166   «وَما أَصابَكُمْ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ فَبِإِذْنِ اللّه‏ِ وَلِيَعْلَمَ الْمُؤمِنِينَ»
167   «وَلِيَعْلَمَ الَّذِينَ نافَقُوا وَقِيلَ لَهُمْ تَعالَوْا قاتِلُوا فِى سَبِيلِ اللّه‏ِ أَوِ ادْفَعُوا قالُوا لَوْ نَعْلَمُ قِتالاً لاَتَّبَعْناكُمْ هُمْ لِلْكُفْرِ يَوْمَئِذٍ أَقْرَبُ مِنْهُمْ لِلاْءِيمانِ يَقُولُونَ بِأَفْواهِهِمْ ما لَيْسَ فِى قُلُوبِهِمْ وَاللّه‏ُ أَعْلَمُ بِم  يَكْتُمُونَ»
ترجمه:
166. و آنچه اصابت كرد شما را روزى كه دو جمعيت مقابل يكديگر شدند جمعيت مسلمين و جمعيت مشركين ـ پس به مشيت خدا بود و براى اينكه مؤنين معلوم شوند.
167. و منافقين هم معلوم گردند و به آن‏ها گفته شد كه بياييد و در راه خدا مقاتله نماييد يا دفع دشمن از حريم اسلام نماييد، گفتند اگر مى‏دانستيم كه قتال و جهادى بود ما هم متابعت مى‏كرديم شما را. اين‏ها به كفر نزديك ترند در اين روز تا به ايمان، مى‏گويند به زبان چيزى كه در قلوب آن‏ها نيست و خداوند داناتر است به آنچه كتمان مى‏كنند.
اين آيه شريفه هم راجع به غزوه احد است، آن روزى كه دو لشكر كفر و ايمان مقابل شدند. مى‏فرمايد: «وَ ما أَصابَكُمْ»، مراد همان كشته شدن هفتاد نفر از مسلمين است «يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ» [؛ مقابل يكديگر شدند] جمع مسلمين و جمع كفار.
«فَبِإِذْنِ اللّه‏ِ»، مفسرين نظر به اينكه خداوند اجازه نمى‏دهد در قتل مسلم و اباحه نمى‏كند براى كفار قتل مسلمان‏ها را ، زيرا اين از اعظم معاصى كبار است ، بعضى تفسير كردند به «علم اللّه‏» و بعضى به «عقوبة اللّه‏» و بعضى به
«تخلية اللّه‏ بين الفريقين». لكن اين كلام غلط است زيرا ، فرق است بين اذن تشريعى و اذن تكوينى : اذن تشريعى است كه ، به حرام و معصيت تعلق نمى‏گيرد، و امّا اذن تكوينى ، كه عباد مطلقا مستقل در افعال نيستند كه تفويض محض باشد، و مجبور و بدون اختيار هم نيستند كه جبر صرف باشد، بلكه افعال عباد به اختيار از آن‏ها صادر مى‏شود، لكن تا مشيت حق نباشد و اراده او، محال است تحقق پيدا كند، و اين اذن تكوينى است كه در بسيارى از آيات اشاره دارد، مثل «ما قَطَعْتُمْ مِنْ لِينَةٍ أَوْ تَرَكْتُمُوها قائِمَةً عَلى أُصُولِها فَبِإِذْنِ اللّه‏ِ»[1] و مثل: «وَ ما رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ
وَ لكِنَّ اللّه‏َ رَمى»[2] و غير اين‏ها از آيات.
[در تميز بين مؤمن و منافق]
و البته اراده و مشيت حق بايد از روى حكمت و مصلحت باشد، لذا خداوند وجه حكمت آن را بيان مى‏فرمايد كه تميز بين مؤن و منافق باشد كه مى‏فرمايد: «وَ لِيَعْلَمَ الْمُؤمِنِينَ» و معنى اين نيست كه مؤن بر خداوند مجهول باشد؛ زيرا جهل در مبدأ راه ندارد، بلكه مراد اظهار علم است كه ديگران هم مؤنين واقعى را بشناسند، آن‏هايى كه ثابت قدم بودند و تا آخرين خاتمه قيام داشتند، چه به درجه شهادت نايل شدند و چه نشدند. در مصاحف تا اينجا را يك آيه شمرده‏اند و جمله «وَ لِيَعْلَمَ الَّذِينَ نافَقُوا» را آيه مستقله قرار داده‏اند، ولكن بعيد نيست كه تماما يك آيه باشد.
و منافق كسانى هستند كه اظهار ايمان مى‏كنند و با مؤنين محشور هستند، لكن قلبا ايمان ندارند، چنانچه خداوند در اوايل سوره بقره اوصاف آن‏ها را بيان فرموده و شرحش در مجلد دوم اين تفسير گذشت[3].
«وَ قِيلَ لَهُمْ تَعالَوْا قاتِلُوا فِى سَبِيلِ اللّه‏ِ»، قائل از مؤنين مجاهدين ثابت قدم بوده يا شخص نبىّ  صلى‏الله‏عليه‏و‏آله يا يك نفر از اصحابش، و گفتند عبداللّه‏ بن عمرو بن حزام انصارى[4] بوده، و مرجع ضمير «لَهُمْ» منافقين كه ترك قتال كردند و مراجعت نمودند، گفتند آن‏ها عبد اللّه‏ بن ابىّ و اصحابش از منافقين كه قريب سيصد نفر را مخذول نمودند.
«تَعالَوْا» مقول قول است كه بياييد و مقاتله كنيد در راه خدا.
«أَوِ ادْفَعُوا»، دفع دشمن و جلوگيرى از حملات آن‏ها لا اقل براى تكثير سواد مجاهدين.
«قالُوا لَوْ نَعْلَمُ قِتالاً لاَتَّبَعْناكُمْ»، جواب منهزمين است كه جنگ خاتمه پيدا كرد و ديگر قتالى نيست.
«هُمْ لِلْكُفْرِ يَوْمَئِذٍ»؛ يعنى «إلى الكفر» «أَقْرَبُ مِنْهُمْ لِلاْءِيمانِ»، وجه اقربيّت اينكه كفر قلبى است و ايمان افواهى و لفظى و ظاهرى است.
«يَقُولُونَ بِأَفْواهِهِمْ»، قولِ نفْس «تفوّه» است، و تقييد به «افواهم» براى اين است كه اين قول از روى عقيده قلبى نيست، بلكه مجرد سر زبانى است.
«ما لَيْسَ فِى قُلُوبِهِمْ» كه عين نفاق است.
«وَ اللّه‏ُ أَعْلَمُ بِما يَكْتُمُونَ»، خداوند عالم السّر و الخفيات است و از قلوب بندگان با خبر است، و تعبير به اعلميت براى اين است كه خود آن‏ها هم عالم به خفاياى قلوب خود هستند، لكن خدا داناتر است.
--------------------------------------------------
[1] .  آنچه قطع مى‏كنيد از درخت خرما يا وامى‏گذاريد ايستاده بر ريشه‏هاى آن، پس به اذن خداى متعال است. سوره حشر: آيه 5.
[2] .  تو رَمْى نكردى [= تير نينداختى] آن‏ها را زمانى كه رمْىْ كردى، ولكن خداوند رمى فرمود. سوره انفال: آيه 17.
[3] .  ر. ك: همين تفسير، ج2 ، ذيل تفسير آيات 8 ـ 15 .
[4] .  عبداللّه‏ بن عمرو بن حزام انصارى: يكى از اصحاب بزرگ پيامبر خدا و پدر جابر بن عبداللّه‏، صحابى مشهور پيامبر و ائمه مى‏باشد. وى جزو هفتاد نفرى است كه از مدينه نزد رسول خدا در مكه آمده و با ايشان بيعت كردند، همچنين او را جزء دوازده نفرى مى‏دانند كه پيامبر با اشاره جبرئيل، آن‏ها را به عنوان خواص و نقيبان خود برگزيد. وى در جنگ احد به شهادت رسيد. معجم رجال الحديث: ج11، ص79

نوشتن دیدگاه