شايد همه ما، دست کم يک بار، اين جمله را شنيده باشيم که: «عقد دخترعمو و پسرعمو، در آسمانْ بسته شده است».
به علاوه، هر روزه شاهد ازدواج‌هاي خويشاوندان (خويشْ پيوندي يا ازدواج فاميلي) در اطراف خود، در محلّه و فاميل و شهر خود هستيم، در حالي که بخشي ديگر از خويشان و دوستان ما نيز در فاميل خود ازدواج کرده‌اند و يا فرزند يک ازدواج فاميلي هستند. افزون بر اين، داستان‌ها و رُمان‌هاي فراس و فيلم‌ها و سريال‌هاي تلويزيوني هم نمونه‌هاي فراواني از اين دست را در خود دارند. در چنين حال و هوايي، کمتر کسي به خود، اجازه مي‌دهد که به آسماني بودن چنين پيوندهايي، به چشم ترديد و با نگاهي کاملاً زميني بنگرد؛ امّا روزگار «چشمْ بسته پذيرفتن» گذشته است. ما اکنون در عصر آگاهي و در جامعه‌اي دين‌مَدار زندگي مي‌کنيم و لازم است موضع روشن دين و علم را در برابر هر پديده‌اي بدانيم.
1 . دين، چه مي‌گويد؟
ايا عقد دخترعموو و پسرعمو، حقيقتاً در آسمانْ بسته شده است؟ بجز پيشوايان معصوم، چه کسي خبر صادقي از آسمان دارد> طبعاً هيچ کس! امّا بايد تصريح کنم که هر چه بيشتر جستجو کنيد، کمتر اثري از اين عبارت سرنوشت‌ساز در کتاب‌هاي حديث مسلمانان (اعم از شيعه و اهل سنّت) خواهيد يافت.1 آنچه مي‌ماند، داستان ازدواج امام علي(ع) و نوه عمويش حضرت فاطمه(س) است که زندگي آنان، الگوي ماست.
ازدواج علي(ع) و فاطمه(س)
در منابع حديثي از پيامبر(ص) نقل شده که عقد ازدواج علي و فاطمه، نخست در آسمانْ بسته شده است؛2 امّا در ارتباط با موضوع مورد بحث، لازم است بدانيم که:
اوّلاً طرفين اين ازدواج، هر دو معصوم (يعني به دور از خطا و گناه و نقص) بوده‌اند و بخش‌هايي از زندگي معصومان، ويژه مقام عصمت آنها يا ناشي از آن مقام است که ديگران نمي‌توانند يا نبايد از آن، الگو بگيرند، مثل واجب بون نماز شب بر پيامبر(ص)، در حالي که بر هيچ مسلمان ديگري واجب نيست.
ثانياً لازمه مقام امامت، از ديدگاه شيعه، نداشتن نقص طبيعي مادرزاد و وراثتي (مثل نقص عضو و معلوليت يا بيماري ژنتيک) است.
ثالثاً ممکن است همه ازدواج‌هاي فاميلي صدر اسلام در ميان مسلمانان يا شيعيان اهل بيت، ناشي از اندک بودن تعداد مسلمانان يا شيعيان و محدود بودن دامنه انتخاب همسر بوده است و به همين دليل، پيامبر(ص) يا امامان(ع) از آن چند مورد (مثلاً ازدواج امام علي و حضرت فاطمه يا ازدواج امام سجّاد با دختر امام حسن يا ازدواج حضرت زينب با پسرعمويش عبد الله بن جعفر) نهي نکرده‌اند. در اين فرض، اين چند مورد ازدواج، «احکامي خاص» داشته‌اند که قابل الگوگيري نيستند و دليل براي عمل ديگران نخواهند بود.3رابعاً براي معصومان، امکان اطلاع از علم غيب خداوند و وقايع اينده وجود دارد و به همين خاطر، ازدواج‌هاي آنان يا ازدواج هايي که به توصيه آنان صورت گرفته‌اند، ممکن است با آگاهي از عدم بروز هر گونه مشکلي در اينده، انجام گرفته باشند.
خامساً پيامبر(ص) و امامان(ع) ـ چنان که پس از اين، اشاره خواهيم کرد ـ از ازدواج فاميلي، نهي نموده‌اند. پس جاي هيچ گونه ترديدي باقي نمي‌ماند که عقد ازدواج دخترعمو و پسرعمو (و امثال آن)، ربطي به آسمان ندارد!
در حديث و فقه
از پيامبر خدا نقل است که فرمود: «با غريبه ازدواج کنيد تا فرزند ضعيف نياوريد».4 از امام صادق(ع) نيز نقل شده است که فرمود: «با خويشان نزديک، ازدوا نکنيد؛ چرا که فرزند ضعيف، پديد مي‌ايد».5شايد به استناد همين گونه احاديث و نيز توصيه‌هاي پيشگيرانه پزشکان و متخصّصان ژنتيک است که برخي فقيهان معاصر، ازدواج فاميلي را «مکروه» شمرده و منع کرده‌اند.6
2 . علم، چه مي‌گويد؟
الف. علم ژنتيک
امروزه علم وراثت (ژنتيک)، يکي از شاخه‌هاي مهمّ «زيست‌شناسي (بيولوژي)» است که دانشمندان و پژوهشگران، از طريق آن، ويژگي‌هاي موروثي هر انسن، جانور يا گياه را مي‌شناسند. اين دانش در پزشکي و درمان بيماري‌هاي انساني، دامپزشکي و دامپروري، کشاورزي، داروسازي و نيز حفاظت از محيط زيست، کاربرد گسترده دارد.
موضوع علم ژنتيک، آن دسته از صفاتي است که هر فرزند، از والدين خود به ارث مي‌بَرَد. شکل بيني، حالت و رنگ مو، رنگ چشم، نوع گروه خوني، اندازه قد و... از جمله صفاتي هستند که از پدر و مادر و به طريق «وراثت» به ما مي‌رسند. صفات موروثي، در برابر صفات ديگري قرار دارند که «صفات اکتسابي» ناميده مي‌شوند. صفات اکتسابي، به تدريج، از کودکي تا بزرگ‌سالي و در فضاي زندگي و تحت تربيت، کسب مي‌شوند و امکان تغيير در آنها وجود دارد.
اين دسته‌بندي صفات (به موروثي و اکتسابي)، در تمامي جانداران (جانوران، گياهان، قارچ‌ها، آغازيان و باکتري‌ها) وجود دارد و اصول و قوانين ژنتيک نيز در تمامي اين موجودات، ثابت و يکسان است. حتّي ويروس‌ها نيز تابع همين قوانين هستند.
ژن چيست؟
هر سلول جاندار، مرکز کنترلي به نام «کروموزوم» دارد که در هسته سلول، واقع است. هر کروموزوم از دو رشته به هم تابيده DNA تشکيل شده است.7 کروموزوم‌ها علاوه بر وظيفه کنترل فعاليت‌هاي سلول، در به ارث رسيدن صفات نيز نقش دارند. هر قطعه از DNA که باعث بروز يک صفت مي‌شود، ژن نام دارد. ژن‌ها عامل انتقال صفات موروثي از هر جاندار (انسان، گياه، جانور و...) به نسل بعدي وي هستند. به عنوان مثال، يک قطعه از DNA، ژن رنگ چشم است که متخصّصان ژنتيک، در تمام جهان، آن را مي‌شناسند و جاي دقيق آن را بر روي شبکه DNA مي‌دانند.
گفتني است که ژني که مربوط به فعاليت هر عضو است، در سلول‌هاي آن عضو از بدن، فعّال عمل مي‌کند و در ساير اعضا، غيرفعّال بافي مي‌ماند. به عنوان نمونه، ژن مربوط به بيماري موروثي «تالاسمي ماژور (شديد)»، تنها در مغز استخوان فرد مبتلا (يعني محلّ توليد گلبول‌هاي قرمز)، فعّال است، در حالي که در تک‌تک سلول‌هاي بدن وي وجود دارد.
عملکرد ژن‌هااگر ژن يک صفت نامرغوب (مثلاً پاهاي پرانتزي‌شکل يا نازايي يا بيماري تالاسمي) از يک والِد (يعني يک از والدين) به فرزند برسد، در وي خفيف باقي مي‌ماند و حدّاکثر در حدّ والد خود، بروز مي‌کند؛ امّا اگر از دو والد (يعني هم از پدر و هم از مادر) به وي رسيده باشد، در وي تقويت و تشديد مي‌شود.
اگر پدر و مادري که نسبت خوني (خويشاوندي نَسَبي) با هم ندارند، به عنوان مثال، هر کدام، پنج صفت موروثي خوب (امّا متفاوت با صفات آن ديگري) داشته باشند، فرزند آنها ممکن است تمامي آن ده صفت را به ارث ببرد و داشته باشد، امّا در ازدواج خويشاوندان با يکديگر، اصولاً احتمال بروز صفات خوب و غيرهمسان در فرزند، اندک است و چون تنوّع صفات وجود ندارد، در عين اين که احتمال بروز و تشديد يک صفت خوب در فرزند هست، امکان بروز و تشديد يک صفت نامرغوب در وي نيز (تا چند برابر يک ازدواج غير خويشاوندي) وجود دارد.
بررسي يک نمونه: تالاسمي
تالاسمي، يک بيماري غير واگير خوني و ارثي است که در اثر اختلال در توليد گلبول قرمز8 ايجاد مي‌شود. اين بيماري از طريق والدين حامل ژن معيوب، به فرزندان منتقل مي‌شود.
تالاسمي به دو صورتِ ماژور (شديد) و مينور (خفيف)، ظهور مي‌کند. چنانچه زن و شوهري هر دو حامل ژن معيوب باشند، 25 درصد فرزندان آنها مبتلا به تالاسمي شديد، پنجاه درصد مبتلا به تالاسمي خفيف (يعني مانند والدين خود) و 25 درصد نيز سالم خواهند بود.
چنانچه از والدين، يکي سالم و ديگري حامل ژن معيوب باشد، پنجاه درصد فرزندان، سالم و پنجاه درصد مبتلا به تالاسمي خفيف (حامل ژن معيوب) مي‌شوند.
مبتلايان به تالاسمي ماژور، قبل از هجده ماهگي، به رنگ‌پريدگي مبتلا مي‌شوند، خوب نمي‌خوابند، خوب غذا نمي‌خورند و اگر درمان نشوند، مي‌ميرند. تنها راه کنترل اين بيماري، تزريق منظّم خون است که بايد هر چهار هفته يک بار صورت گيرد و به هر حال، هنوز درمان قطعي براي اين بيماري شناخته نشده و عمر مبتلايان به آن، کوتاه است.
البته هر کسي (حتّي دو زوج غير خويشاوند) ممکن است حامل ژن تالاسمي باشد، پس تالاسمي فقط نتيجه ازدواج‌هاي فاميلي نيست و هر زوج جواني، قبل از رسميت يافتن ازدواج ،لازم است که مشاوره ژنتيک و آزمايش خون، کمک بگيرند تا اطمينان يابند که هر دو (با هم) حامل ژن تالاسمي نيستند؛ امّا به هر حال ،متخصّصان، يکي از بهترين راه‌هاي پيشگيري از اين بيماري (و هر بيماري وراثتي ديگري) را خودداري از ازدواج‌هاي فاميلي مي‌دانند.
ب. ديگر علوم
جامعه‌شناسي و تاريخ، گواهي مي‌دهند که ازدواج فاميلي، ا زاقتضائات و سنّت‌هاي زندگي قبيلگي (براي حفظ اسرار و حريم و حدود و ميراث مادّي و سنّت‌ها و هويت قبيله) است که با آغاز عصر شهرنشيني، به تدريج، تضعيف و در بخي جوامع هم منسوخ شده است؛ 9 چرا که بشر، بيش از هزار سال است که به اين نتيجه رسيه است که ازدواج با ساير ملل و اقوام و خانواده‌ها، به ظهور استعدادهاي تازه و نبوغ و... مي‌انجامد و اصولاً بزرگ‌ترين فرهنگ‌ها و تمدّن‌ها، در محلّ تلاقي دو تمدّن يا در نتيجه مهاجرت گروهي انسان‌ها (و طبعاً ازدواج‌هاي برون‌نژادي و برون‌سرزميني) شکل گرفته‌اند.10
اقتصاددانان، بويژه در بحث از اقتصاد توسعه، وقتي به موضوعات رفاه اجتماعي و لوزم حمايت از شهروندان در برابر مشکلات سلامتي و بهداشت مي‌رسند، بر بيماري‌هاي خاص و معلوليت‌ها تمرکز مي‌کنند و هزينه‌هاي مادّي تحميل شده بر هر خانواده داراي بيمار خاص يا معلول را محاسبه مي‌نمايند تا بتوانند بودجه‌هاي لازم را براي «بهزيستي» و «تأمين اجتماعي» و «بيمه‌ها» و «خدمات شهري» در نظر بگيرند.
به عنوان نمونه، در کشور ما، در حال حاضر، بيش از 22هزار نفر به تالاسمي ماژور، مبتلا هستن که هزينه مادّي نگهداري هر يک از آنها، تقريباً شانزده ميليون تومان در سال است.11 اين، غير از هزينه‌هي روحي و رنج‌هاي معنوي تحميل شده به فرد مبتلا و خانواده وي است که پژوهشگران اجتاعي و روان‌شناسان، ابعاد آن را بسيار فراتر از هزينه‌هاي مادّي مي‌دانند و معتقدند که بايد از طريق افزايش آگاهي شهروندان و بويژه زوج‌هاي جوان، نسبت اين مبتلايان و معلولان را در نسل‌هاي بعد، کاهش داد.
___________________________
1 . در اين مورد، مي‌توانيد منابع بسيار گسترده فقه و حديث شيعه و اهل سنّت را در نرم‌افزار زير، جستجو نماييد: کتاب‌خانه اهل بيت، توليد: مرکز معجم فقهي (وابسته به دفتر اية الله سيد علي سيستاني در قم).
2 . دانش‌نامه اميرالمؤمنين، ج1، ص179.
3 . درباره اين گونه «احکام خاص» يا «قضيةٌ في واقعةٍ»، رجوع کنيد: حديث زندگي، ش ،ص
4 . النّهاية، ابن اثير، ج3، ص106؛ المَجازات النّبوية، شريف رضي، ص92.
5 . مسالک الأفهام، شهيد ثاني، ج2، ص38؛ المَحجَّة البَيضاء، فيض کاشاني، ج3، ص94.
6 . به عنوان نمونه، رجوع کنيد: بهداشت و تنظيم خانواده، تهران: اداره کل بهداشت عمومي و پيشگيري (وزارت بهداشت)، 1373، ص121 (پاسخ اية الله ناصر مکارم شيرازي به پرسش دانشکده علوم پزشکي ايلام).
7 . انسان، داراي 46 کروموزوم، سگ داراي 78 کروموزوم، نخود فرنگي داراي 14 کروموزوم و پشه داراي شش کروموزوم است.
8 . به تعبير دقيق‌تر: در توليد هموگلوبين‌ها (يعني مولکول‌هاي پروتئين آهن‌دار موجود در گلبول قرمز خون) اختلال ايجاد مي‌کند. هموگلوبين، وظيفه انتقال اکسيژن به بافت‌ها را بر عهده دارد.
9 . تاريخ انديشه اجتماعي، بارنز و بکر، مترجم: جواد يوسفيان، تهران: اميرکبير، ص183.
10 . تاريخ تمدّن، آرنولد توين بي، مترجم: يعقوب آژند، تهران: مولي، ص29.
11 . بهداشت محيط خانواده، تهران: رفتر برنامه‌ريزي فرهنگي و مشاوره (وزارت آموزش و پرورش)، 1374، ص47.
چند منبع مفيد:
حديث زندگي :: بهمن و اسفند 1385، شماره 33
ـ آموزش براي بهداشت، سازمان جهاني بهداشت، مترجم: سعيد پارسي‌نيا، تهران: چهر، 1371.
ـ بهداشت همگاني، محمد علي موسوي و گيتي ثمر، تهران: چهر، 1380، ج2.
ـ بهداشت، نيلفروشان و ضرّابي و ميرصيامي، تهران: معاونت بهداشت (وزارت بهداشت)، 1383.
ـ اسلام و تنظيم خانواده، سيد حسن خميني، تهران: عروج، 1382.
شناخت و آشنايي، شرط اصلي ازدواج است
