براى اين امامت كه امتداد رسالت الهى است بايد كيان و موجوديت‏اجتماعى در جهان وجود داشته باشد. اين كيان شيعيان مخلص وفداكارند.از طرفى اينان نيز بايد از نظامى اجتماعى و استوارى بر خوردار شوند تابتوانند در برابر رخدادها و مبارزه‏جوئيها توانا باشند. اين نظام در رهبرى‏مرجعيّت تبلور مى‏يابد. بدين معنى كه شيعيان به گرد محور عالمان الهى‏واُمَناى وى بر حلال وحرام، جمع شوند. از اين رو در دوران امام‏عسكرى‏عليه السلام شالوده نظام مرجعيّت تحكيم يافت و نقش دانشمندان‏شيعه، بدين اعتبار كه آنان وكلا ونوّاب و سفيران امام معصوم‏عليه السلام‏هستند، برجستگى ويژه‏اى پيدا كرد وروايتهاى فراوانى از امام‏عسكرى‏عليه السلام در باره نقش علماى دينى در بين مردم منتشر شد كه يكى ازآنها همان روايت معروفى است كه امام عسكرى‏عليه السلام از جدّ خويش امام‏صادق‏عليه السلام روايت كرده است و در آن آمده:
"آن كه از فقيهان خويشتندار است و دين خويش را پاسدار و با هوا وهوس‏خود ستيزه كار و امر مولاى خويش را فرمانبردار، پس بر عوام است كه از اوتقليد كنند".
از همين رو دانشمندان هدايت يافته، به نور اهل بيت‏عليهم السلام امور امّت‏را در دوران امام عهده دار شدند و با امام در باره مسائل مشكلّى كه با آنهابر خورد مى‏كردند، نامه مى‏نگاشتند و امام هم پاسخهاى به آنها مى‏نوشت‏و نامه‏ها را به امضاى (توقيع) خويش مهر مى‏كرد. اين نامه‏ها پيش علمابه تواقيع معروف شد و برخى از آنها از سوى امام عسكرى‏عليه السلام شهرت‏خاصّى كسب كردند.
آنچه در زير مى‏آيد نام گروهى از ياران امام و كسانى است كه از وى‏روايت مى‏كردند. چنانكه از تاريخ پيداست برخى از اين افراد در مركزرهبرى شيعه جاى داشته‏اند:
1 - ابراهيم بن ابي حفص: نجاشى در باره وى مى‏گويد، او يكى ازسالخوردگان ياران امام عسكرى‏عليه السلام است. و در تعريف او افزوده:وى‏ثقه و"وجيه" است و كتابى دارد به نام الردّ على الغالية وابوالخطاب...(1)
از كلمه "وجيه" كه در عبارت ابراهيم آمده است چنين مى‏توان فهميدكه وى شخصيّت معروفى در نزد شيعيان و يا تمام مردم داشته است.
2 - احمد بن ادريس قمى. نجاشى در باره وى گويد: اوثقه وفقيه بودودر ميان اصحاب كثير الحديث و صحيح الروايه است.(2)
3 - احمد بن اسحاق اشعرى. وى نماينده و فرستاده مردم قم و از ياران‏خاصّ امام عسكرى بوده است.
او همچنين كتابهايى از ائمه‏عليهم السلام روايت كرده است. شيخ طوسى درباره او گويد: او از جمله كسانى است كه صاحب الزمان را ديده است.(3)
4 - حسن بن شكيب مروزى. او دانشمند، متكلّم ونويسنده چند كتاب‏بوده و در سمرقند سكنى داشته است. شيخ طوسى اين مرد را در شمارياران امام عسكرى‏عليه السلام بر شمرده است.(4)
5 - حسن بن موسى خشاب. نجاشى در باره او گويد: او از نامداران‏اصحاب ماست، مشهور و پر دانش و پر حديث است. چندين تأليف داردكه برخى از آنها عبارتند از: "الردّ على الواقفه" و "النوادر".(5)
6 - حفص بن عمرو العمرى شيخ طوسى او را از ياران امام عسكرى‏محسوب داشته و از جانب امام در باره او توقيعى صادر شده كه در آن آمده‏است:
"از شهر بيرون مرو تا عمرى را ديدار كنى خداوند به پاس رضاى من‏از او، از وى راضى و خشنود باد. پس بر او سلام مى‏كنى و او را مى‏شناسى‏و او هم تو را مى‏شناسد. او پاك و امين و پاكدامن است و به ما نزديك.تمام چيزهايى كه از نواحى (مختلف شهرها) به سوى ما آورده مى‏شود، آخر كار بدو مى‏رسد تا آن را به سوى ما بفرستد".(6)
اين توقيع بيانگر شيوه امام در تحكيم رهبرى صالح در طايفه شيعه‏است تا مرجعيّت را براى رسيدگى به امور شيعيان سر و سامان بخشد واين‏امر براى قرون بعدى، به مثابه سنّتى حسنه در آيد.
7 - حمدان بن سليمان (ابو سعيد نيشابورى). شيخ طوسى او را جزوياران امام عسكرى جاى داده است. او فردى ثقه و از نامداران شيعه بود.(7)
8 - سعد بن عبد اللَّه قمى. سعد معاصر امام حسن عسكرى‏عليه السلام بوده اگرچه شيخ طوسى در باره او گويد: نمى‏دانم آيا از او روايت كرده است.نجاشى در باره او گويد: سعد، شيخ اين طايفه (شيعه) وفقيه و حجّت آن‏است و كتابهاى فراوانى تأليف و براى شنيدن حديث مسافرت كرده و ازپيشوايانش در حديث كه از امامان مذاهب مختلف بودند، حديث شنيده‏است.(8)
9 - سيد عبد العظيم حسنى. نژاد او به امام مجتبى‏عليه السلام منتهى مى‏شود.او عالم، فقيه، پارسا و پرهيز گار و دشمن حكومتهاى ستمگر بود.ائمه‏عليهم السلام شيعيان خود را مى‏گفتند كه بدو مراجعه كنند. ابو حماد رازى‏روايتى نقل كرده است:
در سامراء بر امام هادى‏عليه السلام وارد شدم و از آن حضرت از برخى ازچيزهاى حلال و حرام پرسيدم. امام پاسخ سئوالهاى مرا داد و همين كه بااو خدا حافظى كردم، فرمود:
"حماد! اگر در ناحيه خويش در باره مسأله‏اى دينى اشكالى برايت‏پيش آمد، آن را از عبد العظيم بن عبد اللَّه حسنى بپرس و سلام مرا به اوبرسان."(9)
وى در منطقه رى در ميان شيعيان از آوازه بلندى برخور دار بود، اگرچه همواره مى‏كوشيد مخفى باشد و كارهاى خود را علنى نكند.
آن بزرگوار را وقتى از دنيا رفت، در باغى كه هما نجا بود به خاك‏سپردند و تا امروز آرامگاهش زيارتگاه شيعيان است.
10 - عبد اللَّه بن جعفر حميرى. وى شيخ اهل قم و از افراد معروف آنان‏بود. كتابهاى زيادى در عرصه‏هاى مختلف نگاشت. حدود سال 290 ه به‏كوفه آمد ومردم آنجا از وى احاديث بسيارى شنيدند.(10)
11 - على بن جعفر همانى. وى بنابه تعبير برخى، مردى فاضل‏وپسنديده واز وكلاى امام هادى و امام عسكرى بود. كسى در باره اوحديث جالبى نقل كرده كه در آن آمده است:
او در زمان خلافت متوكّل به جرم ارتباط با امام هادى محبوس شد.چون مدّت حبس او دراز گرديد يكى از اميران عبّاسى (عبد اللَّه بن خاقان) را به سه هزار دينار وعده داد تا با متوكّل در باره او سخن بگويد. چون عبداللَّه با متوكّل در باره شخصى به نام همانى صحبت كرد متوكّل گفت: عبداللَّه! اگر به تو مشكوك شوم خواهم گفت كه رافضى هستى. و نيز افزود:اين وكيل فلانى (امام هادى) است و من در نظر دارم او را بكشم. چون‏اين خبر به همانى رسيد، نامه‏اى به امام هادى نگاشت و گفت: سرورم!خدا را در باره من در نظرگير. به خدا مى‏ترسم كه به ترديد دچار شوم.امام در كاغذى كوچك پاسخ او را چنين نوشت:
اگر كار تو تا آنجا رسيد كه من مى‏دانم پس بزودى خداى را در باره‏ات‏قصد مى‏كنم، از خدا نجات تو را خواهم خواست.
اين ماجرا در شب جمعه روى داد. فردا صبح متوكّل دچار تب شد و درروز دوشنبه تا آنجا حالش خراب شد كه بر او ضجه و شيون مى‏كشيدند.متوكّل دستور داد، هر زندانى كه نامش را نزد او مى‏برند، آزاد كنند تا آنكه‏على بن جعفر همانى را نيز ياد كردند. متوكّل به عبد اللَّه بن خاقان گفت:چرا كار او را بر من عرضه نداشتى؟ عبد اللَّه گفت: هرگز نام او را تكرارنمى‏كنم. متوكّل گفت: همين حالا او را آزاد كن و از وى بخواه كه مراحلال كند.
همانى را آزاد كردند و او به فرمان امام هادى به مكّه رفت و در آنجامجاور شد.(11)
اختلافى ميان على بن جعفر و شخصى به نام فارس كه در زعامت شيعه‏با وى به رقابت برخاسته بود، در گرفت. يكى از شيعيان به امام عسكرى‏در اين باب نامه‏اى نوشت. امام هم در پاسخ، على بن جعفر را تأييدفرمود. در ضمن اين نامه آمده بود:
خداوند منزلت على بن جعفر را بزرگ گرداند و ما را بدو بهره‏مندسازد. وافزود:
در حوايج خويش نزد على بن جعفر برو و از فارس بترسيد و او را درچيزى از امورتان داخل مگردانيد.(12)
از اين توقيع پيداست كه ائمه‏عليهم السلام چگونه امور شيعه را از طريق‏وكلايشان سر و سامان مى‏دادند و مرجعيّت دينى را در محافل خود تحكيم‏مى‏بخشيدند.
12 - محمّد بن حسن صفار. او از سران شيعه در قم و مردى ثقه، بزرگوار بود كه دهها كتاب تأليف كرد و در آنها احاديث اهل بيت‏عليهم السلام رادر مسائل مختلف حفظ نمود. بين او و امام عسكرى نيز نامه‏هايى ردوبدل شده است.(13)
13 - فضل بن شاذان. او يكى از پركارترين شيعيان است. گفته‏اندبرخى از مؤلفات وى از رضايت و خشنودى امام عسكرى بهره‏مند گشته‏وآن حضرت در باره احاديث او نوشته: اين حديث صحيح و سزاوار است‏بدان عمل شود. همچنين گفته‏اند امام در يكى از مؤلفات فضل نگريست‏وفرمود:
"اهل خراسان به جايگاه فضل بن شاذان وبودن او در ميانشان بايدغبطه بخورند".(14)
14 - عثمان بن سعيد عمرى. وى يكى از ستونهاى نظام مرجعيّت دردوران امام حسن عسكرى است و ائمه به جايگاه او اشاره كرده‏اند. او درنزد شيعيان مقامى والا داشت و امام هادى پيروان خود را بدو ارجاع‏مى‏داد چنانكه اين نكته در روايت احمد بن اسحاق قمى ذكر شده است.وى گويد:
يكى از روزها بر امام هادى‏عليه السلام وارد شدم و پرسيدم: سرورم! هميشه‏اين امكان براى من نيست كه خدمت شما مشرّف شوم. پس سخن چه‏كسى را بپذيرم و فرمان چه كسى را اطاعت كنم؟ آن حضرت به من‏فرمود:
"اين ابو عمرو مردى است مورد اعتماد و امين. آنچه به شما گفت ازجانب من مى‏گويد و آنچه به شما رساند از جانب من رسانده است."
چون ابوالحسن‏عليه السلام وفات يافت خدمت فرزندش حسن عسكرى‏عليه السلام‏رسيدم و همان سؤالى كه از پدرش كردم از او نيز پرسيدم. آن حضرت به‏من گفت:
"اين ابو عمرو مردى است ثقه و امين و در زندگى و مرگ مورد اعتمادمن است. آنچه به شما گفت از جانب من مى‏گويد و آنچه به شما رساند ازجانب من رسانده است."(15)
پس از امام عسكرى، عثمان بن سعيد نيابت مولا و سرور ما امام مهدى‏را عهده دار شد و ميان شيعيان و امام غايب به منزله پلى ارتباطى بود.
15 - على بن بلال. وى نيز از سران شيعه در واسط (چنانكه معلوم‏مى‏شود) بود. وامامان‏عليهم السلام در نامه‏هاى خود بدو اعتماد مى‏كردند در يكى‏از نامه‏هايى كه از سوى امام عسكرى بدو نوشته شده، آمده است:
"من مى‏دانم كه تو بزرگ منطقه خويش هستى. پس دوست داشتم‏نامه‏اى جداگانه به تو بنويسم و تو را به اين وسيله مورد اكرام قرار دهم."
همچنين آن حضرت در نامه‏اى ديگر خطاب به اسحاق (يكى ازيارانش) درباره على بن بلال چنين نوشته است:
"اسحاق! نامه ما را بر على بلالى كه خدا از او راضى باد، بخوان كه اوثقه ومورد اعتماد است و بدانچه بر او واجب است آگاه و داناست".(16)
16 - عمرى، فرزند عثمان بن سعيد. او نيز همچون پدرش يكى ازاركان نظام مرجعيّت است كه ائمه‏عليهم السلام در ميان شيعيان پايه آن راگذاردند. او از سوى ائمه در امور مربوط به شيعه، مورد اعتماد بود.

نوشتن دیدگاه