تاريخ ولادت
اكنون كه شمه‏اى از پيشگوييها را براى شما نقل كرديم به دنبال گفتار خود درباره‏ولادت رسول خدا(ص)باز مى‏گرديم، و قبل از نقل داستان ولادت و آنچه در آن شب در جهان روى داد چند جمله درباره تاريخ ولادت آن حضرت و اختلافى كه در اين باره در تواريخ ديده مى‏شود ذكر مى‏كنيم:
در كتابهاى سيره و تاريخ و بلكه احاديثى كه از امامان بزرگوار روايت شده اختلاف زيادى در روز و ماه ولادت رسول خدا ديده مى‏شود كه جمعى آن را روز جمعه هفدهم ربيع الاول و برخى روز دوشنبه دوازدهم و قولى روز هشتم و قول ديگر روز دهم آن ماه نوشته‏اند، و اقوال ديگرى نيز هست كه آن حضرت در ماه صفر يا محرم و يا رمضان به دنيا آمده ولى مشهور نيست، و در سال ولادت نيز اختلاف كرده‏اند كه برخى سال 580 ميلادى و گروهى سال 573 را ذكر كرده‏اند و در بسيارى از تواريخ ولادت آن حضرت را در عام الفيلـيعنى همان سالى كه ابرهه با پيلان جنگى براى ويران ساختن شهر مكه آمدـنقل كرده‏اند كه تازه سؤال مى‏شود عامل الفيل چه سالى‏بوده؟
و به هر صورت اين اختلاف همچنان در تواريخ و روايات ديده مى‏شود و قول قطعى‏و مسلمى در اين باره ذكر نشده (4) و البته مشهور ميان علماى شيعه رضوان الله عليهم آن است كه آن حضرت در شب جمعه هفدهم ربيع الاول به دنيا آمده.
و اين اختلاف اقوال در مورد ولادت ساير رهبران بزرگوار الهى و پيشوايان دين نيز ديده مى‏شود، و بلكه در تاريخ ولادت پيمبران گذشته و انبيا سلف نيز به چشم مى‏خورد.
اما به گفته يكى از نويسندگان معاصر:
"تاريخ تولد، داستانهاى دوران كودكى، پرورش تن، زندگى و زناشويى و مرگ پيكر خاكى اين نوابغ، رقمى به ستون محاسبات كارهاى درخشان ايشان نمى‏افزايد، و در دست نبودن ارقام دقيق سالهاى اين حوادث خلأيى در حاصل جمع آن آثار عظيم پديد نمى‏سازد، به قول انورى: انان بارز ارقام وجودند و ديگران تفصيل خط ترقين عدم، هرگاه تاريخ زندگى يكى از نوابغ را بررسى مى‏كنند، پژوهش محققان بر محور گفتار و كردار و شدت تأثير او در محيط پس از وى دور مى‏زند،مى‏نويسند:چه گفته است و چه كرده است و براى چه بوده است، اما خود او از كى و تا چه هنگام بوده است؟چندان مهم نيست زيرا به هر حال بوده است."
"بنابراين وقتى مى‏بينيم تاريخ نويسان براى تعيين رقم دقيق سال و ماه و روز ميلاد يا مرگ شخصيت بزرگى از رهبران فكرى عالم، به نقل اقوال مى‏پردازند، نه براى آن است كه روشن ساختن اين رقم در بررسى و ارزيابى تعاليم و اثر وجود آنان سهمى دارد بلكه اين تحقيق و استقصا سنتى موروث است كه تاريخ نويسان به اقتفا از يكديگر به نقل و ضبط آن مى‏پردازند."
"با اين همه تاريخ نويس بايد بكوشد تا با استفاده از جرح و تعديل روايات و نقل مورخان سلف اين گوشه تاريك را نيز روشن كند... جهان شرق و غرب از تعاليم مربيان بشر چون موسى و عيسى و محمد(ص)كم و بيش آگاه است، و محققان بارها تعاليم آسمانى و حيات درخشان آنان را بررسى كرده و در عظمت آن فرو رفته‏اند اما هيچ تاريخ نويسى نيست كه از روى يقين يا اطمينان روز و ماه و سال تولد و مرگ آنان را تعيين كند، و هرگاه از اقامه بعضى مراسم مخصوص كه از جنبه تكاليف فردى فراتر نمى‏رود بگذريم علم و جهل ملتها نسبت به اين ارقام، از نظر تأثير آن در ارزيابى اعمال اين چهره‏هاى درخشان يكسان است."
در شب ولادت
پيش از اين گفتيم كه معمولا مقارن ظهور پيغمبران الهى و ولادت آنها حوادث مهم و شگفت انگيزى اتفاق مى‏افتد كه خبر از آمدن آن پيغمبر و تحول او در جهان و رفتار و عقايد مردم مى‏دهد، و در حقيقت به مردم آژير و آماده باش مى‏دهد تا آنان را براى آمدن وى آماده سازد،كه بدانها"ارهاصات"گويند.
در شب ولادت رسول خدا(ص)نيز طبق روايات حوادث شگفت انگيز و عجيبى اتفاق افتاده كه در تواريخ به اجمال و تفصيل نقل شده.
از آن جمله ابن هشام از حسان بن ثابتـشاعر معروف اسلامـنقل مى‏كند كه وى گفته: به خدا سوگند من پسرى نورس در سن هفت يا هشت سالگى بودم و آنچه مى‏شنيدم بخوبى درك مى‏كردم كه ديدم مردى از يهود بالاى قلعه‏اى از قلعه‏هاى مدينه فرياد مى‏زد: اى يهوديان!
و چون يهوديان پاى ديوار قلعه جمع شدند و از او پرسيدند:چه مى‏گويى؟گفت: بدانيد آن ستاره‏اى كه با طلوع آن احمد به دنيا خواهد آمد، ديشب طلوع كرد!
و در سيره حلبيه و تواريخ ديگر از آمنه روايت كرده‏اند كه گويد:چون فرزندم به دنيا آمد نور خيره كننده‏اى آشكار شد كه شرق و غرب را روشن كرد و من در آن روشنايى قصرهاى شام و بصرى را ديدم.
و نيز نقل كرده‏اند كه در آن شب ايوان كسرىـكه با سنگ و گچ ساخته شده بود و سالها روى ساختمان آن زحمت كشيده بودند و هيچ كلنگى در آن كارگر نبودـشكافت، و چهارده كنگره آن فرو ريخت.
شيخ صدوق(ره) در كتاب امالى حديث جامعى از امام صادق(ع) روايت كرده است كه، در اين حديث بيشتر اتفاقات آن شب ذكر شده است. متن آن حديث شريف اين گونه است كه آن حضرت فرمود:
ابليس به آسمانها بالا مى‏رفت و چون حضرت عيسى(ع)به دنيا آمد از سه آسمان ممنوع شد و تا چهار آسمان بالا مى‏رفت، و هنگامى كه رسول خدا(ص)به دنيا آمد از همه آسمانهاى هفتگانه ممنوع شد و شياطين به وسيله پرتاب شدن ستارگان ممنوع‏گرديدند و قريش كه چنان ديدند گفتند: قيامتى كه اهل كتاب مى‏گفتند بر پا شده!
عمرو بن اميه كه از همه مردم آن زمان به علم كهانت و ستاره شناسى داناتر بود بدانها گفت: بنگريد اگر آن ستارگانى است كه مردم به وسيله آنها راهنمايى مى‏شوند و تابستان و زمستان از روى آنها معلوم گردد پس بدانيد كه قيامت بر پا شده و مقدمه نابودى هر چيز است و اگر غير از آنهاست امر تازه‏اى اتفاق افتاده است. و همه بتها در صبح آن شب به رو درافتاد و هيچ بتى در آن روز بر سر پا نبود، ايوان كسرى در آن شب شكافت و چهارده كنگره آن فرو ريخت، درياچه ساوه خشك شد و وادى سماوه پر از آب شد.
آتشكده‏هاى فارس كه هزار سال بود خاموش نشده بود در آن شب خاموش گرديد.
و مؤبدان فارس در خواب ديدند شترانى سخت اسبان عربى را يدك مى‏كشند و از دجله عبور كرده و در بلاد آنها پراكنده شدند، و طاق كسرى از وسط شكافت و رود دجله در آن وارد شد.
و در آن شب نورى از سمت حجاز برآمد و همچنان به سمت مشرق رفت تا بدانجا رسيد،فرداى آن شب تخت هر پادشاهى سرنگون گرديد و خود آنها گنگ گشتند كه در آن روز سخن نمى‏كردند.
دانش كاهنان ربوده شد و سحر جادوگران باطل گرديد، و هر كاهنى از تماس با همزاد شيطانى خود ممنوع گرديد و ميان آنها جدايى افتاد.
و آمنه گفت: به خدا فرزندم كه بر زمين قرار گرفت دستهاى خود را بر زمين گذارد و سر به سوى آسمان بلند كرد و بدان نگريست، و نورى از من تابيد و در آن نور شنيدم گوينده‏اى مى‏گفت: تو آقاى مردم را زادى او را محمد نام بگذار.
آن گاه او را به نزد عبد المطلب بردند و آنچه را مادرش آمنه گفته بود به عبد المطلب گزارش دادند،عبد المطلب او را در دامن گذارده گفت:
الحمد لله الذى اعطانى‏

قد سادفى المهد على الغلمان‏[ستايش خدايى را كه به من عطا فرمود اين فرزند پاك و خوشبو را كه در گهواره بر همه پسران آقاست.]
آن گاه او را به اركان كعبه تعويذ كرد. (5) و درباره او اشعارى سرود.
و ابليس در آن شب شيطان و ياران خود را فرياد زد(و آنها را به يارى طلبيد) و چون اطرافش جمع شدند بدو گفتند: اى سرور ما چه چيز تو را به هراس و وحشت افكنده؟گفت:واى بر شما از سر شب تا به حال اوضاع آسمان و زمين را دگرگون مى‏بينم و به طور قطع در روى زمين اتفاق تازه و بزرگى رخ داده كه از زمان ولادت عيسى بن مريم تاكنون سابقه نداشته، اينك بگرديد و ببينيد اين اتفاق چيست؟
آنها پراكنده شدند و برگشتند و اظهار داشتند: ما كه تازه‏اى نديديم.
ابليس گفت: اين كار شخص من است آن گاه در دنيا به جستجو پرداخت تا به حرمـمكهـرسيد، و مشاهده كرد فرشتگان اطراف آن را گرفته‏اند،خواست وارد حرم شود كه فرشتگان بر او بانگ زده مانع ورود او شدند، به سمت غار حراء رفت و چون گنجشگى گرديد و خواست درآيد كه جبرئيل به او نهيب زد:
برو اى دور شده از رحمت حق!ابليس گفت: اى جبرئيل از تو سؤالى دارم؟گفت: بگو، پرسيد: از ديشب تاكنون چه تازه‏اى در زمين رخ داده؟ پاسخ داد: محمد(ص)به دنيا آمده.
شيطان پرسيد: مرا در او بهره‏اى هست؟گفت: نه.
پرسيد:در امت او چطور؟گفت: ارى. ابليس كه اين سخن را شنيد گفت:خوشنود و راضيم.
و در حديث ديگرى كه در كتاب كمال الدين نقل كرده چنين است كه در شهر مكه شخصى يهودى سكونت داشت و نامش يوسف بود، وى هنگامى كه ستارگان را در حركت و جنبش مشاهده كرد با خود گفت: اين تحولات آسمانى به خاطر ولادت‏همان پيغمبرى است كه در كتابهاى ما ذكر شده كه چون به دنيا آيد شياطين رانده شوند و از رفتن به آسمانها ممنوع گردند.
و چون صبح شد به مجلسى كه چند تن از قريش در آن بودند آمد و بدانها گفت:
آيا دوش در ميان شما مولودى به دنيا آمده؟گفتند: نه.
گفت: سوگند به تورات كه وى به دنيا آمده و آخرين پيمبران است و اگر اينجا متولد نشده حتما در فلسطين متولد گشته است.
اين گفتگو گذشت و چون قرشيان متفرق شدند و به خانه‏هاى خود رفتند داستان گفتگوى با آن يهودى را با زنان و خاندان خود بازگو كردند و آنها گفتند: ارى ديشب در خانه عبد الله بن عبد المطلب پسرى متولد شده است.
اين خبر را به گوش يوسف يهودى رساندند، وى پرسيد: ايا اين مولود پيش از آنكه من از شما پرسش كنم به دنيا آمده يا بعد از آن؟گفتند: پيش از آن!گفت: ان مولود را به من نشان دهيد.
قرشيان او را به درب خانه آمنه آوردند و بدو گفتند: فرزند خود را بياور تا اين يهودى او را ببيند، و چون مولود را آوردند و يوسف يهودى او را ديدار كرد، جامه از شانه مولود كنار زد و چشمش به خال سياه و درشتى كه روى شانه وى بود بيفتاد در اين وقت قرشيان مشاهده كردند كه حال غش بر آن مرد يهودى عارض شد و به زمين افتاد،قرشيان تعجب كرده و خنديدند.
يهودى برخاست و گفت: ايا مى‏خنديد؟بايد بدانيد كه اين پيغمبر، پيغمبر شمشير است كه شمشير در ميان شما مى‏نهد...
قرشيان متفرق شده و گفتار يهودى را براى يكديگر تعريف مى‏كردند.
در حديثى كه مرحوم كلينى شبيه به روايت بالا از مردى از اهل كتاب نقل كرده آن مرد كتابى به قرشيان كه وليد بن مغيره و عتبة بن ربيعه و ديگران در ميانشان بود رو كرده و گفت: نبوت از خاندان بنى اسرائيل خارج شد و به خدا اين مولود همان كسى است كه آنها را پراكنده و نابود سازد!قريش كه اين سخن را شنيدند خوشحال شدند،مرد كتابى كه ديد آنها خوشنود شدند بديشان گفت:خورسند شديد!به خدا سوگند اين مولود چنان سطوت و تسلطى بر شما پيدا كند كه زبانزد مردم شرق و غرب گردد.
ابو سفيان از روى تمسخر گفت: او به مردم شهر خود تسلط مى‏يابد!
محل ولادت
ظاهرا مسلم است كه رسول خدا(ص) در شهر مكه به دنيا آمده، اما در محل ولادت آن حضرت اختلافى در تواريخ به چشم مى‏خورد،مانند آنكه برخى محل ولادت آن حضرت را خانه‏اى كه معروف به خانه محمد بن يوسف ثقفى بود دانسته‏اند و گويند:خانه مزبور همان خانه‏اى است كه بعدا حضرت فاطمه(س) در آن به دنيا آمد و به"زادگاه فاطمه"مشهور گرديد.
مورخين نوشته‏اند:خانه مزبور در نزديكى صفا قرار داشته و بعدها زبيده همسر هارون الرشيد آن را خريدارى كرد و مسجدى در آن مكان بنا نمود.
قول ديگر در محل ولادت آن حضرت آن است كه در شعب بنى هاشم متولد گرديده است، و اقوال ديگرى نيز در اين باره نقل شده كه چندان مورد اعتماد نيست،خصوصا آنها كه محل ولادت آن حضرت را خارج مكه مى‏دانند.
دوران شيرخوارگى
و بدين ترتيب رسول خدا(ص)متولد گرديد، و بزرگترين پيمبران الهى پا به عرصه وجود نهاد،خبر ولادت اين نوزاد مبارك به گوش جد بزرگوارش عبد المطلب رسيد و او خود را براى ديدار مولود جديد به خانه آمنه رسانيد.
عبد المطلب كه ميان فرزندانش عبد الله را بيش از ديگران دوست مى‏داشت و با مرگ او دچار اندوه فراوانى گرديده بود با ديدن فرزند عبد الله چهره‏اش باز و ديدگانش روشن گرديد، و فروغ تازه‏اى در چشمان وى پديدار گشت.
آمنه داستان ولادت نوزاد و شگفتيهايى را كه در وقت تولد مشاهده كرده بود
براى عبد المطلب نقل كرد، و با شنيدن سخنان آمنه ساعت به ساعت چهره عبد المطلب بازتر و خوشحالتر مى‏گرديد.
و در اينكه مراسم نامگذارى آن حضرت و همچنين انتخاب نام"محمد"براى آن بزرگوار را چگونه و چه كسى انجام داد در تواريخ اختلاف است و بيشتر گويند: اين نام را خود عبد المطلب براى او انتخاب نمود و چون از وى پرسيدند:چرا اين نام را براى مولود خود انتخاب كردى با اينكه چنين نامى در ميان اسامى پدرانت سابقه نداشته؟
در جواب گفت: مى‏خواستم در آسمان پيش خداوند و در زمين نزد مردم محمود و ستوده باشد.
برخى هم گويند: مادرش آمنه در خواب مأمور شد تا اين نام را روى فرزند خود بگذارد. و در نقلى هم آمده كه مراسم نامگذارى را در روز هفتم ولادت،عبد المطلب انجام داد و در همان روز عبد المطلب شترى را ذبح كرد و بزرگان قريش را اطعام نمود.
و به هر صورت عبد المطلب از ولادت نوزاد جديد بسيار خورسند گرديد و او را برداشته به درون كعبه آورد و مراسم شكرگزارى را بجاى آورد و سپس در صدد برآمد تا دايه‏اى براى شير دادن وى فراهم كند، و بدين منظور چندى آن حضرت را به ثويبهـكه آزاد كرده ابو لهب بودـسپردند و او نيز نوزادى به نام مسروح داشت كه رسول خدا(ص) را از شير وى شير داد و پيش از آن نيز حمزه عموى رسول خدا را شير داده بود و از اين رو حمزه برادر رضاعى آن حضرت نيز محسوب مى‏شد.
و اين ثويبه ابا سلمه شوهر ام حبيبه را نيز شير داده بود و او نيز برادر رضاعى حضرت محسوب مى‏شد و رسول خدا(ص)تا اين زن زنده بود احترام او را رعايت مى‏كرد و از او به نيكى ياد مى‏فرمود و با اينكه چند روزى بيشتر آن حضرت را شير نداده بود پيوسته تا زنده بود مورد لطف و نوازش قرارش مى‏داد و چون در سال هفتم هجرى از دنيا رفت رسول خدا در جستجوى فرزندش مسروح برآمد تا وى را نيز مورد محبت قرار دهد ولى به آن حضرت خبر دادند كه مسروح پيش از مادرش ازدنيا رفته است.
و برخى معتقدند كه روزهاى نخست،مادرش آمنه آن حضرت را شير مى‏داد و چون مدتى گذشت ثويبه او را شير داد و به هر صورت دوران شير دادن ثويبه بدان حضرت چند روزى بيشتر طول نكشيد و سپس حليمه سعديه دختر ابو ذؤيب كه كينه‏اش"ام كبشه"و از قبيله بنى سعد بود آن حضرت را شير داد و به دايگى او مشغول گرديد.
حليمه سعديه
بزرگان قريش و اشراف مكه معمولا بچه‏هاى نوزاد خود را براى شير دادن و بزرگ كردن به زنان قبايل باديه نشين مى‏سپردند، و براى اين عمل آنها علل و جهاتى ذكر كرده‏اند و از آن جمله اين بود كه:
1. هواى آزاد و محيط بى سر و صداى صحرا موجب محكم شدن استخوان و رشد و تربيت سالم جسم و جان بچه مى‏شد، و افرادى كه در آن هواى آزاد تربيت مى‏شدند روحشان نيز همانند هواى آزاد بيابان پرورش مى‏يافت.
2. زنانى كه بچه‏هاى خود را به صحرا برده و به زنان باديه‏نشين مى‏سپردند فرصت بيشتر و بهترى براى خانه‏دارى و جلب رضايت شوهر پيدا مى‏كردند و اين مسئله در زندگى داخلى و محيط خانه آنان بسيار مؤثر بود.
3. اعراب صحرا عموما زبانشان فصيحتر از شهرنشينان بود و اين يا به خاطر آن بود كه زبان مردم شهر در اثر رفت و آمد كاروانيان مختلف و اختلاط و آميزش با افراد گوناگون اصالت خود را از دست مى‏داد و لهجه صحرانشينان كه آميزشى با كسى نداشتند به اصالت و فصاحت خود باقى بود،يا هواى آزاد بيابان در اين جريان مؤثر بود و شايد جهات ديگرى نيز بوده كه در اين فصاحت لهجه تأثير داشته است.
اتفاقا قبيله بنى سعدـدر ميان قبايل اطراف شهر مكهـاز قبايلى بوده كه به فصاحت لهجه مشهور و معروف بودند، و در حديثى آمده كه وقتى شخصى بدان حضرت عرض كرد: من كسى را از شما فصيحتر نديده‏ام؟حضرت در جواب او فرمود:چرا من اين گونه نباشم با اينكه ريشه‏ام از قريش و در ميان قبيله بنى سعد نشو و نما كرده‏ام!
و شايد به همين جهت بود كه بيشتر بزرگان مكه مقيد بودند بچه‏هاى خود را به زنان بنى سعد بسپرند و به ميان قبيله مزبور بفرستند.
زنان و مردان بنى سعد نيز بيش از ساير قبايل براى گرفتن بچه‏هاى قريش و تربيت آنها در ميان خود به مكه مى‏آمدند و شايد در هر سال چند بار به طور دستجمعى به همين منظور به مكه مى‏آمدند و داستان سپردن رسول خدا(ص)نيز به حليمه سعديه در يكى از همين سفرهاى دستجمعى كه قبيله بنى سعد به مكه آمدند صورت گرفت.
حليمه شوهرى داشت به نام حارث بن عبد العزى كه نسب به بكر بن هوازن مى‏رساند و از اين شوهر دو دختر به نامهاى انيسه و حذافه پيدا كرد و حذافه نام ديگرى هم داشت كه"شيماء"بود. (6) و پسرى هم خداوند از اين شوهر بدو عنايت كرد كه نامش را عبد الله گذاردند.
و در هنگام شيرخوارگى همين عبد الله بود كه حليمه به مكه آمد و رسول خدا(ص) را بدو سپردند و او از شير فرزندش عبد الله، ان حضرت را شير داد.
ابن هشام مورخ مشهور در سيره خود از زبان خود حليمه چنين نقل مى‏كند كه گفت: سالى كه ما به قحطى و خشكسالى دچار شده بوديم به همراه شوهر و كودك شيرخوار خود با زنان بنى سعد به شهر مكه رفتيم تا هر كدام كودكى از قريش گرفته و براى شير دادن و بزرگ كردن به ميان قبيله آوريم. مركب ما الاغ خاكسترى رنگى بود و شتر پيرى نيز همراه داشتيم كه به خدا قسم قطره‏اى شير نداشت.
شبى را كه در راه مكه بوديم از بس كودك گرسنه ما گريه كرد خواب نرفتيم، نه در سينه من شيرى بود كه او را سير كند و نه در پستانهاى شتر. تنها اميد به آينده بود كه ما را به سوى مكه پيش مى‏برد، الاغ ما به قدرى لاغر و وامانده بود كه كندى راه رفتن آن حيوان،قافله بنى سعد را خسته كرد.
به هر ترتيبى بود خود را به شهر مكه رسانديم و به دنبال بچه‏هاى شيرخوار قريش رفتيم، زنان بنى سعد در كوچه‏هاى مكه به راه افتادند و مردان قريش نيز از آمدن ما با خبر گشتند و هر كس نوزادى داشت به نزد ما مى‏آمد و براى سپردن بچه خود با ما به گفتگو مى‏پرداخت، با هر يك از زنان بنى سعد درباره شير دادن و پرستارى رسول خدا(ص)گفتگو مى‏كردند همين كه مى‏فهميد آن كودك يتيم است از نگهدارى و پذيرفتن او خوددارى مى‏كرد و مى‏گفت:كودكى كه پدرش مرده و تحت كفالت مادر و جد خود زندگى مى‏كند چه اميد سود و بهره‏اى از او مى‏توان داشت؟و آيا اين مادر و جد درباره او چه مى‏خواهند بكنند؟
هر يك از زنان بنى سعد كودكى پيدا كرده و آماده بازگشت به صحرا شدند و تنها من بودم كه دسترسى به كسى پيدا نكردم و از پذيرفتن كودك آمنه هم روى همان جهت كه يتيم بود خوددارى مى‏كردم.
اما وقتى ديدم زنان بنى سعد مى‏خواهند حركت كنند به شوهرم گفتم:
خوش ندارم كه در ميان تمام اين زنان تنها من بدون آنكه بچه‏اى را پذيرفته باشمـدست خالىـبه ميان قبيله بازگردم، و به خدا هم اكنون مى‏روم و همان بچه يتيم را گرفته با خود مى‏آورم.
شوهرم نيز وقتى سخن مرا شنيد اين پيشنهاد را پذيرفته و موافقت كرد و به دنبال آن اظهار داشت: اميد است خداوند در اين فرزند بركتى براى ما قرار دهد. حليمه گويد: سپس به نزد عبد المطلب رفته و آن حضرت را گرفتم و با خود آوردم، و تنها چيزى كه مرا به پذيرفتن وى واداشت همان بود كه جز او كودكى نيافتم و چون براى نخستين بار آن طفل را در دامان خود گذارده تا شيرش دهم مشاهده كردم كه هر دو پستانم از شير پر شد، به حدى كه او خورده و سير گرديد و سپس فرزند خودـعبد اللهـرا نيز شير دادم و او نيز سير شد و هر دو به خواب رفتند.
شوهرم نيز برخاست به نزد شتر رفت و مشاهده كرد پستانهاى شتر نيز بر خلاف انتظار از شير پر شده است و مقدارى كه مورد احتياج بود دوشيد و هر دو خورده سير شديم و آن شب را با كمال راحتى و آسودگى به سر برديم.
صبح كه شد شوهرم گفت: اى حليمه به خدا سوگند كودك با بركتى نصيب تو گرديده!گفتم: ارى من نيز چنين خيال مى‏كنم.
زنان بنى سعد با همراهان خود به قصد بازگشت حركت كردند و ما نيز با آنها به راه افتاديم، و با كمال تعجب مشاهده كرديم همان الاغى كه به زحمت راه مى‏رفت چنان تند به راه افتاد كه هيچ يك از الاغهاى ديگر به تندى او راه نمى‏رفت تا جايى كه زنان بنى سعد گفتند:
اى دختر أبى ذؤيب آهسته‏تر بران مگر اين همان الاغ وامانده‏اى نبود كه هنگام آمدن بر آن سوار بودى؟گفتم:چرا همان است، زنان با تعجب گفتند: به خدا اتفاق تازه‏اى برايش افتاده!
و چون به سرزمين بنى سعد و خانه و ديار خود رسيديم در آن سرزمينى كه من جايى را مانند آنجا بى آب و علف سراغ نداشتم از آن روز به بعد هنگامى كه گوسفندان ما از چراگاه باز مى‏گشتند شكمشان سير و پستانشان پر از شير بود و اين موضوع اختصاص به گوسفندان ما داشت و ساير گوسفندان بدين گونه نبودند.
بارى روز به روز خير و بركت در خانه ما رو به ازدياد بود تا آن حضرت دو ساله شد و من او را از شير گرفتم و رشد آن كودك با ديگران تفاوت داشت بدانسان كه در سن دو سالگى كودكى درشت اندام و نيرومند گشته بود. و پس از اينكه دو سال از عمرش گذشت او را به نزد مادرش آمنه بازگردانديم اما به واسطه خير و بركتى كه درمدت توقف او در زندگى خود ديده بوديم مايل بودم به هر ترتيبى شده دوباره او را از مادرش باز گرفته به ميان قبيله خود ببريم، از اين رو به آمنه گفتم:
خوب است اين فرزند را نزد ما بگذارى تا بزرگ شود زيرا من از وباى شهر مكه(و هواى ناسازگار اين شهر)بر او بيمناكم، و در اين باره اصرار ورزيده، تا سرانجام آمنه راضى شد و او را به ما بازگرداند.
داستان شكافتن سينه رسول خدا(ص) و تحقيقى در اين باره
جمعى از اهل حديث و مورخين مانند مسلم و ابن هشام و ديگران از حليمه نقل كرده‏اند كه گويد: پس از آنكه رسول خدا(ص) را به ميان قبيله بازگردانديم و چند ماهى از اين ماجرا گذشت، روزى طبق معمول همه روزه با فرزندان ما به همراه بزغاله‏ها به پشت چادرها رفتند، ناگهان فرزندم را ديدم كه سراسيمه و شتابان به نزد ما آمده گفت:
برادر قرشى ما را دريابيد كه دو مرد سفيد پوش او را گرفته و خواباندند و شكمش را شكافتند!
حليمه گويد: من و شوهرم به جانب او روان شديم و او را ديديم با رنگى پريده سرپا ايستاده است!بى اختيار در آغوشش كشيده و بدو گفتم: پسرجان چه اتفاقى برايت افتاد؟گفت:دو مرد سفيد پوش پيش من آمدند و مرا خوابانده شكمم را شكافتند و چيزى شبيه به لخته خون از وسط آن بيرون آوردند كه من نمى‏دانستم چيست و آن گاه به دنبال كار خود رفتند.
و در حديث كتاب صحيح مسلم است كه جبرئيل آن لخته سياه را بيرون انداخته و گفت: اين بهره شيطان است از تو، و سپس قلب آن حضرت را در طشتى از طلا شستشو داده و به جاى خود گذارده و پوست شكم آن حضرت را به هم بسته و رفتند. و نقل كنندگان اين داستان عموما آن را نوعى معجزه براى آن حضرت(ص)به حساب آورده‏اند. و اين ملخص داستانى است كه اينان با مختصر اختلافى نقل كرده‏اند، ولى بسيارى از اهل تحقيق اين داستان را مجعول و ساخته و پرداخته دست دشمنان دانسته و معتقدند كه دشمنان اسلام براى لكه‏دار كردن رسول خدا(ص) و در تأييد حديثى كه مسيحيان نقل كرده‏اند كه"همه فرزندان آدم جز عيسى بن مريم همگى مورد دستبرد شيطان واقع شده‏اند"آن را ساخته‏اند. (7)
و برخى آيه شريفه "ألم نشرح لك صدرك" را نيز به اين داستان تفسير كرده و آن را شأن نزول سوره دانسته‏اند،كه آن نيز بعيد به نظر مى‏رسد.
سؤال ديگرى كه اينجا پيش مى‏آيد اين است كه اگر اين ماجرا جنبه اعجاز داشته است چگونه قبل از نبوت آن حضرت و در كودكى صورت گرفته با اينكه معجزه جز به دست پيغمبر و در حال نبوت انجام نگيرد؟مگر آنكه در پاسخ گفته شود:كه جنبه"ارهاص"داشته و از ارهاصات (8) بوده، چنانكه برخى گفته‏اند. (9)
مؤلف كتاب سيرة المصطفى و فقه السيرة (10) گفته است: اگر اين داستان از نظر سند معتبر بود و به اثبات رسيد ديگر جاى اين گونه شك و ترديدها در آن وجود ندارد چون جنبه اعجاز و ارهاص داشته و در زندگى پيامبر اسلام و پيمبران ديگر شگفت انگيزتر از اين داستان فراوان ديده مى‏شود!
مؤلف گويد: اين گفتار حقى است، و از اين رو بايد ديد اين داستان از نظر سند در چه پايه از اعتبار مى‏باشد.
و به هر صورت دنباله داستان را مورخين اين گونه نقل كرده‏اند:كه حليمه محمد(ص) را برداشته و به نزد مادرش آمنه آورد و آمنه بدو گفت:چه شد كه با آن همه اصرارى كه براى نگهدارى اين فرزند داشتى او را بازگردانى؟
حليمه جواب داد: فرزندم اكنون بزرگ شده و من آنچه را درباره نگهداريش وظيفه داشتم انجام داده‏ام و از اين پس از پيش آمدهاى ناگوار بر او بيمناكم و از اين‏رو وى را به نزد تو آوردم.
آمنه گفت: سبب اينها نيست حقيقت را بازگوى. و چون اصرار كرد حليمه داستان را شرح داد. امنه در اين وقت بدو گفت: ايا از شيطان بر وى بيمناكى؟حليمه گفت: ارى، امنه بدو گفت: نه به خدا سوگند شيطان بدو راهى ندارد ولى فرزند مرا داستان ديگرى است و سپس قسمتى از سرگذشت فرزندش را براى حليمه شرح داده چنين گفت: هنگامى كه من به اين فرزند حامله بودم نورى در خود مشاهده كردم كه قصرهاى شام را در آن نور ديدم و در كمال آسانى و سهولت او را حمل كردم و چون به دنيا آمد دستهاى خود را بر زمين گذارد و سر به آسمان بلند كرد...
و به هر صورت او را بگذار و به سلامت بازگرد.
ابن اسحاق پس از نقل اين داستان علت ديگرى هم براى باز آوردن آن حضرت از حليمه نقل كرده و گويد: حليمه به مادرش آمنه گفت: هنگامى كه من براى بار دوم او را به سوى چادرهاى خويش مى‏بردم چند تن از مسيحيان حبشه او را ديدند و وضع او را از من سؤال كردند و اندام او را بررسى كرده و سپس به من گفتند: ما اين طفل را از دست تو خواهيم ربود و به شهر و ديار خود خواهيم برد!زيرا مى‏دانيم كه اين طفل آينده درخشان و مهمى دارد.
و از آن روز كه حليمه اين سخن را از مسيحيان مزبور شنيده بود پيوسته مراقب آن حضرت بود تا وقتى كه وى را به نزد مادرش آورد.
باز هم از حليمه بشنويد
در روايات و تواريخ علماى شيعه نيز سخنانى از حليمه در مدت نگهدارى آن حضرت در ميان قبيله نقل شده كه از آن جمله گويد:در مدت شيرخوارگى، ان حضرت عدالت را مراعات مى‏كرد يعنى شير پستان راست مرا او مى‏خورد و پستان ديگر را براى فرزند خودم مى‏گذارد و فرزندم نيز گويا مراعات احترام او را مى‏كرد و تا آن حضرت شير نمى‏خورد وى لب به پستان چپ نمى‏زد.
و ديگر آنكه گويد: هر روز صبح كه بچه‏ها از خواب بيدار مى‏شدند معمولا خسته‏و كسل و چشمانشان به هم چسبيده بود ولى آن حضرت هميشه شاداب و پاكيزه از خواب برمى‏خاست.
و نيز گويد: هنگامى او را با خود به بازار عكاظ و به نزد فال بينى از قبيله هذيل كه معمولا بچه‏ها را به نزد او مى‏بردند تا از آينده آنها خبر دهد آوردم و همين كه چشمش به آن حضرت افتاد فرياد زد:
اى مردم هذيل!
اى گروه عرب!
و چون مردم اطرافش گرد آمدند گفت: اين كودك را بكشيد؟
من كه اين سخن را شنيدم بسرعت آن حضرت را برداشته و از آنجا دور شدم و خود را ميان مردم مخفى كردم،مردم گفتند:كدام كودك؟
گفت: همين كودك!ولى كسى را نديدند.
پس رو به آن مرد كرده گفتند: مگر چه شده؟
گفت: به خدايان سوگند كودكى را ديدم كه در آينده اهل دين و آيين شما را مى‏كشد، و خدايانتان را مى‏شكند و بر همه شما فرمانروايى خواهد كرد!
مردم كه اين سخنان را شنيدند به جستجو پرداختند ولى كسى را نيافتند چون حليمه او را با خود به ميان قبيله برده بود. و از آن پس نيز آن حضرت را به كسى نشان نداد.

از امير المؤمنين(ع)
در كتاب شريف نهج البلاغه در خطبه قاصعه گفتارى از امير المؤمنين(ع) درباره رسول خدا (ص) روايت شده كه استفاده مى‏شود.خداى تعالى پيوسته فرشته‏اى را براى تعليم و تربيت آن بزرگوار مأمور كرده بود كه ضمنا حفاظت و نگهبانى او را نيز به عهده داشت و متن گفتار آن بزرگوار كه درباره آن حضرت فرموده چنين است:
"و لقد قرن الله به(ص)من لدن أن كان فطيما اعظم ملك من ملائكته،يسلك به طريق المكارم، و محاسن اخلاق العالم ليله و نهاره"
[از روزى كه پيغمبر(ص) از شير گرفته شد خداى تعالى بزرگترين فرشته خود را همنشين او گردانيد كه در شب و روز او را به سوى راه بزرگوارى و اخلاقهاى نيكوى‏جهان وادار كند و ببرد...]
و از روايات معلوم مى‏شود كه منظور از اين فرشته روح القدس بود كه پيوسته با آن حضرت بوده است. (11)
پايان زندگانى صحرا و قدردانى از حليمه و دخترش
مورخين عموما نوشته‏اند كه رسول خدا تا سن پنج سالگى در ميان قبيله بنى سعد زندگى كرد و سپس حليمه آن حضرت را به نزد مادرش آمنه بازگرداند و به وى سپرد و رسول خدا(ص)تا پايان عمر گاهى از آن زمان ياد مى‏كرد، و از حليمه و فرزندانش قدردانى مى‏نمود.
و در بحار الانوار از كازرونى نقل كرده كه حليمه پس از آنكه رسول خدا(ص)با خديجه ازدواج كرده بود به مكه آمد و از خشكسالى و تلف شدن اموال و مواشى به آن حضرت شكايت برد، رسول خدا با خديجه در اين باره گفتگو كرد و خديجه چهل گوسفند و يك شتر به حليمه داد و بدين ترتيب حليمه با مالى بسيار به سوى قبيله خود بازگشت و سپس بار ديگر پس از ظهور اسلام و بعثت پيغمبر به مكه آمد و با شوهرش اسلام را اختيار كرده و مسلمان شدند.
و ابن عبد البر و ديگران در كتاب استيعاب و غيره نقل كرده‏اند كه حليمه در جنگ حنينـدر جعرانةـبه نزد رسول خدا آمد و آن حضرت به احترام وى از جا برخاست و رداى خود را براى او پهن كرد و او را روى رداى خويش نشانيد. (12)
در داستان محاصره طائفـشيماء خواهر رضاعى آن حضرتـبه دست سربازان اسلام اسير گرديد و چون خود را در اسارت ايشان ديد بدانها گفت: من خواهر رضاعى‏رسيد و بزرگ شما هستم، او را به نزد رسول خدا(ص) اوردند و سخنش را بدان حضرت گزارش دادند، پيغمبر اكرم از وى نشانه‏اى براى صدق گفتارش خواست و او نشانه‏اى داد و چون حضرت او را شناخت رداى خويش را پهن كرد و او را روى آن نشانيد و اشك در ديدگانش گردش كرد سپس بدو فرمود: اگر مى‏خواهى تو را نزد قبيله‏ات باز گردانم و اگر مايل هستى در كمال احترام و محبوبيت نزد ما بمان.
شيماء تمايل خود را به بازگشت نزد قبيله خويش اظهار كرد آن گاه مسلمان شد و رسول خدا (ص)نيز چند گوسفند و چند شتر و سه بنده و كنيز بدو عطا فرمود و او را نزد قبيله‏اش بازگرداند.
به هر صورت به ترتيبى كه گفته شد حليمه رسول خدا(ص) را پس از اينكه پنجسال از عمر آن حضرت گذشته بود به مكه و به نزد مادرش آمنه و جدش عبد المطلب بازگرداند و باز در هنگام ورود به مكه داستان ديگرى اتفاق افتاد كه موجب نگرانى حليمه و عبد المطلب گرديد.
گم شدن رسول خدا(ص) در مكه
جريان اين گونه بود كه چون حليمه آن حضرت را به مكه آورد تا به مادر و جدش بسپارد در ميان كوچه‏هاى مكه او را گم كرد و هر چه اين طرف و آن طرف جستجو كرد او را نيافت و سراسيمه به نزد جدش عبد المطلب آمد و جريان را بدو اطلاع داد.
عبد المطلب از جا برخاست و به كنار خانه كعبه آمد و با تضرع و زارى پيدا شدن فرزندش محمد را از خداى تعالى خواستار شد و از جمله اشعارى كه از وى در اين باره نقل شده و كمال علاقه او را به فرزند و پيدا شدن او ميرساند اشعار زير است:
يا رب رد راكبى محمدا
رد الى و اتخذ عندى يداانت الذى جعلته لى عضدا
يا رب ان محمدا لم يوجدافجمع قومى كلهم مبددابه دنبال آن قبايل قريش،خاندان بنى هاشم و بنى غالب را براى يافتن فرزند به يارى طلبيد و غوغايى در مكه برپا شد، تا اينكه ورقة بن نوفل و مرد ديگرى از قريش آن‏جناب را پيدا كرده و به نزد عبد المطلب آورده و گفتند: ما او را در بالاى شهر مكه پيدا كرديم. (13)
كفالت عبد المطلب
بدين ترتيب پيامبر گرامى اسلام پس از سپرى كردن پنج سال از عمر خويش در ميان باديه به مكه بازگشت و تحت سرپرستى و كفالت جدش عبد المطلب درآمد.
عبد المطلب به اين فرزند خيلى علاقه داشت و محبت مى‏ورزيد، و سببش نيز يكى يتيمى آن بزرگوار بود كه عبد المطلب بدين وسيله مى‏خواست جبران فقدان پدر را براى نوه خود بنمايد، ديگر مكارم اخلاق و تربيت و نبوغ و ادب اين فرزند، جد بزرگوارش را شيفته خود ساخته بود و از همه اينها مهمتر اطلاعاتى بود كه عبد المطلب از روى تواريخ گذشته و گفتار كاهنان و دانشمندان درباره آينده درخشان و پرشكوه اين فرزند به دست آورده بود و او را در نظر عبد المطلب فرزندى بزرگ و پر اهميت جلوه مى‏داد چنانكه پيش از اين نيز اشاره شد.
گويند: براى عبد المطلب كه بزرگ قريش بود در سايه خانه كعبه فرشى مى‏گسترانيدند تا روى آن بنشيند و فرزندان عبد المطلب به احترام پدر اطراف آن مى‏نشستند،گاهگاهى رسول خدا،كه در آن وقت سنين كودكى را پشت سر مى‏گذارد و شش يا هفت سال بيش نداشت به كنار خانه مى‏آمد و روى آن فرش مى‏نشست،فرزندان عبد المطلبـكه عموهاى آن حضرت بودندـاو را مى‏گرفتند تا از روى فرش دور كنند ولى عبد المطلب آنان را از اين كار باز مى‏داشت و بدانها مى‏گفت:
فرزندم را به حال خود بگذاريد كه به خدا سوگند مقامى بس ارجمند و آينده‏اى درخشان دارد و من روزى را مى‏بينم كه بر شما سيادت كند و مردم را به فرمان خويش درآورد و سپس او را مى‏گرفت و در كنار خويش روى فرش مى‏نشانيد و دست بر شانه‏اش مى‏كشيد و گونه‏اش را مى‏بوسيد. در اين موقع كه هفت سالـو به قولى شش سالـاز عمر رسول خدا(ص)مى‏گذشت اتفاق ديگرى براى آن حضرت افتاد كه موجب افسردگى خاطر و تأثر شديد آن حضرت گرديد و سبب شد تا عبد المطلب در نگهدارى و حفاظت وى توجه بيشترى مبذول دارد و اظهار علاقه زيادترى بدو كند و آن حادثه مرگ ناگوار مادرش آمنه بود.
وفات آمنه و داستانهاى ديگرى از عبد المطلب
پيش از اين در احوالات هاشم بن عبد مناف گفته شد كه مادر عبد المطلب زنى بود به نام سلمى اهل"يثرب"(كه بعدا به مدينه موسوم گرديد) و هاشم در سفرى كه به آن شهر كرد او را به ازدواج خويش درآورد و به همين جهت عبد المطلب نيز سنين‏كودكى را در مدينه گذراند تا وقتى كه مطلب عموى وى به مدينه رفت و او را با خود به مكه آورد.
سلمى كه از قبيله بنى النجار بود برادرانى در مدينه داشت كه داييهاى پدرى رسول خدا(ص)بودند، از اين رو مادرش آمنه تصميم گرفت فرزند خود را براى ديدار آنها به مدينه ببرد و به دنبال همان تصميم به مدينه آمد و پس از چندى كه در مدينه ماند به سوى مكه مراجعت كرد.
آمنه در مراجعت به مكه در جايى به نام"ابواء" (14) بيمار شد و همانجا از دنيا رفت و به خاك سپرده شد.
آمنه، هنگامى كه خواست به مدينه برود ام ايمن راـكه از اهل حبشه و كنيز وى بودـهمراه خود به مدينه برد و در مراجعت هنگامى كه از دنيا رفت ام ايمن رسول خدا را برداشته و به مكه آورد و از آن پس پرستارى آن حضرت را به عهده داشت و رسول خدا نيز تا پايان عمر از او به نيكى ياد مى‏كرد و او را مادر خطاب مى‏فرمود، و محبتهاى زيادى بدو فرمود كه شايد در جاى خود مذكور گردد.
عبد المطلب كه از جريان مطلع شد بيش از پيش در نگهدارى نوه خويش همت‏گماشت و سفارش بيشترى در اين باره به ام ايمن كرد، و از جمله سخنان وى كه پس از مرگ آمنه به ام ايمن گفت اين بود كه بدو گفت:
اى ام ايمن از فرزندم غافل مشو كه اهل كتاب عقيده دارند وى پيامبر اين امت خواهد بود.
و از آن پس هرگاه عبد المطلب مى‏خواست غذايى بخورد ابتداء دستور مى‏داد محمد را بياورند و سپس با او غذا مى‏خورد.
از اتفاقاتى كه در اين سالهاى زندگى رسول خدا(ص) افتاد يكى آن بود كه آن حضرت به چشم درد سختى مبتلا گرديد كه در مكه نتوانستند او را معالجه كنند و عبد المطلب ناچار شد آن حضرت را به نزد راهبى كه در عكاظـو به قولى در جحفهـسكونت داشت و در معالجه چشم مهارتى داشت ببرد،عبد المطلب آن حضرت را به نزد راهب برد و به پشت دير او رفته او را صدا زد ولى راهب پاسخى نداد، ناگهان ديد لرزه‏اى در دير افتاد و راهب وحشت‏زده بيرون آمد و گفت:كيست؟و چون از جريان مطلع شد و چهره رسول خدا را ديد رو به عبد المطلب كرده گفت:
بدان كه اين فرزند پيغمبر اين امت خواهد بود و درد چشم وى بزودى برطرف خواهد شد و ترسى از اين ناحيه بر او متوجه نيست، او را به ديار خود بازگردان و از اهل كتاب او را نگهبانى كن كه او را نربايند.
و از جمله آنكه چند سال در مكه خشكسالى شد و مردم به تنگ آمدند و براى چاره‏جويى به نزد عبد المطلب كه بزرگ قريش بود رفتند،عبد المطلب كه مى‏دانست فرزندش در پيشگاه خداى تعالى ارج و مقامى دارد او را به همراه خود برداشت و به كوه ابو قبيس رفت و آن حضرت را روى دست خود بلند كرده و براى آمدن باران به درگاه خدا دعا كرد و باران بسيارى آمد كه مردم مكه و اطراف آنرا سيراب نمود.
در تاريخ آمده كه گروهى از مردم"بنى مدلج"كه در علم قيافه‏شناسى معروف بودند به عبد المطلب گفتند:
از اين كودك نگهبانى كن كه ما جاى پايى شبيه‏تر به آن جاى پايى كه در مقام ابراهيم است از جاى پاى او نديده‏ايم!عبد المطلب كه اين سخن را شنيد سفارش آن‏حضرت را به ابو طالب كرد و بدو گفت: بشنو اينان چه مى‏گويند!
اين جريانات سبب شده بود كه روز به روز علاقه عبد المطلب به آن حضرت بيشتر و زيادتر گردد تا جايى كه نسبت به هيچ كدام از فرزندان خود به آن مقدار محبت نشان ندهد و اوقات خود را بيشتر با او به سر برد و كمال مراقبت را در نگهدارى او بنمايد.
بارى طولى نكشيد كه مقدرات الهى مصيبت تازه‏اى براى آن حضرت پيش آورد و عبد المطلب را نيز از رسول خدا گرفت و او را به سوگ نشاند.
وفات عبد المطلب
مطابق مشهور هشت سال از عمر رسول خدا(ص)گذشته بود كه عبد المطلب از جهان رفت، و اندوه تازه‏اى بر اندوه‏هاى گذشته آن حضرت افزوده گرديد.
عبد المطلب در هنگام مرگـبه اختلاف گفتار مورخانـهشتاد و دو سال و يا صد و بيست سال و به گفته جمعى يكصد و چهل سال از عمرش گذشته بود.
عبد المطلب در وقت مرگ نگران وضع محمد(ص) و آينده وى بود و شايد جز آن اندوه مهم ديگرى نداشت زيرا از بسيارى از نعمتهاى بزرگ الهى چون فرزندان بسيار و رياست مادى و معنوى بر مردم شهر خود و عمر طولانى و ساير نعمتهاى الهى در دوران زندگى بخوبى بهره‏مند گشته بود، و شايد تنها همين موضوع بود كه او را سخت اندوهگين كرده و رنج مى‏داد و در فكر بود تا سرپرستى دلسوز و با ايمان براى آينده زندگى اين فرزند دلبند و عزيز خود كه جاى زيادى در روح و جان عبد المطلب باز كرده بود پيدا كند و او را به وى بسپارد.
أوزاعى كه يكى از اهل حديث و مورخين است داستان مرگ عبد المطلب و سفارش او را به فرزندان خود اين گونه نقل كرده و مى‏گويد:
پيغمبر خدا در دامان عبد المطلب عمر خود را مى‏گذرانيد تا وقتى كه يكصد و دو سال از عمر عبد المطلب گذشت و رسول خدا هشت ساله بود. عبد المطلب پسران خود را گرد آورد و بدانها گفت: محمد يتيم است از او نگهدارى كنيد و سفارش مرا درباره‏او بپذيريد!ابو لهب گفت: من حفاظت او را به عهده مى‏گيرم،عبد المطلب گفت:شر خود را از وى باز دارـو با اين گفتار عدم شايستگى او را براى اين كار اعلام كردـ.
عباس گفت: من كفالت او را به عهده مى‏گيرم،عبد المطلب گفت: تو مردى تندخو و غضبناك هستى و ترس آن را دارم كه او را بيازارى!
ابو طالب پيش آمده گفت: من از او نگهدارى مى‏كنم،عبد المطلب گفت: تو شايسته اين كار هستى. ان گاه رو به آن حضرت كرده گفت:
اى محمد!از وى فرمانبردارى كن، رسول خداـبا لحن كودكانه خودـفرمود: پدر جان!محزون مباش كه مرا پروردگارى است و او به حال خويش واگذارم نخواهد كرد.
و در اين باره اشعارى هم از عبد المطلب نقل كرده‏اند كه در سفارش به ابو طالب كه نامش عبد مناف است گويد:
اوصيك يا عبد مناف بعدى‏
بموحد بعد ابيه فردگويند: از كارهاى عبد المطلب در هنگام مرگ اين بود كه دختران خود را كه شش تن بودند به نامهاى: صفيه، بره،عاتكه، ام حكيم، بيضاء و أروى همه را گرد آورد و به آنها گفت: پيش از مرگ بر من گريه كنيد و مرثيه گوييد تا آنچه را مى‏خواهيد پس از مرگ برايم بگوييد خود پيش از مرگ آن را بشنوم و دختران هر كدام مرثيه‏اى درباره پدر گفتند و گريستند و متن آن مراثى در سيره ابن هشام و غيره مذكور است.
و به هر صورت عبد المطلبـبزرگترين مرد مكه و قريشـديده از جهان فرو بست و شهر مكه در مرگ او مبدل به شهر عزا و ماتم شد و مدتها پس از مرگ وى ديگر در حجاز اجتماعى و بازارى براى داد و ستد بر پا نمى‏شد، و از ام ايمن نقل شده كه گويد:
رسول خدا(ص)به دنبال جنازه عبد المطلب مى‏رفت و پيوسته مى‏گريست تا وقتى كه جنازه را در محله"جحون"بردند و در كنار قبر جدش قصى بن كلاب دفن كردند.
كفالت ابو طالب از رسول خدا(ص)
در احوالات فرزندان عبد المطلب گفته شد كه ابو طالب با عبد الله پدر رسول‏خدا(ص)هر دو از يك مادر بودند و از اين رو بيش از عموهاى ديگر به يتيم برادر علاقه داشت و همين سبب شد كه عبد المطلب نيز سرپرستى آن حضرت را به ابو طالب واگذار كند و در پاره‏اى از تواريخ آمده كه ابو طالب در زمان حيات عبد المطلب نيز در كفالت و سرپرستى يتيم برادر با جدش مشاركت داشت و او نيز همانند پدرش عبد المطلب از رسول خدا كفالت مى‏كرد.
دوران كفالت ابو طالب از رسول خدا دورانى طولانى و پر ماجرا و شاهد برخوردهاى سختى با دشمنان آن حضرت و مشركين بود زيرا اين دوران تا يازده سال پس از بعثت رسول خدا طول كشيد و در سالهاى سخت آغاز بعثت و نشر تعاليم عاليه اسلام و شدت آزار مشركان و پى آمدهاى آن، دفاع و حمايت ابو طالب از آن بزرگوار با موقعيتى كه از نظر اجتماعى و خانوادگى در ميان بيست و هفت خانواده قريش داشت در برابر دشمنان مهمترين عامل پيشرفت اسلام و هدف مقدس رسول خدا(ص)بود.
زيرا ابو طالب گر چه بزرگترين و ثروتمندترين فرزندان عبد المطلب نبود ولى از نظر شرافت و بزرگوارى از همه آنها برتر بود و به خاطر حفظ ميراث روحانى خاندان ابراهيم و سخاوت و كرمى كه داشت رياست خاندان بنى هاشم پس از عبد المطلب بدو واگذار شد و با اينكه از نظر مالى در مضيقه و فشار به سر مى‏برد ولى موقعيت و شخصيت او برادران ديگر را تحت الشعاع قرار داد، و در سرتاسر عربستان با ديده عظمت به او نگريسته و به وى احترام مى‏گذاشتند.
قاضى دحلان در كتاب سيره خود از ابن عساكر به سند خود از مردى به نام جلهمة بن عرفطه نقل مى‏كند كه در سال قحطى و خشكسالى به مكه رفتم و مردم مكه را كه در كمال سختى به سر مى‏بردند مشاهده كردم كه در صدد چاره برآمده و مى‏خواهند براى طلب باران دعا كنند،يكى گفت: به نزد لات و عزى برويد و ديگرى گفت: به مناة متوسل شويد در اين ميان پيرى سالمند و خوش صورت را ديدم كه به مردم مى‏گفت:چرا بى راهه مى‏رويد؟با اينكه يادگار ابراهيم خليل و نژاد حضرت اسماعيل در ميان شماست!بدو گفتند: گويا ابو طالب را مى‏گويى؟
گفت: ارى منظورم اوست!
مردم همگى برخاسته و من نيز همراه آنها آمدم و در خانه ابو طالب اجتماع كرده در را زدند، و همينكه ابو طالب بيرون آمد مردم به سوى او هجوم برده و او را در ميان گرفته و بدو گفتند:
اى ابو طالب تو بخوبى از قحطسالى و خشكى بيابان و گرسنگى و تنگدستى مردمان با خبرى اينك وقت آن است كه بيرون آيى و براى مردم از درگاه خدا باران طلب كنى!
گويد: ابو طالب كه اين سخن را شنيد از خانه بيرون آمد و پسرى همراه او بود كه همچون خورشيد مى‏درخشيد و در حالى كه اطراف او را جوانان ديگرى گرفته بودند همچنان بيامد تا به كنار خانه كعبه رسيد سپس آن پسر زيبا روى را بر گرفت و پشت او را به كعبه چسبانيد و با انگشتان خود به سوى آسمان اشاره كرد و با زبانى تضرع آميز به درگاه خدا دعا كرد و طولى نكشيد كه پاره‏هاى ابر از اطراف گرد آمده باران بسيارى باريد و مردم را از خشكسالى نجات داد و به دنبال آن قصيده معروف لاميه ابو طالب را نقل كرده كه درباره رسول خدا سرود و حدود 90 بيت است و مطلع آن اين است:
و ابيض يستسقى الغمام بوجهه‏
ثمال اليتامى عصمة للارامل نگارنده گويد:
اين داستانـصرفنظر از مقام ارجمندى را كه براى رسول خدا ثابت مى‏كندـشاهد زنده‏اى براى گفتار ماست كه ما نيز به خاطر همان آن را براى شما نقل كرديم و آن توجه عميقى است كه مردم مكه نسبت به ابو طالب از نظر روحانى داشتند و نفوذ معنوى و عظمت وى را در ميان قريش بخوبى ثابت مى‏كند و اين مطلب را هم مى‏رساند كه ميراث انبياء گذشته نيز نزد ابو طالب بود و چنانكه در روايات معتبر شيعه آمده مقام شامخ وصايت پس از عبد المطلب بدو واگذار شده بود.
ابو طالب صرفنظر از علاقه‏اى كه از نظر خويشاوندى به يتيم برادر داشت همانندجدش عبد المطلب از آينده درخشان رسول خدا با خبر بود و از روى اخبار گذشتگان و علايمى كه در دست داشت به نبوت و رسالت الهى وى در آينده واقف و آگاه بود و همين سبب علاقه بيشتر او به محمد(ص)مى‏گرديد. و ما ان شاء الله در جاى خود با تفصيل بيشترى در اين باره بحث خواهيم كرد.
بارى ابو طالب از هيچ گونه محبت و فداكارى در مورد تربيت و نگهدارى رسول خدا در دوران كودكى دريغ نكرد و پيوسته مراقب وضع زندگى و رفع احتياجات وى بود و بگفته اهل تاريخ سرپرستى و تربيت آن حضرت را خود او شخصا به عهده گرفته بود و به كسى در اين باره اطمينان نداشت تا جايى كه به برادرش عباس مى‏گفت:
برادر!عباس به تو بگويم كه من ساعتى از شب و روز محمد را از خود جدا نمى‏كنم و به كسى اطمينان ندارم تا آنجا كه در هنگام خواب خودم او را مى‏خوابانم و در بستر مى‏برم، و گاهى كه احتياج به تعويض لباس و يا كندن جامه مى‏شود به من مى‏گويد: عمو جان صورتت را بگردان تا من جامه‏ام را بيرون بياورم و چون سبب اين گفتارش را مى‏پرسم به من پاسخ مى‏دهد:
براى آنكه شايسته نيست كسى به بدن من نظر افكند و من از اين گفتار او تعجب مى‏كنم و روى خود را از او مى‏گردانم.
و همچنين نوشته‏اند:
شيوه ابو طالب آن بود كه هرگاه مى‏خواست نهار يا شام به بچه‏هاى خود بدهد بدانها مى‏گفت: صبر كنيد تا فرزندمـمحمدـبيايد و چون آن حضرت حاضر مى‏شد بدانها اجازه مى‏داد دست به طرف غذا ببرند.
ابن هشام در سيره خود مى‏نويسد:
در حجاز مرد قيافه شناسى بود كه نسب به طايفه"از دشنوءة"مى‏رسانيد و هرگاه به مكه مى‏آمد قرشيان بچه‏هاى خود را به نزد او مى‏بردند و او نگاه به صورت آنها كرده از آينده آنها خبرهايى مى‏داد.
در يكى از سفرهايى كه به مكه آمد ابو طالب رسول خدا را برداشته و به نزد او آورد چشم آن مرد به رسول خدا افتاد و سپس خود را به كارى مشغول و سرگرم‏ساخت، پس از آن دوباره متوجه ابو طالب شده گفت: ان كودك چه شد؟او را نزد من آريد، ابو طالب كه اصرار آن مرد را براى ديدن رسول خدا ديد آن حضرت را از نظر او پنهان كرد،قيافه شناس چندين بار تكرار كرد: ان پسرك چه شد؟آن كودكى را كه نشان من داديد بياوريد كه به خدا داستانى در پيش دارد، ابو طالب كه چنان ديد از نزد آن مرد برخاسته و رفت.
اين اظهار علاقه شديد و اهميتى را كه ابو طالب در حفظ و حراست رسول خدا نشان مى‏داد سبب شده بود كه خانواده او نيز محمد(ص) را بسيار دوست مى‏داشتند و در همه جا او را بر خود مقدم مى‏داشتند،گذشته از اينكه ابو طالب به طور خصوصى هم سفارش او را كرده بود.
مى‏نويسند:روزى كه ابو طالب رسول خدا(ص) را از عبد المطلب باز گرفت و به خانه آورد به همسرشـفاطمه بنت اسدـگفت: بدان كه اين فرزند برادر من است كه در پيش من از جان و مالم عزيزتر است و مراقب باش مبادا احدى جلوى او را از آنچه مى‏خواهد بگيرد. فاطمه كه اين سخن را شنيد تبسمى كرده گفت:
آيا سفارش فرزندم محمد را به من مى‏كنى!در صورتى كه او از جان و فرزندانم نزد من عزيزتر مى‏باشد!و راستى هم كه فاطمه او را بسيار دوست مى‏داشت و كمال مراقبت را از وى مى‏كرد و هر چه مى‏خواست براى آن حضرت فراهم مى‏نمود و از مادر به وى بيشتر مهربانى و محبت مى‏كرد.
و ان شاء الله در جاى خود در تاريخ زندگانى امير المؤمنين خواهيد خواند كه چون فاطمه بنت اسد از دنيا رفت و على(ع) به رسول خدا خبر مرگ او را داده و گفت: مادرم مرده!رسول خدا بدو فرمود: به خدا مادر من هم بود، و سپس در مراسم كفن و دفن او حاضر شد و پيراهن مخصوص خود را داد تا او را در آن پيراهن كفن كنند و سپس هنگام دفن نزديك آمده و جنازه را به دوش گرفت و همچنان زير جنازه تا كنار قبر رفت.
و چون سبب آن كارها را پرسيدند فرمود:
امروز نيكيهاى ابو طالب را از دست دادم،فاطمه به اندازه‏اى به من علاقه داشت كه بسا چيزى در خانه اندوخته داشت و مرا بر خود و فرزندانش مقدم مى‏داشت.
برخى از حالات رسول خدا در كودكى
ابن شهر آشوب از قاضى معتمد در تفسيرش نقل مى‏كند كه ابو طالب حالات رسول خدا(ص) را در كودكى شرح مى‏داد و مى‏گفت: هرگاه مى‏خواست چيزى بخورد و يا بياشامد نام خدا را بر زبان جارى مى‏كرد و بسم الله مى‏گفت:و چون از طعام فارغ مى‏شد مى‏گفت:"الحمد لله كثيرا"و من از اين كار وى تعجب مى‏كردم. و از جمله آنكه هيچ گاه از وى دروغى نشنيدم، و كارهاى مردم جاهليت را انجام نمى‏داد و هيچ گاه نديدم بى جهت خنده كند و يا با بچه‏ها به بازى مشغول شود، و هميشه تنهايى را بهتر دوست مى‏داشت.
و در روايت ديگرى است كه ابو طالب مى‏گفت: گاهى مرد زيبا صورتى را كه در زيبايى مانندش نبود مى‏ديدم كه نزد او مى‏آمد و دستى به سرش مى‏كشيد و براى او دعا مى‏كرد و اتفاق افتاد كه روزى او را گم كردم و براى يافتن او به اين طرف و آن طرف رفتم ناگاه او را ديدم كه به همراه مردى زيبا كه مانندش را نديده بودم مى‏آمد، بدو گفتم: فرزندم مگر به تو نگفته بودم هيچ گاه از من جدا مشو!
آن مرد گفت: هرگاه از تو جدا شد من با او هستم و او را محافظت مى‏كنم.
نخستين سفر رسول خدا(ص)به شام و داستان بحيرا
حدود دوازده سال از عمر رسول خدا(ص)گذشته بود كه بر طبق نقل اهل تاريخ و محدثين شيعه و اهل سنت، ابو طالبـمانند ساير مردم قريشـعازم سفر شام شد تا با مال التجاره مختصرى كه داشت تجارت كند و از اين راه كمكى به مخارج سنگين خود بنمايد.
قرشيان هر سال دو بار سفر تجارتى داشتند يكى به"يمن"در زمستان و ديگرى به"شام"در تابستان"رحلة الشتاء و الصيف".
مقصد در اين سفر و بصرى بود كه در آن زمان يكى از شهرهاى بزرگ شام و ازمهمترين مراكز تجارتى آن عصر به شمار مى‏رفت.
در نزديكى شهر بصرى صومعه و كليسايى وجود داشت و مردى ديرنشين و ترسايى گوشه گير به نام"بحيرا"در آن كليسا زندگى مى‏كرد و مسيحيان معتقد بودند كه كتابها و همچنين علومى كه در نزد دانشمندان گذشته آنان بوده دست به دست و سينه به سينه به بحيرا منتقل گشته است.
و برخى گفته‏اند: صومعه"بصرى"ـكه تا شهر 6 ميل فاصله داشت مانند صومعه‏هاى عادى و معمولى ديگر نبود. بلكه مخصوص سكونت آن دانشمند و عالمى از نصارى بود كه علم و دانشش از ديگران فزونتر و در مراحل سير و سلوك از همگان برتر باشد و بحيرا داراى چنين اوصافى بود.
هنگامى كه ابو طالب تصميم به اين سفر گرفت به فكر يتيم برادر افتاد و با علاقه فراوانى كه به او داشت نمى‏دانست آيا او را در مكه بگذارد يا همراه خود به شام ببرد.
وقتى هواى گرم تابستان بيابان حجاز و سختى مسافرت با شتر را در كوه و بيابان به نظر مى‏آورد ترجيح مى‏داد محمد راـكه كودكى بيش نبود و با اين گونه ناملايمات روبه رو نشده بودـدر مكه بگذارد و از رنج سفر او را معاف دارد، ولى از آن طرف با آن علاقه شديد و توجه خاصى كه در حفاظت و نگهدارى او داشت نمى‏توانست خود را حاضر كند كه او را در مكه بگذارد و خيالش در اين باره آسوده نبود و تا آن ساعتى كه مى‏خواست حركت كند همچنان در حال ترديد بود.
گويند: هنگامى كه كاروان قريش خواست حركت كند ناگهان ابو طالب فرزند برادر را مشاهده كرد كه با چهره‏اى افسرده به عمو نگاه مى‏كند و چون خواست با او خداحافظى كند چند جمله گفت كه ابو طالب تصميم گرفت محمد را همراه خود ببرد. رسول خدا(ص)با همان قيافه معصوم و جذاب رو به عمو كرده و همچنان كه مهار شتر را گرفته بود آهسته گفت: عموجان!مرا كه كودكى يتيم هستم و پدر و مادرى ندارم به كه مى‏سپارى؟
همين چند جمله كافى بود كه ابو طالب را از ترديد بيرون آورد و تصميم به بردن آن بزرگوار بگيرد، و از اين رو بلادرنگ به همراهان خود گفت: به خدا سوگند او را باخود مى‏برم و هيچ گاه از او جدا نخواهم شد.
كاروان قريش حركت كرد اما مقدارى راه كه رفتند متوجه شدند كه اين سفر مانند سفرهاى قبلى نيست و احساس راحتى و آرامش بيشترى مى‏كنند آفتاب آن سوزشى را كه در سفرهاى قبل داشت ندارد و از گرما بدان مقدارى كه سابقا ناراحت مى‏شدند احساس ناراحتى نمى‏كنند. اين اوضاع براى همه مردم كاروان تعجب آور بود تا جايى كه يكى از آنها چند بار گفت: اين سفر چه سفر مباركى است.
ولى شايد كمتر كسى بود كه بداند اينها همه از بركت همان كودك دوازده ساله است كه در اين سفر همراه كاروان آمده بود.
بالاتر از همه كم كم متوجه شدند كه روزها لكه ابرى پيوسته بالاى سر كاروان در حركت است و براى آنها در آفتاب گرم سايه مى‏افكند و اين مطلب وقتى براى آنها بخوبى واضح شد كه به صومعه و دير بحيرا نزديك شدند.
خود بحيرا وقتى از دور گرد و غبار كاروانيان را ديد به لب دريچه‏اى كه از صومعه به بيرون باز شده بود آمد و چشم به كاروانيان دوخته بود و گاهى نيز سر به سوى آسمان مى‏كشيد و گويا همان لكه ابر را جستجو مى‏كرد كه بر سر كاروانيان سايه مى‏افكند.
هيچ بعيد نيست كه طبق اين نقل، روى صفاى باطنى كه پيدا كرده بود و اخبارى كه از گذشتگان بدو رسيده بود،منتظر ديدن چنين منظره و چشم به راه آمدن آن قافله بود، جريانات بعدى اين احتمال را تأييد مى‏كند، زيرا مورخين مانند ابن هشام و ديگران مى‏نويسند:
كاروان قريش هر ساله از كنار صومعه بحيرا عبور مى‏كرد و گاهى در آنجا منزل مى‏كرد و تا آن سفر هيچ گاه بحيرا با آنان سخنى نگفته بود، اما اين بار همين كه كاروان در نزديكى صومعه منزل كردند غذاى زيادى تهيه كرد و كسى را به نزد ايشان فرستاد كه من غذاى زيادى تهيه كرده‏ام و دوست دارم امروز تمامى شما از كوچك و بزرگ و بنده و آزاد، هر كه در كاروان است بر سر سفره من حاضر شويد.
بحيرا از بالاى صومعه خود بخوبى آن لكه ابر را ديده بود كه بالاى سر كاروان‏مى‏آيد و همچنان پيش آمد تا بر سر درختى كه كاروانيان زير آن درخت منزل كردند ايستاد.
ابن هشام مى‏نويسد:خود بحيرا پس از ديدن اين منظره از صومعه به زير آمد و از كاروان قريش دعوت كرد تا براى صرف غذا به صومعه او بروند،يكى از كاروانيان بدو گفت: اى بحيرا به خدا سوگند مثل اينكه اين بار براى تو ماجراى تازه‏اى رخ داده زيرا چندين بار تاكنون ما از اينجا عبور كرده‏ايم هيچ گاه مانند امروز به فكر پذيرايى ما نيفتادى؟
بحيرا گويا نمى‏خواست راز خود را به اين زودى فاش كند از اين رو در جواب او گفت:راست است، اما مگر نه اين است كه شما ميهمان و وارد بر من هستيد،من دوست داشتم اين بار نسبت به شما اكرامى كرده باشم و به همين جهت غذايى آماده كرده و دوست دارم همگى شما از آن بخوريد.
قرشيان به سوى صومعه حركت كردند، اما محمد(ص) را به خاطر آنكه كودكى بود و يا به ملاحظات ديگرى همراه نبردند و بعيد هم نيست كه خود آن حضرت كه بيشتر مايل بود در تنهايى به سر برد و به اوضاع و احوال اجتماعى كه در آن به سر مى‏برد انديشه كند از آنها خواست تا او را نزد مال التجاره بگذارند و بروند، و گرنه معلوم نيست ابو طالب به اين سادگى حاضر شده باشد تا او را تنها بگذارد و برود.
هر چه كه بحيرا در قيافه يكايك واردين نگاه كرد و اوصافى را كه از پيامبر اسلام شنيده و يا در كتابها خوانده بود در چهره آنها نديد، از اين رو با تعجب پرسيد:كسى از شما به جاى نمانده؟
يكى از كاروانيان پاسخ داد: بجز كودكى نورس كه از نظر سن كوچكترين افراد كاروان بود كسى نمانده!
بحيرا گفت: او را هم بياوريد و از اين پس چنين كارى نكنيد!
مردى از قريش گفت: به لات و عزى سوگند براى ما سرافكندگى نيست كه فرزند عبد الله بن عبد المطلب ميان ما باشد!اين سخن را گفته و برخاست و از صومعه به زير آمد و محمد(ص) را با خود به صومعه برد و در كنار خويش نشانيد. بحيرا با دقت به چهره آن حضرت خيره شد و يك يك اعضاى بدن آن حضرت را كه در كتابها اوصاف آنها را خوانده بود از زير نظر گذرانيد.
قرشيان مشغول صرف غذا شدند ولى بحيرا تمام حركات و رفتار محمد(ص) را دقيقا زير نظر گرفته و چشم از آن حضرت برنمى‏داشت و يكسره محو تماشاى او شده بود.
ميهمانان سير شدند و سفره غذا برچيده شد، در اين موقع بحيرا پيش يتيم عبد الله آمد و بدو گفت: اى پسر تو را به لات و عزى سوگند مى‏دهم كه آنچه از تو مى‏پرسم پاسخ مرا بدهى؟
و البته بحيرا از سوگند به لات و عزى منظورى نداشت جز آنكه ديده بود كاروانيان بدان قسم مى‏خورند.
اما همين كه آن بزرگوار نام لات و عزى را شنيد فرمود: مرا به لات و عزى سوگند مده كه چيزى در نظر من مبغوضتر از اين دو نيست.
بحيرا گفت: پس تو را به خدا سوگند مى‏دهم سؤالات مرا پاسخ دهى!
حضرت فرمود: هر چه مى‏خواهى بپرس!
بحيرا شروع كرد از حالات و زندگانى خصوصى و حتى خواب و بيدارى آن حضرت سؤالاتى كرد و حضرت جواب مى‏داد، بحيرا پاسخهايى را كه مى‏شنيد با آنچه در كتابها درباره پيغمبر اسلام ديده و خوانده بود تطبيق مى‏كرد و مطابق مى‏ديد، ان گاه ميان ديدگان آن حضرت را با دقت نگاه كرد،سپس برخاسته و ميان شانه‏هاى آن حضرت را تماشا كرد و مهر نبوت را ديد و بى اختيار آنجا را بوسه زد.
قرشيان كه تدريجا متوجه كارهاى بحيرا شده بودند به يكديگر گفتند: محمد نزد اين راهب مقام و منزلتى دارد، از آن سو ابو طالب نگران كارهاى بحيرا شد و ترسيد مبادا دير نشين سوء قصدى نسبت به برادرزاده‏اش داشته باشد كه ناگاه بحيرا را ديد نزد وى آمده پرسيد:
اين پسر با شما چه نسبتى دارد؟
ابو طالبـفرزند من است!بحيراـاو فرزند تو نيست، و نبايد پدرش زنده باشد!
ابو طالبـاو فرزند برادر من است.
بحيراـپدرش چه شد؟
ابو طالبـهنگامى كه مادرش بدو حامله بود وى از دنيا رفت.
بحيراـمادرش كجاست؟
ابو طالبـمادرش نيز چند سالى است مرده!
بحيراـراست گفتى. اكنون بشنو تا چه مى‏گويم:
ـاو را به شهر و ديار خود بازگردان و از يهوديان محافظتش كن و مواظب باش تا آنها او را نشناسند كه به خدا سوگند اگر آنچه من در مورد اين نوجوان مى‏دانم آنها بدان آگاه شوند نابودش مى‏كنند.
و سپس ادامه داده گفت: اى ابو طالب بدان كه كار اين برادر زاده‏ات بزرگ و عظيم خواهد شد و بنابراين هر چه زودتر او را به شهر خود بازگردان.
و در پايان سخنانش گفت:
من آنچه لازم بود به تو گفتم و مواظب بودم اين نصيحت را به تو اطلاع دهم.
سخنان بحيرا تمام شد و ابو طالب در صدد برآمد تا هر چه زودتر به مكه بازگردد و از اين رو كار تجارت را بزودى انجام داد و به مكه بازگشت و حتى برخى گفته‏اند: از همانجا محمد (ص) را با بعضى از غلامان خود به مكه فرستاد و خود به دنبال تجارت رفت.
و در پاره‏اى از تواريخ آمده كه وقتى سخنان بحيرا تمام شد، ابو طالب بدو گفت:
اگر مطلب اين طور باشد كه تو مى‏گويى او در پناه خداست و خداوند او را محافظت خواهد كرد. (15)
محمد امين
مورخين نوشته‏اند: ابو طالب از آن پس ديگر سفر تجارتى نكرد و بيشتر به حفاظت و تربيت رسول خدا(ص) همت مى‏گماشت، و در محافل بزرگان قريش و كارهاى اجتماعى او را با خود مى‏برد، در اجتماعات او را شركت مى‏داد و احيانا با او در كارها مشورت مى‏كرد و حتى نقل شده كه در جنگهايى كه گاه گاه اتفاق مى‏افتاد و به عنوانى پاى قريش به جنگ كشيده مى‏شد، ان حضرت را با خود مى‏بردـكه از آن جمله شركت آن حضرت را در جنگهاى فجار ذكر كرده‏اند كه براى ما از نظر تاريخى صحت آن به اثبات نرسيده و بلكه مورد ترديد و شبهه است (16).
و چنانكه از خود آن حضرت نقل شده و مورخين نيز نوشته‏اند:در اين خلال چند سالى هم چوپانى كرد و گوسفندانى را كه از پدر و مادرش بدو رسيده بود و يا از كسان نزديكش بود به دره‏هاى مكه مى‏برد و مى‏چرانيد و اين خود وسيله ديگرى براى پرورش روح و اجتماع قواى فكرى و آماده ساختن خود براى هدايت و رهبرى مردم در آينده بود.
زيرا محيط صحرا و بيابان براى آن حضرت كه به دنبال جاهاى خلوتى مى‏گشت تا بهتر بتواند فكر و تأمل در كارها بكند محيطى آماده و مهيا بود و پرورش گوسفندانى كه بى دفاع‏ترين چهارپايان و ناتوانترين بهايم هستند تأثير زيادى در قلب و روح وى براى تربيت افراد انسان و رهبرى فرزندان آدم داشت. و از همه بالاتر آنكه وسيله و فرصت خوبى بود تا از آن محيط شرك و آلوده به انواع مفاسد،فحشا،گناه،ظلم و بى عدالتى به محيطى آرام و دور از اين مفاسد پناه برده و در آن زمانى كه نمى‏توانست عملا با آنها به مبارزه برخيزد و قدرت اين كار را نداشت به بيابان برود تا آن مظاهر فساد و مناظر رقتبار را نبيند.
و اينكه برخى از نويسندگان مسيحى در اينجا نيز نوشته‏اند كه"در دوره‏اى از عمر كه اطفال ديگر، تمام اوقات خود را صرف بازى مى‏كنند محمد خردسال مجبور شد كه تمام اوقات خود را صرف كار براى تحصيل معاش نمايد آن هم يكى ازسخت‏ترين كارها يعنى گله‏دارى (17) "علتى جز همان كه در صفحات قبل گفتيم يعنى غرض ورزى و يا بى اطلاعى ندارد، زيرا همان گونه كه گفتيم آن حضرت براى كسى گوسفند نمى‏چرانيد و اجير كسى نبود و گوسفند چرانى براى آن حضرت وسيله سرگرمى و پناه بردن به محيط آرام بيابان و فكر و تجمع حواس بيشتر بود.
بارى ديدنيهاى سفر تجارتى شام و پس از آن ورود در اجتماعات قريش و مشاهده رفتار آنها و اطلاع از جنگ فجار و كشت و كشتارهاى بيهوده و شنيدن قصايد افتخار آميز شعراى نامى عرب در بازارهايى كه به مناسبت اجتماعات و فصول در جاهايى مانند"عكاظ"و جاهاى ديگر تشكيل مى‏شد در روح كنجكاو رسول خدا(ص)كه پيوسته از عادات زشت و تسلط جويانه قبايل عرب و مردم مكه رنج مى‏برد اثر عميقى مى‏گذارد و او را براى مبارزه با اين همه اخلاق ناپسند كه گريبانگير اجتماع شده بود آماده مى‏ساخت.
بيشتر دوست مى‏داشت تنها باشد و فكر كند و به اسرار و رموز زندگى و خلقت واقف شود و تا جايى كه مى‏توانست با عادات ناپسندى كه مى‏ديد مبارزه مى‏كرد و اشتباهات اطرافيان را به آنها گوشزد مى‏نمود، در برخورد با مردم هميشه با مهربانى و خوش خلقى رفتار مى‏كرد، هرجا طرف معامله و داد و ستدى قرار مى‏گرفت جانب حق و عدالت را كاملا مراعات مى‏كرد و عملا راه و رسم زندگى صحيح انسانى را به مردم مى‏آموخت.
از همه بالاتر امانت و صداقت عجيبى بود كه در زندگانى آن حضرت وجود داشت و در زندگى اجتماعى و برخوردها از او مشاهده مى‏شد، هيچگاه در خلوت و جلوت، در هيچ امر مالى و غير مالى، در معاشرت با مردان و زنان،كوچكترين انحراف اخلاقى و خيانتى از او ديده نشد تا آنجا كه هنوز سنين جوانى و دوران طوفانى زندگى را پشت سر نگذارده بود و شايد بيش از بيست سال از عمرش نگذشته بود كه به"محمد امين"معروف شد و مردم مكه اين لقب پرافتخار را به او دادند و هر كجا او را مى‏ديدند به همديگر نشان داده و مى‏گفتند: امين آمد!
حسن اخلاق و امانت و صداقت رسول خدا(ص)تدريجا زبانزد خاص و عام و نقل مجلس مردم در هر كوى و برزن گرديد و آن حضرت را محبوب مردم مكه گردانيد، و همين جريان سبب باز شدن صفحه جديدى در زندگى آن بزرگوار شد و يكى از اسباب و علل ازدواج آن حضرت با خديجه بود.

ازدواج با خديجه و ماجراهاى بعد از آن تا بعثت
شرح حال كوتاهى از زندگى خديجه(س)
خديجه(س) دختر خويلد بود و از طرف پدر با رسول خدا(ص)عموزاده و نسب هر دو به قصى بن كلاب مى‏رسيد.
خديجه از نظر نسب از خانواده‏هاى اصيل و اشراف مكه بود و از اين رو وقتى بزرگ شد خواستگاران زيادى داشت و بنا به نقل اهل تاريخ سرانجام او را به عقد عتيق بن عائد مخزومى در آوردند ولى چند سالى از اين ازدواج نگذشته بود كه عتيق از دنيا رفت و سپس شوهر ديگرى كرد كه او را ابو هالة بن منذر اسدى مى‏گفتند.
خديجه از شوهر دوم دخترى پيدا كرد كه نامش را هند گذارد و بدين جهت خديجه را ام هند مى‏ناميدند.
شوهر دوم خديجه نيز پس از چند سال از دنيا رفت و ديگر تا سن چهل سالگى شوهر نكرد تا وقتى كه به ازدواج رسول خدا(ص) درآمد.
پيش از اين گفتيم كه مردم مكه از راه تجارت روزگار مى‏گذرانيدند و از اين راهـبه اندازه ثروت و مال التجاره‏اى كه داشتندـسود مى‏بردند.
خديجه كه خود از اشراف مكه و ثروتمند بود از دو شوهرى نيز كه كرده بود ثروت زيادى به او رسيد و از اين رو در رديف ثروتمندترين افراد مكه درآمد و بخصوص از راه تجارتى كه مى‏كرد روز به روز به ثروتش افزوده مى‏گشت تا جايى كه‏برخى از مورخين رقم شتران او را كه مال التجاره حمل مى‏كردند تا هشتاد هزار شتر نوشته‏اند كه ظاهرا اغراق آميز باشد.
برنامه تجارتى او اين گونه بود كه مردان را براى حمل و نقل مال التجاره اجير مى‏كرد و آنها را در سود معاملات نيز شريك مى‏ساخت و بدين جهت افرادى كه اجير او مى‏شدند سعى مى‏كردند سود بيشترى در معاملات ببرند تا سهم بيشترى عايدشان گردد.
اصالت خانوادگى و نجابت ذاتى و محاسن اخلاقى و ثروت روز افزون خديجه سبب شد كه بزرگان مكه به فكر خواستگارى و ازدواج با خديجه بيفتند و مردان سرشناس و بزرگى چون عقبة بن ابى معيط و صلت بن ابى شهاب كسانى را براى خواستگارى به خانه خديجه بفرستند ولى او به همگى پاسخ منفى مى‏داد و حاضر به ازدواج با آنها نشد.
شايد آنچه بيشتر از همه،صناديد و رؤساى قريش را شيفته ازدواج با خديجه كرده بود و آرزوى همسرى او را داشتند جود و بخشش و بزرگوارى خديجه بود كه از نزديك مى‏ديدند و براى آنها مسلم شده بود كه اين بانوى بزرگوار مانند بسيارى از ثروتمندان ديگر مكه چنان نيست كه در فكر اندوختن ثروت و افزودن سيم و زر باشد، بلكه در كنار اين همه ثروت روز افزون تا جايى كه مى‏تواند از بى نوايان و ايتام دستگيرى كرده و خانواده‏هاى بى سرپرست را سرپرستى مى‏كند تا آنجا كه او را"ام الصعاليك"و"ام الايتام"يعنى مادر بى نوايان و يتيمان مى‏خواندند.
دومين سفر رسول خدا
ابو طالب كه مردى فقير و عيالوار بود و مى‏ديد كه فرزند برادرش سنين جوانى راپشت سر مى‏گذارد به فكر تشكيل خانه و خانواده‏اى براى آن حضرت افتاد و چون وضع مالى وى اجازه نمى‏داد كه از مال خودش اين كار را انجام دهد در صدد برآمد تا از راهى به اين آرزوى خود جامه عمل بپوشاند از اين رو پيشنهاد كرد كه خوب است مانند مردان ديگرى كه براى خديجه تجارت مى‏كنند و سود مى‏برند تو نيز آماده‏شوى تا در اين باره با خديجه مذاكره كنيم و با او قرارى بگذاريم شايد سودى به دست آورى و وسيله ازدواج تو از اين راه فراهم گردد و من مى‏دانم اگر در اين باره با خديجه مذاكره كنم روى سابقه امانت و صداقتى كه دارى خديجه مشتاقانه پيشنهاد مرا مى‏پذيرد.
محمد(ص)قبول كرد و ابو طالب براى مذاكره به خانه خديجه رفت.
خديجه كه گويا خود منتظر چنين پيشنهادى بود با كمال رغبت و ميل پيشنهاد ابو طالب را پذيرفت و در برابر مزدى كه براى اين كار قرار دادندـكه بنابر اختلاف دو شتر جوان و يا چهار شتر بودـقرار شد محمد(ص)به همراه كاروانيان ديگر براى تجارت به شام برود.
در مناقب ابن شهر آشوب است كه در يكى از اعياد زنان قريش در مسجد الحرام اجتماع كرده بودند كه ناگهان مردى يهودى به نزد آنان آمده گفت: به اين زودى در ميان شما پيغمبرى مبعوث خواهد شد پس هر يك از شما زنان كه مى‏تواند همچون زمينى در زير پاى او باشد كه گام بر آن نهد حتما اين كار را بكند!
زنان قريش كه اين جسارت و گستاخى را از او ديدند سنگبارانش كردند و او نيز فرار كرد ولى اين سخن در دل خديجه كه در آن محفل حضور داشت اثرى به جاى گذارد و مترصد بود تا آن پيغمبر را بشناسد و در صورت امكان به ازدواج او درآيد. به دنبال آن داستان اجير كردن رسول خدا(ص) را براى تجارت كه منجر به اين ازدواج شد نقل مى‏كند.
و در تاريخ ابن هشام است كه گويد:راستگويى و امانت و خوش خلقى رسول خدا(ص)كه زبانزد همگان شده بود به گوش خديجه نيز رسيد و همين موجب شد كه خديجه خود به نزد آن حضرت فرستاد و پيشنهاد كرد كه همراه كاروان به شام رود و براى خديجه تجارت كند و در برابر بيش از مزدى كه به ديگران پرداخت مى‏كرد به آن حضرت بدهد.
و از داستان پيشنهاد ابو طالب و رفتن او به نزد خديجه چيزى نقل نمى‏كند. نگارنده گويد:در تاريخ يعقوبى و البداية و النهاية (18) از عمار بن ياسر(ره)نقل شده كه گفته است:رسول خدا(ص)هيچ گاه در زندگى اجير كسى نشد، و روى اين نقل رسول خدا(ص)به صورت مضاربه و يا شركت با خديجه به اين سفر تجارتى اقدام فرموده.
و به هر ترتيب كه بود رسول خدا عازم سفر شام و تجارت براى خديجه گرديد، و هنگامى كه مى‏خواستند حركت كنند خديجه غلام خود ميسره را نيز همراه آن حضرت روانه كرد و بدو دستور داد همه جا از محمد(ص)فرمانبردارى كند و خلاف دستور او رفتارى نكند.
عموهاى رسول خدا(ص) و بخصوص ابو طالب نيز در وقت حركت به نزد كاروانيان آمده و سفارش آن حضرت را به اهل كاروان كردند و بدين ترتيب كاروان به قصد شام حركت كرد و مردمى كه براى بدرقه رفته بودند به خانه‏هاى خود بازگشتند.
وجود ميمون و پربركت رسول خدا(ص)كه به هر كجا قدم مى‏گذارد بركت و فراخى نعمت را با خود بدانجا ارمغان مى‏برد موجب شد كه اين بار نيز كاروان مكه مانند چند سال قبل، از آسايش و سود بيشترى برخوردار گردد و آن تعب، رنج و مشقتهاى سفرهاى پيشين را نبينند و از اين رو زودتر از معمول به حدود شام رسيدند.
مورخين عموما نوشته‏اند: هنگامى كه رسول خدا(ص)به نزديكى شامـيا همان شهر بصرىـرسيد از كنار صومعه‏اى عبور كرد و در زير درختى كه در آن نزديكى بود فرود آمده و نشست.
راهب اين صومعه نسطورا نام داشت، و با ميسره كه در سفرهاى قبل از آنجا عبور مى‏كرد آشنايى پيدا كرده بود.
نسطورا از بالاى صومعه خود قطعه ابرى را مشاهده كرده بود كه بالاى سر كاروانيان سايه افكنده و همچنان پيش رفت تا بالاى سر آن درختى كه محمد(ص)پاى آن منزل كرد، ايستاد. ميسره كه به دستور بانوى خود همه جا همراه رسول خدا(ص)بود و از آن حضرت جدا نمى‏شد ناگهان صداى نسطورا را شنيد كه او را به نام صدا مى‏زند!
ميسره برگشت و پاسخ داده گفت:"بله"!
نسطوراـاين مردى كه پاى درخت فرود آمده كيست؟
ميسرهـمردى از قريش و از اهل مكه است!
نسطورا به ميسره گفت: به خدا سوگند زير اين درخت جز پيغمبر فرود نيايد، و سپس سفارش آن حضرت را به ميسره و كاروانيان كرد و از نبوت آن حضرت در آينده خبرهايى داد.
كار خريد و فروش و مبادله اجناس كاروانيان به پايان رسيد و آماده مراجعت به مكه شدند،ميسره در راه كه به سوى مكه مى‏آمدند حساب كرد و ديد سود بسيارى در اين سفر عايد خديجه شده از اين رو به نزد رسول خدا(ص) امده گفت: ما سالها است براى خديجه تجارت مى‏كنيم و در هيچ سفرى اين اندازه سود نبرده‏ايم، و از اين رو بسيار خوشحال بود و انتظار مى‏كشيد هر چه زودتر به مكه برسند و خود را به خديجه رسانده و اين مژده را به او بدهد.
چون به پشت مكه و وادى"مر الظهران"رسيدند به نزد رسول خدا آمده گفت:خوب است شما جلوتر از كاروان به مكه برويد و جريان مسافرت و سود بسيار اين تجارت را به اطلاع خديجه برسانيد!
نزديك ظهر بود و خديجه در آن ساعت در غرفه‏اى كه مشرف بر كوچه‏هاى مكه بود نشسته بود ناگاه سوارى را ديد كه از دور به سمت خانه او مى‏آمد و لكه ابرى بالاى سر اوست و چنان است كه پيوسته به دنبال او حركت مى‏كند و او را سايبانى مى‏كند.
سوار نزديك شد و چون بدر خانه خديجه رسيد و پياده شد ديد محمد(ص) است كه از سفر تجارت باز مى‏گردد.
خديجه مشتاقانه او را به خانه درآورد و حضرت با بيان شيرين و سخنان دلنشين خود جريان مسافرت و سود بسيارى را كه عايد خديجه شده بود شرح داد و خديجه‏محو گفتار آن حضرت شده بود و پيوسته در فكر آن لكه ابر بود و چون سخنان رسول خدا(ص)تمام شد پرسيد: ميسره كجاست؟
فرمود: به دنبال ما او هم خواهد آمد.
خديجهـكه مى‏خواست ببيند آيا آن ابر براى سايبانى او دوباره مى‏آيد يا نه. گفت:خوب است به نزد او بروى و با هم بازگرديد!
و چون حضرت از خانه بيرون رفت خديجه به همان غرفه رفت و به تماشا ايستاد و با كمال تعجب مشاهده كرد كه همان ابر آمد و بالاى سر آن حضرت سايه افكند تا از نظر پنهان گرديد.
به دنبال اين ماجرا ميسره هم از راه رسيد و جريان مسافرت و آنچه را ديده و از نسطوراى راهب شنيده بود براى خديجه شرح داد و با مشاهدات قبلى خديجه و چيزهايى كه از مرد يهودى شنيده بود او را مشتاق ازدواج با رسول خدا(ص)كرد و شوق همسرى آن حضرت را به سر او انداخت.
و بر طبق اين نقل:خديجه به عنوان اجرت چهار شتر به رسول خدا داد و ميسره را نيز به خاطر مژده‏اى كه به او داده بود آزاد كرد و آن گاه به نزد ورقة بن نوفل كه پسر عموى خديجه بود و به دين مسيح زندگى مى‏كرد و مطالعات زيادى در كتابهاى دينى داشت رفت و داستان مسافرت محمد(ص) را به شام و آنچه را ديده و شنيده بود همه را براى او تعريف كرد.
سخنان خديجه كه تمام شد ورقة بن نوفل بدو گفت: اى خديجه اگر آنچه را گفتى راست باشد بدانكه محمد پيامبر اين امت خواهد بود، و من هم از روى اطلاعاتى كه به دست آورده‏ام منتظر ظهور چنين پيغمبرى هستم و مى‏دانم كه اين امت را پيامبرى است كه اكنون زمان ظهور و آمدن اوست. (19)
اين جريانات كه به فاصله كمى براى خديجه پيش آمده بود او را بيش از پيش مشتاق همسرى با محمد(ص)كرد و با اينكه بزرگان قريش آرزوى همسرى او راداشتند و به خواستگارانى كه فرستاده بودند پاسخ منفى داده و همه را رد كرده بود، در صدد برآمد تا به وسيله‏اى علاقه خود را به ازدواج با محمد(ص)به اطلاع آن حضرت برساند، و از اين رو به دنبال نفيسهـكه يكى از زنان قريش و دوستان خديجه بودـفرستاد و به طور خصوصى درد دل خود را به او گفت و از او خواست تا نزد محمد(ص)برود و هرگونه كه خود صلاح مى‏داند موضوع را به آن حضرت بگويد.
نفيسه به نزد محمد(ص) امد و به آن حضرت عرض كرد: اى محمد چرا زن نمى‏گيرى؟
حضرت پاسخ داد:
ـچيزى ندارم كه به كمك آن زن بگيرم!
نفيسه گفت:
اگر من اشكال كار را برطرف كنم و زنى مال دار و زيبا از خانواده‏هاى شريف و اصيل براى تو پيدا كنم حاضر به ازدواج هستى؟
فرمود: از كجا چنين زنى مى‏توانم پيدا كنم؟
گفت: من اين كار را خواهم كرد و خديجه را براى اين كار آماده مى‏كنم سپس به نزد خديجه آمد و جريان را گفت و قرار شد ترتيب كار را بدهند.
موضوع از صورت خصوصى بيرون آمد و به اطلاع عموهاى رسول خدا(ص) و عموى خديجه عمرو بن اسد و ديگر نزديكان رسيد و ترتيب مجلس خواستگارى و عقد داده شد.
مراسم ازدواج و عقد خديجه
خانه خديجه مركز رفت و آمد بزرگان قريش و داد و ستد اموال تجارتى بود و بيشتر اوقات نيز مستمندان و يتيمان براى رفع نيازمنديهاى خود بدانجا رو مى‏آوردند و هيچ گاه از ارباب حاجت خالى نبود.
ولى آن روز محفل تازه‏اى در آنجا تشكيل شده بود و همگىـو شايد از همه بيشتر خود خديجهـانتظار انجام مراسم عقد و ازدواجى را كه محفل به خاطر آن‏تشكيل شده بود مى‏كشيدند.
محمد(ص) در آن روز بيست و پنج سال از عمر شريفش گذشته بود و خديجه چهل سال داشت.
چند تن از بزرگان قريش براى انجام مراسم عقد بدان مجلس دعوت شده و حضور داشتند و عموهاى پيغمبر نيز شركت كرده بودند و از بستگان خديجه نيز چند تن آمده بودند كه از همه معروفتر پسر عمويش ورقة بن نوفل بود و مسرت و خوشحالى از چهره وى و ديگران بخوبى نمايان بود.
خطبه عقد به وسيله ابو طالب كه بزرگ بنى هاشمـو كفيل رسول خدا(ص)بود اجرا گرديد و متن آن خطبه كه در تواريخ با مختصر اختلافى ثبت شده اين گونه بود:
"الحمد لله الذى جعلنا من ذرية ابراهيم و زرع اسماعيل و ضئضى‏ء معد، و عنصر مضر، و جعلنا حضنة بيته، و سواس حرمه، و جعله لنا بيتا محجوجا و حرما آمنا، و جعلنا الحكام على الناس، ثم ان ابن أخى هذا محمد بن عبد الله لا يوازن برجل من قريش الا رجح به، و لا يقاس بأحد منهم الا عظم عنه، و ان كان فى المال مقلا،فان المال ظل زائل، و عارية مسترجعة و له و الله خطب عظيم و نبأ شايع، و له رغبة فى خديجة، و لها فيه رغبة،فزوجوه و الصداق ما سألتموه من مالى عاجلة و آجلة"
[ستايش خداى بزرگ را كه ما را از نژاد ابراهيم و نسل اسماعيل و ريشه"معد"و اصل"مضر" (20) گردانيد، و ما را سرپرستان خانه و خدمتگزاران حرمش قرارمان داد، و كعبه را براى ما خانه‏اى كه مقصود حاجيان است و حرمى امن گردانيد و ما را فرمانروايان مردم قرار داد.
ـاين محمدـبرادرزاده منـاست كه با هر مردى از قريش از نظر فضيلت سنجيده شود از او برتر آيد، و با هر كدام از آنان مقايسه گردد از او فزونتر باشد. و او اگر چه از نظر مالى تهى دست است اما از آنجا كه پول و ثروت سايه‏اى است گذرا و عاريتى كه هر روز در دست اين و آن باشد از اين رو تهى دستى از مقام و شخصيت او نكاهد، و به خدا سوگند محمد در آينده داستانى بزرگ و سرگذشتى مشهور دارد، وى متمايل به ازدواج خديجه است و خديجه نيز بدو مايل، اينك او را به ازدواج محمد درآوريد و مهريه هم هر چه خواستيد به عهده من است كه نقد يا نسيه‏بپردازم.]
خطبه عقد پايان يافت و پسر عموى خديجه ورقة بن نوفلـو بنا به قولى پدرش كه در مجلس بودـپاسخ داد كه ما هم به اين ازدواج راضى هستيم و او را به عقد وى در آورديم.
و در پاره‏اى از تواريخ است كه ابو طالب مهريه خديجه را بيست شتر قرار داد و در تاريخ ديگرى است كه مهريه پانصد درهم پول بوده است.
اين مراسم با سرور و شادمانى انجام شد و به دنبال آن محمد(ص) دستور داد دو شتر نحر كردند و غذايى به عنوان وليمه عروسى تهيه شد و خديجه نيز جامه عروسى به تن كرد و مراسم زفاف انجام شد و رسول خدا(ص) از آن پس در كنار خديجه احساس آرامش بيشترى در زندگى مى‏كرد و خديجه يار و كمك كار خوبى در پيشبرد هدفهاى عاليه رسول خدا گرديد.
و از روزى كه رسول خدا از سفر تجارتى شام به مكه بازگشت تا روزى كه اين مراسم پايان پذيرفت نزديك به دو ماهـو به قولى پانزده روزـطول كشيد. و از كسانى كه اشعارى به عنوان تهنيت و تبريك سروده عبد الله بن غنم يكى از شعراى مشهور عرب است كه خطاب به خديجه گويد:
هنيئا مريئا يا خديجة قد جرت‏
لك الطير فيما كان منك بأسعد (21)
تزوجته خير البرية كلها
و من ذا الذى فى الناس مثل محمد (22)
و بشر به البران عيسى بن مريم‏
و موسى بن عمران فيا قرب موعد (23)
اقرت به الكتاب قدما بأنه‏
رسول من البطحاء هاد و مهتد (24)
فرزندان رسول خدا(ص) از خديجه
خديجه نخستين همسر رسول خدا(ص)بود و تا وى زنده بود زنى ديگرى اختيار نفرمود و خداوند از خديجه دو پسر و چهار دختر به آن حضرت عنايت فرمود.
پسران آن حضرت عبارت بودند از قاسم و عبد الله و دختران:زينب، ام كلثوم، رقيه و فاطمه زهرا(س).
قاسم و عبد الله هر دو در كودكى قبل از بعثت از دنيا رفتند، و دختران آن حضرت همگى تا پس از بعثت آن حضرت زنده بودند و اسلام اختيار كرده با رسول خدا(ص)به مدينه هجرت كردند. به شرحى كه پس از اين خواهد آمد.
شمه‏اى از فضايل خديجه
از احاديث مشهور ميان شيعه و اهل سنت اين حديث است كه پيغمبر(ص)فرمود:
از مردان گروه زيادى به كمال رسيدند ولى از ميان زنان فقط چهار زن به كمال رسيدند: اسيه دختر مزاحم، زن فرعونـمريم دختر عمران،خديجه دختر خويلد و فاطمه دختر محمد.
و نيز فرمود:
بهترين زنان بهشت چهار زن هستند مريم دختر عمران،خديجه دختر خويلد،فاطمه دختر محمد و آسيه دختر مزاحمـهمسر فرعونـ.
و در حديث ديگرى فرمود:
خداى عز و جل از زنان عالم چهار زن را برگزيد: مريم، اسيه،خديجه و فاطمه.
و در تفسير عياشى از امام باقر(ع) از رسول خدا (ص) روايت شده كه فرمود:
در شب معراج چون بازگشتم از جبرئيل پرسيدم: اى جبرئيل آيا حاجتى دارى؟
گفت: حاجت من آن است كه خديجه را از طرف خداى تعالى و از جانب من سلام برسانى. و در كشف الغمة از على(ع) روايت كرده كه روزى رسول خدا(ص) در پيش زنان خود بود و در اين هنگام نام خديجه برده شد آن حضرت گريست،عايشه گفت: اين چه گريه است كه براى پيرزنى از بنى اسد مى‏كنى؟
حضرت با ناراحتى فرمود: او هنگامى مرا تصديق كرد كه شما تكذيبم كرديد، و به من ايمان آورد وقتى كه شما به من كافر بوديد و براى من فرزند زاييد كه شما عقيم مانديد. عايشه گويد: از آن پس هرگاه مى‏خواستم به نزد رسول خدا(ص) تقرب جويم به وسيله نام خديجه تقرب مى‏جستم.
و ابن هشام در كتاب سيره از عبد الله بن جعفر بن ابيطالب روايت كرده كه رسول خدا(ص)فرمود: من مأمور شدم تا خديجه را به خانه‏اى از در و لؤلؤ در بهشت بشارت دهم.
پس از ازدواج با خديجه
چنانكه گفتيم خديجه كه به همسرى رسول خدا(ص) درآمد بزرگترين كمك كار و ياور آن حضرت در هدفهاى عاليه او چه قبل از بعثت و چه پس از آن گرديد، زيرا علاقه خديجه نسبت به رسول خدا(ص) صرف نظر از جنبه علاقه و محبتهاى معمولى كه ميان زن و شوهر استـعشقى معنوى و علاقه‏اى روحانى بود، او نسبت به رسول خدا(ص)عشق مى‏ورزيد چون او را مردى كامل در صفات انسانى و دور از رذايل اخلاقى مى‏ديد، افتخار مى‏كرد كه به همسرى مردى شريف، بزرگوار، امين، راستگو،كريم و متواضع درآمده است،كسى كه بيشتر اوقات خود را صرف اصلاح حال مردم و دستگيرى بينوايان و يتيمان مى‏كند و هميشه در فكر است تا بتواند از طريقى عادات زشت مردم نادان و اخلاق مردم جاهليت را دگرگون سازد.
خديجه عاشق فضيلت و شيفته اصلاح اجتماع بود و معشوق خود را در وجود رسول خدا(ص) يافته بود، و اساسا كمال و شخصيت خديجه در همين بود و آنچه او را از زنان ديگر ممتاز كرده بود همين بود و به همين جهت رسول خدا(ص)نيز او را دوست مى‏داشت. اين توافق روحى و ازدواج جسمانىـروحانى سبب شد تا خديجه از طرفى با مال و ثروت خود و از سوى ديگر با تقويت روحى و دلدارى دادن آن حضرت بهترين كمك را به پيشرفت هدف رسول خدا بكند و به همين سبب محمد(ص) تا زنده بود از ياد خديجه بيرون نمى‏رفت چنانكه در فصل پيش يادآور شديم.
و همين علاقه و محبت نيز سبب شد تا خديجه شوهر عزيز خود را به حال خود بگذارد تا بيشتر و بهتر فكر كند و با آرامش روحى بهترى به اصلاح اجتماعى بپردازد و از اين رو از آن پس كه به همسرى رسول خدا درآمد آن حضرت را از كارهاى تجارت معاف كرد و جز يكى دو مورد كه برخى از مورخين نوشته‏اند به كارهاى تجارتى نپرداخت.
داستان تجديد بناى كعبه و حكميت رسول خدا
از اتفاقاتى كه در اين دوره از زندگى رسول خدا(ص)يعنى پس از ازدواج با خديجه تا بعثت پيش آمد داستان تجديد بناى كعبه و حكميت رسول خدا(ص) است كه مورخين با اختلاف اندكى آن را نقل كرده‏اند و اجمال داستان اين بود كه پس از آن كه سى و پنج سال از عمر شريف رسول خدا(ص)گذشته بودـيعنى ده سال پس از ازدواج با خديجهـسيلى بنيان كن از كوههاى مكه سرازير شد و وارد مسجد گرديد و قسمتى از ديوار كعبه را شكافت و ويران كرد، و از سوى ديگر كعبه سقف نداشت و ديوارهاى اطراف آن نيز كوتاه بود و ارتفاع آن كمى بيشتر از قامت يك انسان بود و همين موضوع سبب شد تا در آن روزگار سرقتى، در خانه كعبه واقع شد، و اموال و جواهرات كعبه را كه در چاهى درون كعبه بود، بدزدند و با اينكه پس از چندى سارق را پيدا كردند و اموال را از او گرفتند و دستش را به جرم دزدى بريدند اما همين سرقت،قريش را به فكر انداخت تا سقفى براى خانه كعبه بزنند، ولى اين تصميم به بعد موكول شد.
ويرانى قسمتى از خانه كعبه سبب شد تا قريش به مرمت آن اقدام كنند و ضمنا به فكر قبلى خود نيز جامه عمل بپوشانند. و براى انجام اين منظور ناچار بودند ديوارهاى‏اطراف را خراب كنند و از نو تجديد بنا كنند.
مشكلى كه سر راهشان بود،يكى نبودن چوب و تخته‏اى كه بتوانند با آن سقفى بر روى ديوارهاى كعبه بزنند و ديگر وحشت از اينكه اگر بخواهند ديوارها را خراب كنند مورد غضب خداى تعالى قرار گيرند و اتفاقى بيفتد كه نتوانند اين كار را به پايان برسانند.
مشكل اول با يك اتفاق غير منتظره كه پيش بينى نكرده بودند حل شد و چوب و تخته آن تهيه گرديد و آن اتفاق اين بود كه يكى از كشتيهاى تجار رومى كه از مصر مى‏آمد در نزديكى جده به واسطه طوفان درياـو يا در اثر تصادف با يكى از سنگهاى كف درياـشكست و صاحب كشتىـكه به گفته برخى نامش"يا قوم"بودـاز مرمت و اصلاح كشتى مأيوس شد و از بردن آن صرفنظر كرد،قريش نيز كه از ماجرا خبردار شدند به نزد او رفته و تخته‏هاى آن را براى سقف كعبه خريدارى كردند و به شهر مكه آوردند.
در شهر مكه نيز نجارى قبطى بود كه او نيز مقدارى از مصالح كار را آماده كرد و بدين ترتيب مشكل كار از اين جهت برطرف گرديد.
و مشكل دوم وحشتى بود كه آنها از اقدام به خرابى و ويرانى و زدن كلنگ به ديوار خانه و تجديد بناى آن داشتند و مى‏ترسيدند مورد خشم خداى كعبه قرار گيرند و به بلايى آسمانى يا زمينى دچار شوند و به همين جهت مقدمات كار كه فراهم شد و چهار سمت خانه را براى خرابى و تجديد بنا ميان خود قسمت كردند، جرئت اقدام به خرابى نداشتند تا اينكه وليد بن مغيره به خود جرئت داد و كلنگ را دست گرفته و پيش رفت و گفت:خدايا تو مى‏دانى كه ما از دين تو خارج نشده و منظورى جز انجام كار خير نداريم، اين سخن را گفت و كلنگ خود را فرود آورد و قسمتى از ديوار را خراب كرد.
مردم ديگر تماشا مى‏كردند و جرئت جلو رفتن نداشتند و با هم گفتند: ما امشب را هم صبر مى‏كنيم اگر بلائى براى وليد نازل نشد،معلوم مى‏شود كه خداوند به كار ما راضى است و اگر ديديم وليد به بلايى گرفتار شد دست به خانه نخواهيم زد و آن‏قسمتى را هم كه وليد خراب كرد تعمير مى‏كنيم.
فردا كه ديدند وليد صحيح و سالم از خانه بيرون آمد و دنباله كار گذشته خود را گرفت ديگران نيز پيش رفته روى تقسيم بندى كه كرده بودند اقدام به خرابى ديوارهاى كعبه نمودند.
قريش ديوارهاى اطراف كعبه را تا اساس خانه كه به دست حضرت ابراهيم(ع)پايه‏گذارى شده بود كندند، در آنجا به سنگ سبز رنگى برخوردند كه همچون استخوانهاى مهره كمر در هم فرو رفته و محكم شده بود و چون خواستند آنجا را بكنند لرزه‏اى شهر مكه را گرفت كه ناچار شدند از كندن آن قسمت صرف نظر كنند و همان سنگ را پايه قرار داده و شروع به تجديد بنا كردند.
و در پاره‏اى از تواريخ است كه رسول خدا(ص)نيز در اين عمليات بدانها كمك مى‏كرد تا وقتى كه ديوارهاى اطراف كعبه به وسيله سنگهاى كبودى كه از كوههاى مجاور مى‏آوردند به مقدار قامت يك انسان رسيد و خواستند حجر الاسود را به جاى اوليه خود نصب كنند در اينجا بود كه ميان سران قبايل اختلاف پديد آمد و هر قبيله‏اى مى‏خواست افتخار نصب آن سنگ مقدس را به دست آورد.
دسته بندى قبايل شروع شد و هر تيره از تيره‏هاى قريش جداگانه مسلح شده و مهياى جنگ گرديدند،فرزندان عبد الدار طشتى را از خون پر كرده و دستهاى خود را در آن فرو بردند و با يكديگر همپيمان شده گفتند: تا جان در بدن داريم نخواهيم گذارد غير از ما كس ديگرى اين سنگ را به جاى خود نصب كند، بنى عدى هم با ايشان همپيمان شدند. و همين اختلاف سبب شد كه كار ساختن خانه تعطيل شود.
سه چهار روز به همين منوال گذشت و بزرگان و سالخوردگان قريش در صدد چاره‏جويى برآمده دنبال راه حلى مى‏گشتند تا موضوع را خردمندانه حل كنند كه كار به جنگ و زد و خورد نكشد.
روز چهارم يا پنجم بود كه پس از شور و گفتگو همگى پذيرفتند كه هر چه ابا اميه بن مغيره كه سالمندترين افراد قريش بود رأى دهد بدان عمل كنند و او نيز رأى داد:
نخستين كسى كه از در مسجدـكه به طرف صفا باز مى‏شدـ(و برخى هم گفته‏اندمقصود باب بنى شيبه بوده) وارد شد در اين كار حكميت كند و هر چه او گفت همگى بپذيرند. قريش اين رأى را پذيرفتند و چشمها به درب مسجد دوخته شد.
ناگاه محمد(ص) را ديدند كه از در مسجد وارد شد، همگى فرياد زدند: اين امين است كه مى‏آيد، اين محمد است!و ما همگى به حكم او راضى هستيم و چون حضرت نزديك آمد و جريان را به او گفتند فرمود: پارچه‏اى بياوريد پارچه را آوردند رسول خدا(ص)پارچه را پهن كرد و حجر الاسود را ميان پارچه گذارد آن گاه فرمود: هر يك از شما گوشه آنرا بگيريد و بلند كنيد، رؤساى قبايل پيش آمدند و هر كدام گوشه پارچه را گرفتندـو بدين ترتيب همگى در بلند كردن آن سنگ شركت جستندـو چون سنگ را محاذى جايگاه اصلى آن آوردند خود آن حضرت پيش رفته و حجر الاسود را از ميان پارچه برداشت و در جايگاه آن گذارد،سپس ديوار كعبه را تا هيجده ذراع بالا بردند.
و بدين ترتيب كار ساختمان كعبه به پايان رسيد و نزاعى كه ممكن بود به زد و خورد و كشت و كشتار و عداوتهاى عميق قبيله‏اى منجر شود با تدبير آن حضرت مرتفع گرديد.

زمزمه مخالفت با بت پرستى
چنانكه گفتيم رسول خدا(ص)پس از ازدواج با خديجه احساس آرامش بيشترى از نظر زندگى مى‏كرد و ثروت خديجه كه به رايگان و از روى رضا و رغبت همگى را در اختيار آن حضرت گذارده بود فكر او را از اين راه تا حدودى آسوده ساخت و بيشتر در فكر اصلاح اجتماعى كه در آن زندگى مى‏كرد و برانداختن عادات و رسوم زشتى كه گريبانگير مردم شده بود به سر مى‏برد، و هر چه سن او به چهل سالگى نزديكتر مى‏شد آمادگى بيشترى در وجود آن حضرت براى مبارزه با آن انحرافات پديدار مى‏گرديد.
از طرفى متفكران جزيرة العرب و بخصوص مكه نيز تدريجا از رفتار و اعمال انحرافى و زشت مردم منزجر شده و زمزمه مخالفت با بت پرستى و ساير رفتار ناهنجارآنها بلند شده بود.
از كسانى كه در همان روزگار بناى مخالفت با رفتار مردم و مبارزه با بت پرستى و بتها را گذاردند و داستان آنها در تواريخ ضبط شده يكى ورقة بن نوفل پسر عموى خديجه بود و ديگرى عبيد الله بن جحش و سومى عثمان بن حويرث و چهارمى زيد بن عمرو بن نفيل است.
اين چهار نفر در يكى از اعياد رسمى قريش كه هر ساله مى‏گرفتند و در آن روز كنار يكى از بتها جمع مى‏شدند و براى آن قربانيها مى‏كردند و به رقص و پايكوبى آن روز را بسر مى‏بردند، از مردم كناره گرفته و درباره رفتار و اعمال آن روز كه از آنها ديده بودند به گفتگو پرداخته و پس از آنكه با يكديگر قرار گذاردند تا سخنان آن جلسه پنهان بماند يكى از آنها چنين گفت: به خدا اين اعمالى كه اينها امروز انجام دادند اعمالى نادرست و مخالف آيين پدرشان ابراهيم خليل بوده!و به دنبال اين سخنان ادامه داد و گفت: اخر!اين چه كارى است كه ما به دور سنگى كه نه مى‏شنود و نه مى‏بيند و نه سود و زيانى دارد گرد آييم و بچرخيم و اين حركات را انجام دهيم، بياييد هر كدام به سويى رويم و دين صحيحى براى خود انتخاب كنيم، زيرا اين كه اكنون بدان پايبند هستيم دين نيست، و به دنبال همين گفتار هر يك براى پيدا كردن دين حق به سويى رفت و از بت پرستى دست كشيدند.
ورقة بن نوفل به دين مسيحيت درآمد و اعتقاد محكمى بدان پيدا كرد و درباره دين مزبور اطلاعات و علوم بسيارى هم كسب كرد.
عبيد الله بن جحش به همان حال ترديد ماند تا پس از ظهور اسلام مسلمان شد و با همسرش ام حبيبه دختر ابو سفيان جزء مسلمانانى كه به حبشه مهاجرت كردند بدانجا رفت ولى در آنجا به دين نصارى درآمد و همانجا بود تا از دنيا رفت، و رسول خدا(ص)هنگامى كه از مرگ وى مطلع شد و دانست كه ام حبيبه بى سرپرست در ديار غربت مانده و به خاطر اينكه مسلمان شده بود روى بازگشت به مكه و خانه پدر را هم ندارد، به وسيله نجاشىـپادشاه حبشهـاز وى خواستگارى كرد و او را به عقد خويش درآورد، به شرحى كه ان شاء الله در جاى خود مذكور خواهد شد. عثمان بن حويرث نيز از آن مجلس كه برخاست يكسره به نزد پادشاه روم رفت و به دين نصرانيت درآمد و در دربار پادشاه روم مقام و منزلتى هم تحصيل كرد و همانجا بود تا از دنيا رفت.
زيد بن عمرو نيز به حال ترديد باقى ماند و از بت پرستى دست كشيد و از گوشت مردار و گوشت قربانيهايى كه براى بتها مى‏كردند نمى‏خورد، و از اعمال زشت ديگر مردم مكه نيزـمانند كشتن دخترهاـجلوگيرى مى‏كرد ولى دين يهود و نصرانيت را نيز انتخاب نكرد و معتقد بود كه بر دين ابراهيم و كيش اوست.
زيد بن عمرو در راه مبارزه با بت پرستى و اعمال انحرافى قريش آزارهايى هم از مردم و بخصوص عمويش خطاب بن نفيلـپدر عمرـمتحمل شد و گاهى هم كه مى‏خواست از مكه هجرت كند عمويش خطاب مانع خروج او مى‏شد ولى به هر ترتيبى بود مخفيانه از مكه فرار كرد و با مشكلات زيادى كه مسافرت آن زمان معمولا داشت خود را به موصل رسانيد و از آنجا به شام رفت و بيشتر رهبانان نصارى را ديد و از آنها علوم بسيارى كسب كرد تا سرانجام به نزد راهبى كه در سرزمين بلقاء(ناحيه جنوبى كشور اردن كنونى)سكونت داشت رفت و در آنجا شرح حال خود را به وى گفت و اظهار كرد من به دنبال دين حق و آيين حضرت ابراهيم(ع)بدينجا آمده‏ام.
راهب مزبور بدو گفت: تو به دنبال چيزى آمده‏اى كه بدان دست نخواهى يافت ولى آنچه مى‏توانم به تو بگويم آن است كه زمان ظهور آن پيغمبرى كه از سرزمين شما بيرون مى‏آيد نزديك شده و اوست كه به دين حنيف ابراهيم مبعوث خواهد گشت و تو خود را به او برسان.
زيد كه تا آن وقت تحقيق زيادى درباره دين يهود و مسيح كرده بود ولى هيچ كدام را نپذيرفته بود و نتوانسته بودند روح كنجكاو او را قانع سازند پس از شنيدن اين سخن با سرعت به سوى مكه رهسپار شد ولى قبل از اينكه به مكه برسد به دست يكى از افراد قبيله لخم به قتل رسيد و توفيق تشرف به دين اسلام را پيدا نكرد، ولى چون در راه تحقيق و رسيدن به دين حق كشته شده بود در حديث است كه رسول خدا(ص)به پسرش سعيد بن زيد دستور داد براى او طلب آمرزش كند و فرمود: او به صورت امتى‏جداگانه در قيامت محشور خواهد شد.
از سرگذشت اين چهار نفر كه به طور اجمال و اختصار بيان كرديم معلوم مى‏شود آيين بت پرستى رو به انقراض مى‏رفت و تدريجا افراد فهميده و متفكر مكه خود را از زير بار اين آيين و مراسم غلط بيرون مى‏كشيدند و احيانا در صدد مبارزه با آن مراسم برمى‏آمدند.
در اينجا بد نيست اشاره‏اى اجمالى هم به آيين بت پرستى و اسامى بتهاى معروفى كه مورد پرستش و احترام اعراب جاهليت بود بكنيم تا خوانندگان محترم در بخشهاى آينده كه گاهى نام بتها و بت پرستان برده مى‏شود به طور اجمال هم كه شده اطلاعاتى در اين باره داشته باشند.
تاريخچه مختصرى از بت پرستى و بتهاى معروف اعراب و عادات زشت ديگر
در اينكه بت پرستى از چه تاريخى در عالم شروع شد و بشر روى چه انگيزه و علتى اقدام به اين كار كرد اختلاف است و سخنان بسيارى گفته‏اند كه فعلا جاى بحث آن نيست و عموما تاريخ آغاز بت پرستى را به پس از طوفان حضرت نوح(ع)نسبت مى‏دهند. در مورد مردم عربستان و اهل مكه نيز اختلافى هست و در مورد پرستش سنگها ابن اسحاق گفته است: اين عمل از ميان فرزندان اسماعيل شروع شد بدين ترتيب كه هرگاه يكى از آنها براى تهيه آذوقه از مكه بيرون مى‏رفت سنگى از سنگهاى حرم را همراه خود مى‏برد تا بدين وسيله حرمت حرم را نگاه داشته باشد و رسمشان اين بود كه چون در منزلى فرود مى‏آمدند به همان گونه كه دور خانه كعبه طواف مى‏كردند به دور آن سنگ مى‏چرخيدند، و اين عمل موجب شد كه تدريجا پرستش سنگهاى حرم براى ايشان به صورت عادتى درآيد و نسلهاى بعدى كه آمدند بدون اطلاع از منشأ اين كار و منظور اصلى پدران خود به پرستش سنگها اقدام كردند.
در پاره‏اى از تواريخ است كه نخستين كسى كه بت پرستى را در عربستان رواج داد و بت"هبل"را به آن سرزمين آورد عمرو بن لحى بوده كه نسبش به الياس بن مضرمى‏رسيد و در زمان خود رئيس شهر مكه شدـو ما قبلا شرح حال الياس بن مضر را در احوالات اجداد رسول خدا(ص) ذكر كرده‏ايمـگويند: عمرو بن لحى در سفرى كه به شام و سرزمين بلقاء كرد جمعى از عمالقه را ديد كه به پرستش بتها مشغول‏اند و چون خاصيت آنها و انگيزه عمل آنها را جويا شد گفتند:
اينها ما را يارى كرده و باران براى ما مى‏فرستند، و ما به وسيله اينها بر دشمنان پيروز مى‏شويم،سخن ايشان در دل عمرو بن لحى مؤثر واقع شد و يك يا چند بت از ايشان بگرفت(و يا به گفته برخى: عمالقه بت هبل را به او دادند و او آن بت را گرفته) و براى مردم مكه سوغات آورد و مردم را وادار به پرستش آن كرد و اين بت به شكل انسان بود و تدريجا دامنه بت پرستى گسترش يافت تا آنجا كه بتهايى به شكل حيوانات،گياه، جن،فرشته،ستارگان و غيره ساختند و مورد پرستش قرار دادند.
اعراب براى حفظ بتهاى خويش بتكده‏ها ساختند و در هر نقطه از سرزمين حجاز كه قبيله و يا جمعيتى سكونت داشتند بتكده‏اى ساخته بودند كه بت خود را در آن جاى داده و به زيارت آن مى‏رفتند، و براى آن قربانى مى‏كردند.
كم‏كم از قبايل به محله‏ها و خانه‏ها سرايت كرد و در بسيارى از خانه‏ها هر كس براى خود از سنگ، چوب،طلا، نقره و احيانا از مواد خوراكى مانند خرما نيز بتى ساخته و مى‏پرستيدند.
تعداد بتهاى معروف عرب از سيصد و شصت بت متجاوز است و معروف است كه اين سيصد و شصت بت متعلق به قبيله قريش و مردم مكه بوده است، و بتهاى معروف عرب عبارت بودند از: هبل،لات،عزى،مناة، اساف، نائلة، ذو الخلصة، ذات انواط، ذو الشرى،عميانس و بتهاى ديگرى كه در گوشه و كنار جزيرة العرب قرار داشت و براى هر كدام بتكده‏اى ساخته بودند و مستحفظين و نگهبانانى داشت و برخى از آنها مانند لات و عزى و هبل در نظر اعراب بسيار مقدس و بزرگ بود تا بدانجا كه نام فرزندان خود را عبد اللات و عبد العزى مى‏گذاردند.
گذشته از مسئله بت پرستى و انحرافى كه از اين ناحيه داشتند عادتهاى زشت‏ديگرى نيز داشتند كه هر كدام از آنها براى انحطاط و سقوط يك ملت كافى بود مانند قمار بازى،ميخوارگى،ظلم و تعدى، چپاول اموال يكديگر، زنده بگور كردن دختران، زنا، انحرافات جنسى و ساير رفتارهاى زشت و ناهنجارى كه در صفحات تاريخ ثبت شده و از اشعار اعراب زمان جاهليت و افتخاراتى را كه در آن اشعار به رخ همديگر مى‏كشيدند بخوبى معلوم مى‏شود.
غارتگرى بهترين وسيله امرار معاش آنها بود و هر چند وقت يك بار كه آذوقه و خوراكى آنها رو به اتمام مى‏رفت به قبايل اطراف خودـچه دوست و چه دشمنـحمله مى‏بردند و آنها را غارت مى‏كردند، و بسيار اتفاق مى‏افتاد كه زن و بچه آنها را نيز به غارت مى‏بردند و به صورت اسير آنها را مى‏فروختند و عجيب آنكه به اين رفتار و اعمال وحشيانه افتخار و مباهات هم مى‏كردند و آن را به صورت يكى از افتخارات تاريخى به نظم درآورده در بازارها مى‏خواندند.
و شايد همين موضوع اسارت زنان و دختران كه در اثر غارتگرى به دست قبيله قوى مى‏افتاد،سبب آن عادت هولناك و وحشيانه ديگر آنها يعنى زنده به گور كردن دختران شده بودـچنانكه برخى از محققين نوشته‏اندـتا آنجا كه قيس بن عاصمـيكى از اشراف عربـبه اقرار خودش سيزده دختر خود را از ترس آنكه اسير قبايل ديگر شوند به دست خود زنده به گور كرد و شرح حال او در تواريخ مضبوط است.
كار به جايى رسيد كه به گفته ابن اثير و ديگران:وقتى زن حامله و باردارى احساس مى‏كرد كه وقت زاييدن و وضع حمل او شده به نقطه‏اى دور از خيمه و محل سكونت خود مى‏رفت و زنان ديگر نزديك او نيز با او مى‏رفتند و قبل از اينكه وضع حمل كند گودالى را حفر مى‏كردند تا اگر بچه‏اى كه به دنيا مى‏آيد دختر باشد زحمت پدر را كم كنند و همانجا فورا آن طفل بى گناه را در گودال دفن كنند و عجيب آن است كه اين عمل وحشيانه خود را به غيرتمندى و غيرتدارى تفسير مى‏كردند و مثل اين بود كه مفاهيم عاليه اخلاقى در نظر آنها تغيير ماهيت داده بود و طبق سليقه خود آنها را معنى مى‏كردند، چنانكه شجاعت را در سفاكى،غارتگرى،شبيخون زدن، چپاول و سنگدلى مى‏دانستند و غيرت و تعصب را در دختر كشى و اهانت به زن مى‏ديدند.
و در مورد زن...
آنها در گرفتن زنهاى متعدد تابع هيچ شرط و قيدى نبودند، چنانكه در طلاق دادن آنان نيز مقيد به هيچ قانون و شرطى نبودند، هر وقت مى‏خواستند يا مى‏توانستند زنى را مى‏گرفتند و هر زمان كه مى‏خواستند يا مى‏توانستند زنى را طلاق بدهند طلاق مى‏دادند.
و اساسا زن در نظر آنها هيچ گونه ارزش انسانى نداشت و به هر نحو مى‏توانستند از آنها بهره‏بردارى كرده و يا وسيله كسب و ارتزاق خود قرار مى‏دادند، و عجيبتر آنكه آنها را با آن همه اهانتها وارث مالى به حساب نمى‏آوردند و به آنها ارث نمى‏دادند و مى‏گفتند:"لا يرثنا الا من يحمل السيف و يحمى البيضة"[كسى از ما ارث مى‏برد كه به تواند شمشير بردارد و از قوم و قبيله دفاع كند]و طبق اين قانون و دليل، زنان و دختران را از ارث محروم مى‏كردند.
موهومات ديگر...
موهومات و خرافات تمام شئون زندگى آنها را احاطه كرده بود و بسيارى از چيزها و يا وقايع را بى جهت ميشوم و يا بى سبب مسعود و ميمون مى‏دانستند.
در مناسك حج و آداب طواف و مراسم مذهبى ديگر بدعتهايى گذارده و احكامى وضع كرده بودند كه بيشتر از امتيازات موهوم طبقاتى و قبيله‏اى سرچشمه مى‏گرفت و اهل حرم خود را بالاتر از ديگران مى‏دانستند و خود را اهل"حمس"مى‏دانستند.
از قوانين مضحكى كه اهل حمس براى خود وضع كرده بودند اين بود كه مى‏گفتند: اهل حمس نبايد در حال احرام از دوغ كشك بسازند و يا از كره روغن بگيرند و يا زير چادر و خيمه مويى بروند.
و درباره آنها كه از خارج وارد حرم مى‏شدند و قصد حج و عمره داشتند گفتند: از غذايى كه با خود آورده بودند نبايد بخورند و نخستين طوافى را كه انجام مى‏دهند بايد در لباس اهل"حمس"انجام دهند و از لباسهايى كه با خود آورده‏اند نبايداستفاده كنند و اگر لباسى از مردم"حمس"به دست نياوردند بايد برهنه طواف كنند و طبق همين بدعت بود كه گاهى كار به رسوايى مى‏كشيد و مرد يا زنى كه اهل"حمس"نبود و از خارج حرم آمده بود به لباس اهل"حمس"دسترسى پيدا نمى‏كرد و بناچار برهنه مشغول طواف مى‏شد و مردم نيز به تماشاى بدن او مشغول مى‏شدند و پس از آن رسوايى‏ها به بار مى‏آمد.
چنانكه درباره زنى به نام ضباعه دختر عامر بن صعصعه نقل كرده‏اند كه چون جامه‏اى پيدا نكرد برهنه يا با يك جامه زيرين كه قسمتى از آن شكاف داشت طواف كرد و سپس شعر هم گفت:
اليوم يبدو بعضه او كله‏

و چشم چرانها نيز به تماشاى او ايستاده پس از آن خواستگارانى پيدا كرد و رسوائيها به بار آمد (25).
اين بود فهرستى اجمالى از عادات و عقايد انحرافى اعراب جاهليت كه اسلام آنها را از بين برد، و هر كسى طالب تفصيل بيشترى در اين باره باشد به كتابهاى تاريخى مفصلى كه در اين باره نوشته شده و يا به تاريخ تحليلى اسلام نوشته نگارنده مراجعه كند.
نزديك زمان بعثت
رسول خدا(ص)به سن سى و هفت سالگى رسيده بود و هر روزى كه مى‏گذشت آن بزرگوار به خلوت كردن با خود و تفكر در اوضاع و احوال عالم خلقت بيشتر علاقه نشان مى‏داد. در هر سال مدتى را در كوه حرا و در غار معروف آن به تنهايى و عبادت بسر مى‏برد و اوقات فراغت و بخصوص ساعاتى از شب را نيز به تماشاى آسمان و ستارگان و خلقت كوه و صحرا و بيابانها و تفكر در آنها مى‏گذرانيد.
گويا حالت انتظارى داشت و منتظر بود تا به وسيله‏اى از اين همه حكمت و رموزى كه در عالم خلقت وجود دارد و اين همه علل و معلولى كه زنجيروار به هم پيوسته و اين جهان پهناور و آسمان زيبا را به وجود آورده اطلاعاتى كسب كند و خداى تعالى‏را هر چه بهتر بشناسد و به مردم جاهل و نادان بهتر معرفى كند.
روزها به كندى مى‏گذشت و هنوز عمر آن حضرت به سى و هشت سال نرسيده بود كه تغيير و تحولى ناگهانى در زندگى وى پديد آمد.
شبها دير به خواب مى‏رفت و خوارك چندانى نداشت، بيشتر اوقات را در دره‏هاى اطراف مكه و كوه حرا به سر مى‏برد و براى رفع تنهايى گاهى شترانى از شتران خديجه و يا ابو طالب را به چرا مى‏برد، ولى چه در خواب و چه در بيدارى احساس مى‏كرد كسى او را همراهى مى‏كند و گاهى او را به نام صدا مى‏زند و مى‏گويد:يا محمد!ولى همين كه حضرت به اطراف خود نگاه مى‏كرد كسى را مشاهده نمى‏نمود.
و در پاره‏اى از تواريخ نيز آمده كه گاهى از شهر كه خارج مى‏شد به هر سنگ و كلوخى عبور مى‏كرد بدو مى‏گفتند: السلام عليك يا رسول الله!و چون به اطراف مى‏نگريست چيزى نمى‏ديد.
مورخين مى‏نويسند:شبها غالبا خوابهايى مى‏ديد كه در روز تعبير مى‏شد و همان طور كه در خواب ديده بود در خارج صورت مى‏گرفت، تا سرانجام شبى در خواب ديد كسى نزد او آمد و بدو گفت:يا رسول الله!اين نخستين بارى بود كه چنين خوابى ديد و اثرى شگفت انگيز در وى گذاشت. سرانجام آن صداهايى كه مى‏شنيد و شبحى كه گاهى در بيابانهاى مكه در اطراف خود احساس مى‏كرد،سبب شدند كه نزد خديجه رود و آنچه را در خواب و بيدارى مى‏ديد براى خديجه تعريف كند تا بالاخره روزى نزد وى آمده و اظهار داشت:
جامه‏اى براى من بياوريد و مرا بدان بپوشانيد كه بر خود بيمناكم!
خديجه با كمال ملاطفت بدو گفت: نه به خدا سوگند خدا تو را هيچ گاه زبون نمى‏كند براى آن كه تو زندگى خود را وقف آسايش مردم كرده‏اى،صله رحم مى‏كنى، بار سنگين گرفتارى و قرض و بدهكارى را از دوش بدهكاران برمى‏دارى، به بينوايان كمك مى‏كنى!از ميهمانان نوازش و پذيرايى مى‏نمايى،مردم را در رفع مشكلات و گرفتاريهايشان يارى مى‏دهى!
و در پاره‏اى از تواريخ به دنبال آن گفته‏اند:خديجه با سخنان خود آرامشى به‏همسر عزيزش داد و از اضطراب و نگرانى وى تا آن حدى كه مى‏توانست كاست اما خود برخاسته به نزد ورقة بن نوفلـپسر عمويشـآمد و جريان را به او گفت.
ورقه گفت: اى خديجه!به خدا سوگند اين همان ناموسى است كه بر موسى و عيسى نازل شد، و من سه شب است كه خواب مى‏بينم خداى تعالى در مكه پيغمبرى مبعوث فرموده كه نامش محمد است و وقت ظهورش نزديك شده و كسى را بر اين منصب برتر از همسر تو نمى‏بينم!
و اين اشعار نيز از ورقه نقل شده كه به خديجه گفته است:
فان يك حقا يا خديجة فاعلمى‏
حديثك ايانا فاحمد مرسل‏
و جبريل يأتيه و ميكال معهما
من الله وحى يشرح الصدر منزل‏
يفوز به من فاز عزا لدينه‏
و يشقى به الغاوى الشقى المضلل‏
فريقان منهم فرقة فى جنانه‏
و اخرى باغلال الجحيم تغلل
خبرهاى دانشمندان يهود و نصارى درباره بعثت رسول خدا(ص)
در آغاز داستان ولادت رسول خدا(ص)قسمتى از پيشگويى‏هاى كاهنان و منجمان را درباره تولد و ظهور رسول خدا(ص)بيان داشتيم و اينك مقدارى از خبرهاى دانشمندان يهود و نصارى را درباره نبوت آن حضرت(ص)نقل كرده و سپس وارد داستان بعثت آن حضرت مى‏شويم، ان شاء الله تعالى.
ابن هشام از عمر بن قتاده، از مردان قبيله خود نقل كرده كه گفتند: سبب مسلمان شدن ما صرفنظر از توفيق ربانى آن بود كه در زمانى كه ما به حال شرك و بت پرستى به سر مى‏برديم هر وقت با يهوديان جنگ مى‏كرديم و بر آنها پيروز مى‏شديم به ما مى‏گفتند:
بدانيد!كه زمان بعثت آن پيغمبرى كه در اين زمان مبعوث مى‏شود نزديك شده و ما در ركاب او شماها را مانند قوم عاد و ارم مى‏كشيم!و اين سخن را ما بسيار از آنها مى‏شنيديم، و چون رسول خدا(ص)مبعوث به نبوت شد دانستيم آن پيغمبرى كه يهود ما را به آمدن وى مى‏ترساندند همين پيغمبر است، از اين جهت ما سبقت جسته و بدان‏حضرت ايمان آورديم ولى يهود كفر ورزيدند و ايمان نياوردند و در همين باره آيه زير كه در سوره بقره است، نازل گرديد:
"و لما جائهم كتاب من عند الله مصدق لما معهم و كانوا من قبل يستفتحون على الذين كفروا فلما جاءهم ما عرفوا كفروا به فلعنة الله على الكافرين"[و چون كتابى از نزد خدا براى ايشان بيامد كه تصديق كننده بود آنچه را كه با ايشان هست و پيش از آن نيز پيروزى مى‏جستند بر آنانكه كفر ورزيدند، تا گاهى كه بيامد اينان را آنچه بشناختند بدان كافر شدند پس لعنت خدا بر كافران باد.]
داستان سلمه و يهودى
سلمة بن سلامه از كسانى است كه در جنگ بدر بود وى گويد: ما همسايه‏اى يهودى داشتيم كه در ميان قبيله بنى عبد الاشهل زندگى مى‏كرد روزى او را ديدم از خانه خويش بيرون آمده و پيش روى قبيله بنى عبد الاشهل ايستادـو سن من در آن روز از تمام افراد آن قبيله كمتر بود و خود را در ميان پارچه‏اى پيچيده بودم و در پشت ديوار خوابيده بودمـآن گاه بحثى را از قيامت و حساب كتاب و بهشت و دوزخ براى آن مردم بت پرست كه هيچ گونه عقيده‏اى به قيامت نداشتند پيش كشيد و سخنانى در اين باره گفت.
آنها گفتند: ارام باش اى مرد!مگر چنين چيزى هست كه مردم پس از مردم برانگيخته شوند و به بهشت يا دوزخ روند؟
مرد يهودى گفت: ارى!سوگند به آنكه به نامش سوگند خورند در دوزخ آتشى است كه هر كس در اينجا داخل داغترين و بزرگترين تنورهاى داغ گردد دوست دارد كه از آن آتش نجات يابد.
مردم گفتند: نشانه صدق گفتار تو چيست؟گفت: پيغمبرى كه در اين سرزمين مبعوث گرددـو با دست به سوى مكه اشاره كردـ
بدو گفتند: ان پيغمبر در چه زمانى خواهد آمد؟
يهودى نگاهى به من كرد و گفت: اگر اين پسر زنده بماند او را خواهد ديد.
سلمه گويد: به خدا سوگند چيزى نگذشت كه رسول خدا(ص)به رسالت مبعوث‏شد و ما بدو ايمان آورديم، ولى همان مرد يهودى از روى كينه و حسدى كه داشت ايمان نياورد، و چون ما بدو گفتيم:واى بر تو اى مرد!مگر تو همان كسى نبودى كه درباره پيغمبر چنين مى‏گفتى؟گفت:چرا ولى اين مرد آن پيغمبرى نيست كه من گفتم.
گفتار ثعلبه و اسيد پسران سعيه و اسلام آنها
مردى از بزرگان يهود بنى قريظه حديث كند كه ثعلبه بن سعيه و اسيد بن سعيه دو برادر بودند كه در جريان محاصره يهود بنى قريظه در مدينه اسلام آوردند و سبب اسلام خويش را اين گونه نقل كردند كه:
مردى از يهوديان شام به نام ابن هيبان چند سال پيش از ظهور اسلام از شام به مدينه آمد و در ميان ما رحل اقامت افكنده بماند، و به خدا سوگند ما مردى را مانند او در مواظبت به عبادات و نماز خويش نديده بوديم، هرگاه خشكسالى و قحطى به ما رو آورد مى‏شد به او مى‏گفتيم: اى پسر هيبان همراه ما بيا تا به صحرا رويم و از خدا براى ما باران طلب كن او مى‏گفت: تا صدقه‏اى ندهيد نمى‏آيم، به او مى‏گفتيم:چه مقدار صدقه بايد داد؟مى‏گفت:يا يك صاع خرما و يا دو"مد"جو. (26)
ما همان اندازه كه گفته بود صدقه مى‏داديم آن گاه به همراه ما به صحرا مى‏آمد و از خدا طلب باران مى‏كرد و به خدا سوگند هنوز از جاى خود برنخاسته بود كه ابرها ظاهر مى‏شدند و باران مى‏آمد. و اين جريان بارها اتفاق افتاد.
تا اينكه مرگ او فرا رسيد و چون يقين به مرگ خود كرد به ما گفت: اى گروه يهود هيچ مى‏دانيد براى چه من از سرزمين پر بركت شام دست كشيده و به اين سرزمين خشك و سوزان آمدم؟گفتيم: تو خود داناترى!
گفت: من در اين سرزمين چشم به راه آمدن پيغمبرى بودم كه زمان ظهورش نزديك شده و اين شهر هجرتگاه او خواهد بود و انتظار آمدن او را مى‏كشيدم كه بدو ايمان آورده و پيرويش كنم.
اى گروه يهود بدانيد كه زمان آمدن آن پيغمبر نزديك شده مبادا كسى در ايمان‏آوردن به او بر شما سبقت جويد چون او دستور داد كه هر كس با او مخالفت كند خونش را بريزد و زن و بچه‏اش را به اسارت گيرد. مبادا اين كار او مانع ايمان شما گردد.
او از دنيا رفت و پيغمبر(ص)به رسالت مبعوث شد و جريان محاصره يهود بنى قريظه پيش آمد. در اين وقت ثعلبه و اسيد كه در سنين جوانى بودند به نزد همكيشان خود رفته بدانها گفتند: اى بنى قريظه به خدا اين همان پيغمبرى است كه ابن هيبان آمدنش را به شما خبر مى‏داد!گفتند: او نيست، ان دو گفتند:چرا به خدا سوگند اين همان پيغمبر است و به دنبال اين گفتار از قلعه به زير آمده و مسلمان شدند.
جريان اسلام آوردن سلمان فارسى و گفتار كشيش مسيحى
راوندى از ابن عباس روايت كرده گويد: سلمان براى من نقل كرد كه من مردى پارسى زبان و از اهل اطراف اصفهان از دهى به نام"جى" (27) بودم و پدرم دهقان(يعنى بزرگ) ان قريه بود. و من نزد پدر بسيار عزيز بودم و او مرا بسيار دوست مى‏داشت (28) و اين علاقه همچنان زياد شد تا به حدى كه تدريجا مرا مانند زنان در خانه زندانى كرده بود و نمى‏گذارد از وى جدا شوم.
كيش من كيش مجوس بود و در آن كيش كوشش و خدمت زيادى كرده بودم تا جايى كه به خدمتكارى آتشكده مجوسيان درآمدم.
پدرم مزرعه بزرگى داشت(كه هر روزه براى سركشى كارها و زراعت بدانجا مى‏رفت) روزى به خاطر ساختمانى كه مشغول ساختن آن بود نتوانست بدانجا برود و مرا به جاى خود براى سركشى به مزرعه فرستاد و دستورهايى به من داد و از آن جمله‏سفارش كرد كه مبادا در جايى بمانى كه دورى تو بر من ناگوارتر از نابودى مزرعه است و خواب و خوراك را از من خواهد گرفت و فكرم را به خود مشغول خواهد ساخت.
من به سوى مزرعه راه افتادم و در ضمن راه عبورم به كليسايى افتاد كه متعلق به نصارى بود و صداى آنان را كه مشغول به نماز بودند شنيدم و به واسطه آنكه پدرم مرا در خانه حبس و زندانى كرده بود از وضع مردم خارج خانه اطلاعى نداشتم، و چون آواز دسته جمعى آنان را شنيدم بر آنها درآمدم تا از نزديك اعمال و رفتارشان را ببينم و هنگامى كه اعمال آنها را ديدم متمايل به دين و آيين آنها شدم و پيش خود گفتم: به خدا دين ايشان بهتر از دين ماست و تا غروب نزد آنها ماندم و به مزرعه پدرم نرفتم.
و در ضمن از آنها پرسيدم: اصل اين دين در كجاست؟گفتند:در شام.
شب كه شد به نزد پدر بازگشتم و متوجه شدم كه از نيامدن من پريشان شده و از كارهاى خود دست كشيده و چند نفر را به دنبال من فرستاده است.
و چون مرا ديد گفت: پسر كجا بودى؟مگر به تو سفارش نكرده بودم كه به مزرعه بروى و زود بازگردى؟گفتم: پدرجان من در راه به كليسايى برخورد كردم و از اعمال دينى آنها خوشم آمد و تا غروب نزد ايشان ماندم.
پدرم گفت: پسر در دين آنها چيزى نيست و دين تو و آيين پدرانت بهتر از دين و آيين آنهاست.
گفتم: به خدا سوگند دين آنها بهتر از دين ماست.
پدرم كه اين سخنان را از من شنيد و تزلزل عقيده‏ام را در دين مجوس ديد سخت بيمناك شده و قيد و بندى به پايم بست و مرا در خانه زندانى كرد.
گريختن سلمان به شام
سلمان گويد: من براى نصارى پيغام دادم كه هرگاه كاروانى از شام بدينجا آمد مرا مطلع سازيد. تا روزى به من خبر دادند كه كاروانى از تجار نصارى به اينجا آمده‏اند. پيغام دادم كه هر زمان كار آنها تمام شد و خواستند به شام بازگردند به من اطلاع دهيد.
روزى اطلاع دادند كه اينها مى‏خواهند به شام بازگردند. من به هر نحوى بود قيد و بند را از پاى خود باز كرده خود را به آنها رساندم و با ايشان بشام رفتم و در آنجا به جستجو پرداخته و پرسيدم:داناترين مردم در دين نصارى كيست؟گفتند:كشيش بزرگ كليسا.
سلمان در خدمت كشيش بزرگ شام
سلمان گويد: من به نزد وى رفته گفتم: من به دين شما متمايل شده و رغبتى پيدا كرده‏ام و مايل هستم در اين كليسا نزد تو بمانم و تو را خدمت كنم و از تو درس دين بياموزم و با تو نماز گزارم.كشيش پذيرفت و من به كليسا درآمده نزد او ماندم. ولى پس از چندى متوجه شدم كه او مرد رياكار و پستى است،مردم را به دادن صدقه و خيرات وادار مى‏كرد ولى چون پولهاى صدقه را به نزد او مى‏آوردند آنها را براى خود برمى‏داشت و دينارى به فقرا نمى‏داد و چندان جمع‏آورى كرد كه مجموع پول و طلاى او به هفت خم سر بسته رسيد.
سلمان گويد: من از رفتار او بسيار بدم آمد، تا اينكه مرگش فرا رسيد و پس از مرگ او نصارى جمع شدند تا او را دفن كنند،من بدانها گفتم: اين مرد بدى بود به شما دستور مى‏داد صدقه بدهيد و چون پولهاى صدقه را نزد او مى‏آورديد همه را براى خود نگه مى‏داشت و دينارى از آنها به مستمندان و فقرا نمى‏داد!گفتند: از كجا اين مطلب را دانستى؟گفتم: من از پولهايى كه او روى هم انباشته خبر دارم و حاضرم جاى آن را به شما هم نشان دهم،گفتند:كجاست؟من جاى آنها را به آنان نشان دادم، و آنها آن هفت خم سربسته پر از پول و طلا را از آنجا بيرون آورده و گفتند: با اين وضع ما هرگز بدن او را دفن نخواهيم كرد، پس جسد او را بر دارى كشيده و سنگسارش كردند. سپس مرد روحانى ديگرى را آورده و به جايش در كليسا گذاردند.
سلمان گويد: من به خدمت او اقدام كردم و او مردى پارسا و زاهد بود و كسى را از او پرهيزكارتر و زاهدتر نديده بودم، نمازهاى پنجگانه را از همه كس بهتر مى‏خواند و شب و روزش به عبادت مى‏گذشت.
من به او بسيار علاقه‏مند شدم و به درجه‏اى او را دوست داشتم كه تا به آن روز به كسى بدان اندازه محبت پيدا نكرده بودم، روزگار درازى با او به سر بردم تا اينكه مرگ او نيز فرا رسيد، بدو گفتم: من ساليان درازى را در خدمت تو گذراندم و چندان به تو علاقه‏مند شدم كه چيزى را تاكنون به اين اندازه دوست نداشته‏ام اكنون كه مرگ تو فرا رسيده مرا به كه وامى‏گذارى كه در خدمت او باشم؟و چه دستورى به من مى‏دهى،گفت: اى فرزند!مردم عوض شده‏اند و بسيارى از دستورهاى دينى را از دست داده‏اند،من كسى را سراغ ندارم كه بر طبق وظايف مذهبى عمل كند جز مردى كه در موصل است و نام او را گفت: پس تو به نزد او برو.
چون از دنيا رفت من به موصل به نزد همان كسى كه گفته بود رفتم و بدو گفتم: فلان كشيش شامى از دنيا رفت و به من سفارش كرده به نزد تو بيايم و تو را به من معرفى كرده تا در خدمت تو باشم، پس به من اجازه داد نزدش بمانم و براستى او را نيز مرد خوبى ديدم و بدانچه رفيق شاميش عمل مى‏كرد او نيز بدانها مواظبت داشت.
چندان طول نكشيد كه مرگ او هم فرا رسيد، بدو گفتم: فلان كشيش مرا به نزد تو فرستاد و به من دستور داد كه به نزد تو بيايم و اكنون مرگ تو فرا رسيده به من بگو پس از تو به كجا و به نزد كه بروم؟او گفت: اى فرزند به خدا من جز مردى كه در نصيبين (29) است كسى را سراغ ندارم.
پس من به نصيبين آمدم و به نزد آنكس كه معرفى كرده بود رفتم و جريان را بدو گفته نزد او ماندم و او را نيز مرد نيكى يافتم، چيزى نگذشت كه مرگ او هم فرا رسيد بدو گفتم: تو مى‏دانى كه من به سفارش كشيش موصلى به نزد تو آمدم اكنون تو چه دستور مى‏دهى و مرا به كه وامى‏گذارى؟
گفت: اى فرزند به خدا قسم من كسى را سراغ ندارم كه تو را به او بسپارم جز مردى‏كه در عموريه (30) است اگر مايل بودى به نزد او برو كه تنها اوست كه به راه و روش ما زندگى مى‏كند.
چون او از دنيا رفت من به عموريه رفتم و سرگذشت خود را براى او گفتم اجازه داد نزدش بمانم، و راستى او مرد نيكى بود و به روش كشيشان پيشين روزگار مى‏گذرانيد و من در نتيجه كسب و كارى كه داشتم چند رأس گاو و گوسفند پيدا كرده بودم، پس مرگ او نيز فرا رسيد بدو گفتم: با اين سرگذشتى كه از من مى‏دانى اكنون تو به من چه دستور مى‏دهى و به كه سفارشم مى‏كنى؟گفت: اى فرزند به خدا من احدى را سراغ ندارم كه تو را به سوى او روانه كنم ولى همين اندازه به تو بگويم:زمان بعثت آن پيغمبرى كه به دين ابراهيم(ع)مبعوث شود نزديك شده آن پيغمبرى كه ميان عرب ظهور كند، و به سرزمينى مهاجرت كند كه اطرافش را زمينهايى كه پر از سنگهاى سياه است فرا گرفته و آن سرزمين نخلهاى خرماى بسيارى دارد. ان پيغمبر داراى علايم و نشانه‏هايى است: هديه را مى‏پذيرد، از صدقه نمى‏خورد،ميان دو كتفش مهر نبوت است. اگر مى‏توانى بدان سرزمين بروى زود برو.
آمدن سلمان به مدينه
سلمان گويد:كشيش عموريه نيز از دنيا رفت، و من در عموريه ماندم تا پس از مدتى به كاروانى از تجار عرب از قبيله كلب برخوردم بدانها گفتم: مرا به سرزمين عرب ببريد و من در عوض اين گاو و گوسفندها را به شما مى‏دهم.
آنها پذيرفتند و مرا با خود بردند، ولى چون به سرزمين وادى القرى رسيديم به من ستم كرده و مرا به عنوان برده و غلام به مردى يهودى فروختند. در آنجا چشم من به درختهاى خرمايى افتاد،گمان بردم اين همان سرزمين است كه رفيقم به من نشان آن را داده ولى يقين نداشتم، تا اينكه پسر عموى آن مرد يهودى كه از يهود بنى قريظه بود بدانجا آمد و مرا از او خريده به مدينه آورد و به خدا سوگند تا چشمم به آن شهرخورد نشانه‏ها را دريافتم، دانستم كه اينجا همان سرزمين است كه رفيق نصرانى من خبر داده بود.
پس نزد او ماندم و در اين خلال رسول خدا(ص) در مكه مبعوث شده بود و من كه برده بودم هيچ گونه اطلاعى از بعثت آن حضرت نداشتم تا آن حضرت به مدينه هجرت فرمود، روزى همچنان كه در نخلستان اربابم بالاى درخت خرما اصلاح آن درخت را مى‏كردم و اربابم نيز پاى درخت نشسته بود ناگاه ديدم پسر عموى او با عجله وارد باغ شده و نزد او آمد و گفت:خدا طايفه بنى قيله (31) را بكشد!اينها در قباء (32) دور مردى را كه امروز از مكه آمده گرفته‏اند و مى‏گويند اين مرد پيغمبر است.
سلمان گويد: همين كه من اين سخن را شنيدم لرزه بر اندامم افتاد به طورى كه نزديك بود از بالاى درخت به روى اربابم بيفتم، پس از درخت پايين آمده به آن مرد گفتم:چه گفتى؟از اين سؤال من اربابم خشمگين شد و سيلى محكمى به گوشم زده گفت: اين كارها به تو چه!به كار خودت مشغول باش!گفتم:چيزى نبود خواستم بدانم سخنش چه بود.
نخستين ديدار
سلمان گويد: من مقدارى آذوقه براى خود جمع كرده بودم چون شام آن روز شد آن را برداشته به نزد رسول خدا(ص)كه در قباء بود آمدم و خدمتش شرفياب شده و بدو عرضه داشتم: من شنيده‏ام شما مرد صالحى هستيد و همراهانت نيز مردمانى غريب و نيازمند به كمك و همراهى هستند و اينك مقدارى صدقه نزد من بود كه چون ديدم شما بدان سزاوارتريد آن را به نزد شما آوردم اين را گفتم و آنچه را همراه داشتم پيش آن حضرت نهادم، ديدم آن حضرت به اصحاب خود رو كرده فرمود: بخوريد ولى خودش دست دراز نكرد. من پيش خود گفتم: اين يك نشانه!پس برفتم و چند روزى گذشت تا رسول خدا(ص) وارد مدينه شد و من نيز دوباره چيزى تهيه كرده به نزد آن حضرت آمدم و به او گفتم: من چون ديدم كه شما از صدقه چيزى نمى‏خورى اينك هديه‏اى به نزدت آورده‏ام تا از آن ميل فرمايى ديدم رسول خدا(ص)خودش خورد و به اصحاب نيز دستور داد بخورند. من پيش خود گفتم: اين دو نشانه!
سپس روزى به نزد آن حضرت كه در قبرستان بقيع به تشييع جنازه يكى از اصحاب خود رفته بود آمدم،من دو جامه خشن و زمخت بر تن داشتم و آن حضرت در ميان اصحاب نشسته بود، پس من پيش رفته سلام كردم و به پشت سرش پيچيدم تا شايد مهر نبوت را كه ميان دو شانه آن حضرت بود ببينم، رسول خدا(ص)كه متوجه رفتار من شده بود مقصود مرا دانست و رداى خويش را پس كرد و چشم من به مهر نبوت افتاد.
من خود را به روى شانه‏هاى حضرت انداخته آن را مى‏بوسيدم و اشك مى‏ريختم، رسول خدا(ص)به من فرمود: بازگرد من پيش روى او آمده در برابرش نشستم و سرگذشت خويش را تا آخر براى او شرح دادم، رسول خدا به شگفت فرو رفت و از اينكه اصحابش اين جريان را مى‏شنيدند خوشحال گشت.
سلمان پس از آن به صورت بردگى در خانه آن مرد يهودى مى‏زيست و همين گرفتارى مانع از اين شد كه بتواند در جنگ بدر و احد شركت جويد.
كمكى كه رسول خدا(ص) در آزادى سلمان فرمود
سلمان گويد:روزى رسول خدا(ص)به من فرمود اى سلمان براى آزادى خود با اربابت قرار داد ببند و چيزى بنويسيد، پس من با اربابم براى آزادى خود قرار دادى بستم به اين شرح كه سيصد نخله خرما براى او بكارم و چهل وقيه (33) طلا به او بدهم)پس رسول خدا به اصحاب فرمود: به برادر دينى خود كمك كنيد!و راستى اصحاب كه اين سخن را شنيدند كمك خوبى به من كردند يكى سى نخله جوان(نشا)خرما داد ديگرى بيست نخله داد و آن ديگر پانزده نخله آن ديگرى ده نخله داد، و خلاصه هر كه هر چه مى‏توانست كمك كرد تا اينكه سيصد نخله نشا فراهم شد. پس رسول خدا(ص)فرمود: اى سلمان برو و جاى نشاها را گود كن و چون همه را كندى مرا خبر كن تا من بيايم و آنها را بنشانم.
سلمان گويد: من به دنبال كندن جاى درختهاى خرما رفتم و اصحاب آن حضرت نيز با من كمك كردند تا تمامى سيصد گودال را كنديم آن گاه به نزد رسول خدا آمده عرض كردم: گودها كنده شد،حضرت برخاسته با من بدان زمين آمد، پس ما يك يك نشاها را به دست آن حضرت مى‏داديم و او مى‏نشاند تا اينكه تمام شد و سوگند بدانكه جان سلمان به دست اوست(با اينكه معمولا نشاى درخت كه جابه‏جا مى‏شود بسختى مى‏گيرد و بسيار خشك مى‏شود)تمامى آنها گرفت، و حتى يكى از آنها هم خشك نشد. (34)
بدين ترتيب يك قسمت از قرارداد كه موضوع غرس نخله‏ها بود تمام شد ولى پرداخت آن مال هنگفت باقى ماند تا اينكه روزى قطعه‏اى طلاى ناب كه به اندازه تخم مرغى بود از يكى از معادن براى رسول خدا(ص) اوردند،حضرت فرمود: اين مرد پارسى كه براى آزادى خود قرار داد بسته بود چه شد؟به من اطلاع دادند و به نزد آن حضرت رفتم، رسول خدا آن قطعه طلا را به من داده فرمود: اين را بگير و بقيه تعهدى را كه با يهودى كردى به وسيله آن انجام ده من عرض كردم: اين رسول خدا اين قطعه طلا كجا مى‏تواند پاسخ مرا بدهد؟فرمود: بگير كه خداوند به وسيله آن بدهى تو را خواهد پرداخت. سلمان گويد: به خدايى كه جان من به دست اوست آن را گرفتم و وزن كردم چهل وقيه تمام در آمد و با پرداخت آن خود را از بردگى نجات دادم.
(اين بود سرگذشت سلمان) و از آن پس در جنگ خندق و ساير جنگها به همراه رسول خدا بود.
و اين بود شمه‏اى از گفتار دانشمندان يهود و علماى نصارى درباره بعثت رسول خدا(ص)كه از ميان روايات و داستانهاى بسيار به طور اختصار براى اطلاع خوانندگان محترم انتخاب كرديم و اين بخش را به همين جا خاتمه مى‏دهيم.

------------------------------------------
1-خاتم پيمبران،ص.494
2-براى تحقيق و بحث بيشتر درباره معناى اين كلمات و تطبيق آن با رسول خدا(ص)به كتاب اثبات نبوتـيا راه سعادتـتأليف استاد فقيد حاج ميرزا ابو الحسن شعرانى رحمة الله عليه مراجعه شود. و همچنين در كلمات آينده و تحقيق در معناى فارقليط و غيره به همان كتاب رجوع شود.
3-انچه ذيلا از سيره ابن هشام نقل كرده‏ايم تلخيص شده است.
4-و بيشتر اين اقوال در سيره حلبيه مذكور است هر كه خواهد بدانجا مراجعه كند.
5-يعنى او را به كنار خانه كعبه آورد و براى سلامتى و پناه او از شر شياطين و دشمنان، بدنش را به چهار گوشه كعبه ماليد.
پى‏نوشتها:
6-ابن حجر در اصابة نقل كرده كه شيماء گاهى كه رسول خدا(ص) را در همان دوران شيرخوارگى روى دست خود حركت مى‏داد اين اشعار را مى‏خواند:
يا ربنا ابق لنا محمدا
حتى اراه يافعا و امردا
ثم أراه سيدا مسودا
و اكبت اعاديه معا و الحسدا
و اعطه عزا يدوم أبدا
پروردگارا محمد را براى ما نگهدار تا به جوانى و در بزرگى او را ببينم، و سپس دوران سيادت و آقائيش را نيز ديدار كنم، و دشمنان و حسودانش را خوار و نابود گردان و عزت و شوكتى به وى عطا كن كه براى هميشه پايدار بماند.
و سپس از شخصى به نام ابو عروة ازدى نقل مى‏كند كه وى اين اشعار را مى‏خواند و مى‏گفت چگونه خداوند به خوبى دعاى شيماء را به اجابت رسانيد.
و در صفحات آينده نيز داستانى از شيماء با رسول خدا(ص)پس از بعثت آن حضرت در جنگ طائف خواهيد خواند.
7-الاضواء على السنة المحمدية،ص 185 به بعد.
8-معنى"ارهاص"در صفحات گذشته گفته شد.
9-فقه السيره،ص.62
10-سيرة المصطفى،ص 44،فقه السيره،ص.63
11-و در احوالات آن حضرت هنگامى كه تحت كفالت ابو طالب به سر مى‏برد در صفحات آينده گفتارى شاهد بر اين مطلب نيز خواهد آمد.
12-برخى زنده بودن حليمه را تا آن زمان بعيد دانسته و گفته‏اند: حليمه قبل از جنگ حنين از دنيا رفت و داستان فوق را مربوط به دختر حليمه شيماء مى‏دانند، ولى گويا همين گفتار صحيح است و استبعاد نمى‏تواند جلوى تاريخ را اگر مدرك معتبرى داشته باشد بگيرد.
13-داستان حليمه و گمشدن رسول خدا(ص) را در مكه ملاى رومى با تفصيل بيشترى به نظم درآورده و به مناسبتى آن را در مثنوى آورده است، و در كتاب بحار الانوار نيز شبيه به آنچه در مثنوى نقل شده از كازرونى روايت شده است.
14-فاصله ابواء تا مدينه 30 ميل و تا جحفه 23 ميل است.
15-داستان بحيرا را بدان گونه كه خوانديد با مختصر اختلاف و اجمال و تفصيلى مورخين اهل سنت و دانشمندان ايشان مانند ابن هشام و طبرى و ديگران و محدثين و علماى بزرگوار شيعه مانند شيخ صدوق در اكمال الدين و طبرسى در اعلام الورى و كازرونى در المنتقى ذكر كرده‏اند، ولى برخى از اهل تحقيق در سندهاى آن خدشه كرده و آن را به اساطير و افسانه تشبيه كرده‏اند، ولى ما در نظاير اين داستان پيش از اين گفته‏ايم كه اگر از نظر سند صحيح و معتبر شناخته شد جاى اين گونه سخنها باقى نمى‏ماند، و ما آن را مى‏پذيريم.
16-براى تحقيق بيشتر به تاريخ يعقوبى، ج 2،ص 15، الصحيح من السيرة، ج 1،ص 95 مراجعه شود.
17-كتاب پيغمبرى را كه از نو بايد شناخت،ص.12
18-تاريخ يعقوبى، ج 2،ص 21، و البداية و النهاية،ص.295
19-همان گونه كه در داستان بحيرا گفتيم در نقل اين داستان نيز برخى ترديد كرده و برخى از قسمتهاى آن را صحيح ندانسته‏اند كه پاسخ همان است كه آنجا ذكر شد.
20-"معد"و"مضر"نام دو تن از اجداد رسول خدا(ص) است كه شرح حالشان پيش از اين گذشت.
21-گوارايت باد اى خديجه اين عروسى كه بهترين سعادت به سراغ تو آمد.
22-با بهترين مردمان جهان ازدواج كردى و در ميان مردم كيست همانند محمد(ص)؟
23-كسى كه آن دو پيامبر نيكو: عيسى بن مريم و موسى بن عمران به آمدنش مژده دادند و وعده نزديك است.
24-نويسندگان گذشته در كتابها اقرار دارند كه او رسول بطحاء و راهنما و راهبر است.
25-سيره ابن هشام، ج 1،ص 202،سيرة المصطفى،ص.100
26-"صاع"سه كيلو و"مد"ده سير است.
27-"جى"چنانكه ياقوت حموى گفته: از قراء اطراف اصفهان بوده و اكنون به نام"شهرستان"معروف است و در اينكه وطن اصلى سلمان كجاست اختلافى در تواريخ ديده مى‏شود چنانكه برخى او را از اهل رامهرمز و برخى از اهل شيراز دانسته‏اند.
28-خواننده محترم قبل از خواندن داستان اسلام سلمان به خاطر داشته باشيد كه او از معمرين يعنى از كسانى است كه عمرى طولانى كرده تا جايى كه برخى گفته‏اند: حضرت عيسى(ع) را ديده و برخى گويند: سيصد و پنجاه يا زياده از چهارصد سال عمر كرده و اين سخنان گرچه شايد خالى از اغراق نباشد ولى قدر مسلم همان است كه عمر معمولى نداشته و از افراد انگشت شمارى است كه عمرى طولانى داشته است.
29-نصيبين نام شهرى است در عراق كه سر راه موصل به شام قرار گرفته.
30-عموريه شهرى بوده در تركيه و در زمان معتصم مسلمانان آنجا را فتح كردند و چنانكه حاجى نورى گويد: همان شهر بورساى كنونى است كه يكى از شهرهاى آباد و خرم تركيه است.
31-قيله نام زنى است كه نسب اوس و خزرج بدان زن مى‏رسد.
32-قباء نام جايى است در دو ميلى قسمت جنوبى مدينه كه رسول خدا(ص)نخست بدانجا وارد شد و چند روز در آنجا توقف كرد تا على(ع)با زنان بدان حضرت ملحق شدند، ان گاه به مدينه آمد و در آنجا مسجدى بنا كردند كه اكنون موجود است.
33-وقيه، چنانكه جوهرى و كازرونى گفته‏اند، در آن زمان معادل چهل درهم بوده كه هر درهمى نيم مثقال و يك پنجم مثقال است و هر ده درهم هفت مثقال شرعى و سه چهارم مثقال صيرفى است و بنابراين هر وقيه 22 مثقال صيرفى است، و چهل وقيه كه در قرارداد سلمان بوده جمعا 880 مثقال طلاى صيرفى كه برابر با 1100 دينار بوده و اينكه برخى از نويسندگان وقيه را نقره فرض كرده و نيز آن را به كيلو معنى كرده‏اند اشتباه است و براى تحقيق بيشترى درباره شرح اين حديث به نفس الرحمن حاجى نورى مراجعه شود.
34-در برخى از روايات و تواريخ است كه يكى را سلمان غرس كرد و ما بقى را رسول خدا و تنها همين يكى كه سلمان غرس كرده بود خشك شد و ما بقى كه رسول خدا كاشته بود همه آنها گرفت، و هيچ كدام خشك نشد.
------------------------------------
سيد هاشم رسولى محلاتى