت در اين آيه
(يَوْماً) منصوب است براى اينكه مفعول (وَ اتَّقُوا) است و مراد روز قيامت است و براى اين روز در اين آيه چهار خصلت ذكر شده:
اول: (لا تَجْزِي نَفْسٌ عَنْ نَفْس شَيْئاً) :
(لا تَجْزِي) به معنى «لا تكون» باشد، يعنى هيچ كس چيزى را از ثواب، يا عقاب و پاداش و حساب و غيره از ديگرى كفايت نكند و كسى را به جاى ديگرى جزا ندهند، چنانچه در آيات ديگر نيز به اين معنى تصريح شده، مانند آيه شريفه (وَلا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى)(1) (بردارنده [اى] بار و گناه ديگرى را بر ندارد).
و مانند (وَاخْشَوْا يَوْماً لا يَجْزِي والِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَلا مَوْلُودٌ هُوَ جاز عَنْ والِدِهِ شَيْئاً)(2).
(بترسيد از روزى كه پدرى از فرزندش چيزى را كفايت نمى كند و فرزندى هم كفايت كننده چيزى از پدرش نمى باشد).
و مانند (فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّة خَيْراً يَرَهُ * وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّة شَرًّا يَرَهُ)(3).
(هر كس به اندازه سنگينى ذرّه[اى] كار خوب كندْ آن را مى بيند و هر كس به اندازه سنگينى ذرّه[اى] كار بد كندْ آن را مى بيند).
و نظير حديث مشهور:
«الناس مجزيّون بأعمالهم، إن خيراً فخير، و إن شرّاً فشرّ».(4)
و اين آيات منافات ندارد با اخبارى كه به اين مضمون روايت شده:
«مَن سَنّ سُنّةً حسنةً كان له أجرها و أجر من عمل بها إلى يوم القيامة، و مَن سَنّ سُنّةً سيّئة كان له وِزرُها و وِزرُ من عمل بها إلى يوم القيامة».(5)
زيرا اين جزا از ثواب يا عقاب، اثر عمل خود اوست كه اين سنت خوب يا بد را گذارده است.
اقسام عامل
و به بيان واضح تر اينكه عامل بر سه قسم است: عامل بالمباشرة، عامل بالتسبيب، و عامل بالرضا.
«عامل بالمباشرة» كسى است كه خود كارى را انجام دهد.
و «عامل بالتسبيب» كسى است كه سبب شود ديگرىْ عمل خير يا شرّى را انجام دهد; و چنين كسى در ثواب يا گناه مباشرِ عملْ شريك است، بدون اينكه از ثواب يا عقاب او چيزى كم شود، و بنابراين اگر حساب شود، بسا ثواب يا عقابِ سبب ، ميليون ها بيش از ثواب يا عقاب مباشر است; مثلاً مرحوم كلينى يا صدوق يا مجلسى(رحمهم الله) را در نظر بگيريد، اين همه كتاب كه در بيان عقايد و اخلاق و جمع اخبار اهل بيت(عليهم السلام)، مجلسى تصنيف نموده، تا قيامت هر كه از آن ها بهره بردارى كند و مشمول ثواب و اجر شود، مرحوم مجلسى با همه اين ها شريك مى باشد و مرحوم صدوق و كلينى نيز كه سبب شده كه مرحوم مجلسى و امثال او اين تأليفات را بنمايند و ديگران بهره بردارى كنند، با مجلسى و هزاران مثل او شريك خواهند بود; و هكذا هر چه بالاتر روى تا به مقام مقدس ائمه طاهرين و نبى اكرم برسد كه سبب تمام اين هدايا و خيرات و بركات بوده اند; و بر عكس ابوحنيفه و امثال او كه سبب اضلال و انحراف مردم از طريق حق شدند، در عقابِ تمام گمراهى ها و انحرافاتى كه ديگران به واسطه اين ها يافته اند، شريكند و هكذا تا برسد به كسانى كه سبب پيدايش و پر و بال دادن به امثال ابوحنيفه شدند.
و «عامل بالرضا» كسى است كه به عمل كسى راضى و خشنود باشد، چنين كسى نيز در ثواب يا عقاب او شريك خواهد بود:
«الراضي بفعل قوم كالداخل فيهم».(6)
و همچنين اين آيات منافات ندارد با اخبارى كه وارد شده، فرداى قيامت عبادات ظالم و غيبت كننده را به مظلوم و شخصى كه غيبت او شده، مى دهند ومعاصى مظلوم و مغتاب را بر ظالم و غيبت كننده بار مى كنند; زيرا اين اثرِ ظلم و غيبت و اثرِ عملِ خودِ ظالم و غيبت كننده است.
دوم: (وَلا يُقْبَلُ مِنْها شَفاعَةٌ) :
شفاعت از جهت قبول و عدم قبول
آيات راجع به «شفاعت» بر دو دسته است:
يك دسته مطلقِ شفاعت را نفى مى كند، مانند همين آيه و آياتى ديگر.
و يك دسته شفاعت را مقيّد به اذن و رضايت و اجازه حق تعالى مى نمايد و شفاعت بدون اذن و رضايت حق را نفى مى نمايد، مانند (مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاّ بِإِذْنِهِ)(7)، (وَلا يَشْفَعُونَ إِلاّ لِمَنِ ارْتَضى)(8) و غير اين ها.
و روى قواعد اطلاق و تقييد، آيات مقيّده مقدّم است، بلكه روى قواعد نصّ و ظاهر، نص مقدم مى باشد. آيات دسته اول ظاهر در نفى مطلق، و دسته دوم نصّ در ثبوت مقيّد است، و البته نصّ بر ظاهر مقدّم است، علاوه بر اينكه اخبار متواتره به تواتر اجمالى و همچنين ضرورت مذهب شيعه و اجماع علما از متقدمين و متأخرين بر ثبوت شفاعت قائم است و تفصيل اين مطلب را در الكلم الطيب كاملاً متعرض شده ايم(9).
قطع نظر از همه اين ها مى گوييم آيات نافيه شفاعت در مقام بيان اين است كه فرداى قيامت اختيارات از همه افراد سلب مى شود. امر، امر خدا، حكم، حكم خدا و فرمان، فرمان اوست، اگر خداوند بخواهد كسى را بهشت ببرد براى خدمتى كه به پيغمبر اكرم(صلى الله عليه و آله) يا صديقه طاهره(عليها السلام) يا ائمه طاهرين(عليهم السلام) يا ذرّيه آن ها يا به عالم و مؤمنين و يا به مقدسات دينى، مانند قرآن نموده باشد، كسى را نمى رسد كه اعتراض كند، و معنى شفاعت همين است; بنابراين منافاتى نيست تا در صدد رفع آن برآييم(10).
سوم: (وَلا يُؤْخَذُ مِنْها عَدْلٌ) :
يعنى كسى را به جاى ديگرى نمى گيرند و «فديه» نمى پذيرند. در جنگ ها معمول بود كسانى را كه به عنوان اسارت مى گرفتند بسا «فديه» از آن ها اخذ نموده و آزادشان مى كردند و اين در غزوات اسلامى نيز معمول بود.
اخبار فداء درقيامت وجمع بين آن ها
و در قيامت «فديه» از كسى نمى پذيرند، چنانچه در آيات ديگر نيز تصريح شده، مانند (فَالْيَوْمَ لا يُؤْخَذُ مِنْكُمْ فِدْيَةٌ وَلا مِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا)(11).
و مانند آيه شريفه (إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ أَنَّ لَهُمْ ما فِي الاَْرْضِ جَمِيعاً وَمِثْلَهُ مَعَهُ لِيَفْتَدُوا بِهِ مِنْ عَذابِ يَوْمِ الْقِيامَةِ ما تُقُبِّلَ مِنْهُمْ وَلَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ)(12).
و اين موضوع هم مقيّد مى شود به اخبارى كه از رسول اكرم(صلى الله عليه وآله) و ائمه طاهرين بالاخص حضرت صادق(عليه السلام) روايت شده كه فرداى قيامت كفار اهل كتاب را به جاى امّت مرحومه و همچنين نُصّاب اهل خلاف را به جاى شيعيان به جهنم مى برند. و اين اخبار و دفع اشكالى را كه متوجه آن ها مى شود در الكلم الطيب بيان نموده ايم(13) و در مقدمه همين كتاب نيز اثبات كرده ايم كه عمومات و اطلاقات قرآن را مى توان به اخبار قطعى تخصيص و تقييد نمود(14).
چهارم: (وَلا هُمْ يُنْصَرُونَ) :
يعنى كسى به كمك و نصرت آنان قيام نمى كند كه عذاب الهى را از آنان رفع نمايد و هر كس به پاداش عمل خود خواهد رسيد.
________________________________________________
[1] . سوره انعام: آيه 164.
[2] . سوره لقمان: آيه 33.
[3] . سوره زلزال: آيه 7 ـ 8.
[4] . مردم به خاطر كارهايشان جزا داده مى شوند، اگر كار خوبى انجام داده باشند، پاداش خوب واگر كار بدى انجام داده باشند، جزاى بد مى بينند. التبيان: ج 7، ص 400; فيض القدير: ج 5، ص 535 و خزانة الأدب: ج 4 ، ص 9 .
[5] . هر كس روش خوبى را پايه گذارى كند، پاداش آن روش وپاداش كسى كه به آن عمل كند، تا روز قيامت از آنِ اوست و هر كس روش بدى را بنا نهد، گناه آن روش وگناه كسى كه به آن عمل كند، تا روز قيامت بر عهده او خواهد بود. كافى: ج 5، ص 9، ح 1 ; الخصال: ص 240، ح 89 و تفسير الميزان: ج 12، ص0 23 و ج 19 .
[6] . هر كس به عمل گروهى راضى باشد، همانند فردى است كه با آن هاست وآن عمل را انجام داده است. ابتلائات الاُمم: ص 282.
[7] . كيست كه بتواند نزد خدا شفاعت كند مگر به اذن او. سوره بقره: آيه 255.
[8] . واين ها شفاعت نمى كنند مگر براى كسى كه خدا از او راضى باشد و تحصيل رضاى الهى كند. سوره انبيا: آيه 28.
[9] . الكلم الطيب: ص 809 ـ 813.
[10] . به علاوه تمام آيات نافيه راجع به كفار است و اهل ضلالت، امّا نسبت به اهل ايمان دليلى بر نفى آن نداريم.(مؤلف).
[11] . پس امروز گرفته نمى شود از شما فديه كه ديگرى را به جاى شما عذاب كنند، يا عوضى از شما بگيرند و نه از ساير كفار و... سوره حديد: آيه 15.
[12] . محققاً كسانى كه كافر شدند، اگر براى آن ها باشد جميع آنچه كه در زمين است از مال ومنال وجاه ومنصب ومطابقِ آن در خارجِ زمين، مثل كرات جويه هم دارا باشند وتمام آن ها را فدا دهند كه از عذاب نجات يابند، از آنان پذيرفته نخواهد شد در روز قيامت، واز براى آن هاست عذاب دردناك. سوره مائده: آيه 36.
[13] . الكلم الطيب: ص 812 ـ 813.
[14] . ر.ك: همين تفسير: ج1، ص 99.
