امـويان ، از باب ملازمه ، براى ضعيف نماياندن اخبار و روايات حاكى از تاءييدوضوى مخالف وضوى خـلـيفه از سوى انس كوشيدند و روايت آوردند كه او نيز مردم رابه وضوى با سه بار شستن يعنى هـمان شيوه وضوى خليفه مى خواند تا از اين رهگذرروايتهاى حاكى از مسح از سوى وى را با اين روايتها در تعارض افكنند.بـراى نـمونه ، طبرانى در المعجم الصغير به سند خود از عمر بن ابان بن مفضل مدنى روايت كرده است كه گفت : انس بن مالك وضو را به من نشان داد [و تعليم داد]...او ظرف آبى برداشت و آن را در سـمت چپ خويش گذاشته ، از آن بر دست راست خودآب ريخت و سه بار آن را شست .
سپس ظرف را به دست راست داد و سه سه وضوساخت .بر سر خويش نيز سه بار مسح كشيد و آنگاه براى مسح اطراف گوشها آبى تازه برگرفت و اطراف گوشها را هم مسح كشيد.من به او گفتم : گوشهايت را مسح كشيدى ! گـفـت : اى جوان ، گوشها بخشى از سر است ، بخشى از صورت نيست .سپس افزود:اى جوان ، آيا ديدى و فهميدى يا تكرار كنم ؟ گفتم : مرا بس است و فهميدم .پس گفت : ديدم كه رسول خدا (ص ) نيز چنين وضو مى گيرد ((394)) .ما چند نكته به عنوان نقد بر اين حديث مطرح مى كنيم : يـك : در سـنـد حـديـث نـوعـى خلط وجود دارد، چه در اين سند آمده است : جعفر بن حميد بن عبدالكريم بن فروخ بن ديرج بن بلال بن سعد انصارى دمشقى ما را حديث آورد كه نياى مادرى ام عمر بن ابان بن مفضل مرا حديث آورد.اين در حالى است كه : 1 ـ سـنـد فوق نشان مى دهد حديثى كه طبرانى روايت كرده تنها دو طبقه واسطه دارد، با آن كه مـى دانـيـم نـقـل چـنين حديثى از سوى طبرانى به كمتر از سه يا چهار طبقه واسطه امكان پذير نيست ((395)) .
2 ـ نـه كـسى با آن نام و نشان كه در اين سند هست از بلال بن سعد دمشقى حديثى نقل كرده ، نه وى از نـيـاى مـادرى اش نـقـل كـرده و نـه كـسى به چنين نامى در كتابهاى رجال شناخته شده است ((396)) .3 ـ ايـن احـتـمـال وجـود دارد كـه راوى خـبـر از طـرفداران دستگاه حاكم و از كسانى بوده كه مـى خـواسـتـه انـد ديـدگـاههاى خود را به فقيهان دربار حكومت نسبت دهند.ابوزرعه دمشقى مـى گـويد: بلال بن سعد يكى از عالمان در دوره خلافت هشام است .اواز داستانسرايانى است كه بخوبى داستانسرايى مى كرد ((397)) .بر اين پايه ، هيچ كششى در دل انسان به پذيرش و اطمينان به چنين حديثى از چنين راويى وجود ندارد.دو: راوى ايـن خـبـر نـه از راويان مشهور به نقل حديث و نه از كسانى است كه بدين كار اهتمامى داشـتـه اند، و همين گفته طبرانى درباره او بسنده مى كند كه گفت : عمرو بن ابان هيچ حديثى بجز اين حديث از انس نقل نكرده است .سـه : اگـر حـتى از باب كوتاه آمدن در جدل ، صحت اين خبر را نيز بپذيريم ، باز هم اين احتمال را بـرخواهيم گزيد كه اين خبر در دوره حجاج بن يوسف ثقفى و دوران عبدالملك بن مروان صادر شـده اسـت ، چـرا كـه چنين حديثى با ديدگاههاى او در مساءله وضو سازگار و همخوان است و اوسـت كه صحابه را آزار مى داد و رودرروى آنان مى ايستاد و تنها بدان جرم كه از رسول خدا(ص ) نقل حديث مى كنند و بر سنت شريف اواستوارند.ابـن عساكر در تاريخ خود از ابوبكر بن عياش از اعمش روايت كرده است كه گفت :انس بن مالك بـه عـبـدالـمـلك بن مروان چنين نامه نوشت : اى اميرمؤمنان ، من نه سال محمد(ص ) را خدمت گـزاردم ـ و در مـتـن ديگر، من نه سال خدمتگزار پيامبر(ص ) بودم ـ وبه خداوند سوگند، اگر يـهـوديـان و مـسـيـحيان مردى را مى يافتند كه پيامبرشان را خدمت گزارده است او را گرامى مى داشتند.
اما حجاج مرا با ريسندگان بصره سودا مى كند.عبدالملك پس از شنيدن اين سخن به حجاج نوشت كه از انس پوزش بخواهد.
حجاج بدين منظور آهـنـگ انس كرد.انس تا اين خبر را شنيد بيرون آمد، به استقبال حجاج رفت و به او نزديك شد و گفت : اى ابوحمزه ، آيا خشمگين شده اى ؟ حجاج گفت : من خشمگين شوم ؟ انـس گفت : اى ابوحمزه ، حكايت من و تو حكايت آن است كه گفت : به در بگو تاديوار بشنود.من خواستم كسى جراءت زبان گشودن بر من نيابد ((398)) .بـه هـر روى ، خليفگان اموى بدين شيوه با صحابه روياروى مى شدند و براى تحميل ديدگاههاى خـود مـى كـوشيدند.اينك آيا كسى مى تواند به اين گونه احاديث انس وديگران كه در زير فشار و ستم حكمرانان صادر شده است اطمينان كند؟ چهار: اين كه راوى مى گويد: به او گفتم : گوشهايت را مسح كشيدى ؟ و او گفت : اى جوان ...، اين خود، مى فهماند كه براى راوى مسح گوشها تازگى داشته و وى آن رانمى پذيرفته است .تاءكيد انس بر مسح گوشها و يادآور شدن اين كه گوش از سر است و نه از صورت ، وهمچنين اين سـخـن او كه آيا ديدى و فهميدى ، يا برايت تكرار كنم و نيز اين پاسخ راوى كه فهميدم ، مرا بس اسـت ، هـمه بر اين دلالت مى كند كه مسح گوشها سيره مسلمانان نبوده و انس اين قسمت را با خشم و احساس بيان كرده است .
درباره سه بار شستن وبويژه سه بار شستن سر نيز همين مساءله هست ، چه ، در هيچ كدام از روايتهايى كه ازرسول خدا(ص ) نقل شده و وى در آنها وضو را توصيف فـرمـوده چنين كارى ذكر نشده است .بر اين پايه ، اين احتمال وجود دارد كه اين خبر ـ بنابر فرض صحت ـ از روايتهايى باشد كه مى توان بدان بر مذهب مالكى استدلال كرد: چه ، در مذهب مالكى بر مـسـح هـمـه سـر تـاءكيد دارند و مى گويند: حرف ب در آيه (و امسحوا برؤوسكم ) براى الصاق آمده است .اگـر اين فرض اخير را بپذيريم ، اين روايت تنها به كار يك مذهب مى آيد و با ديگرمذهبهاى فقهى سازگار نيست .
اين نكته هم گفتنى است كه در اين روايت حكم فقهى پا را نمى يابيم كه آيا بايد آن را مسح كشيد يـا بـايـد آن را شست .
اما از آنجا كه حكم رسيده از پيامبر(ص ) در اين باره مسح است و اين چيزى اسـت كـه حـكـمـرانان را خوشايند نمى افتد، اين بخش از حديث راعمدا وانهاده و آنگاه از دلالت التزامى و از انجام سه بار افعال وضو، چنين استفاده كرده اند كه پيامبر(ص ) پا را مى شست و مسح نمى كرد! ايـن هـمـه از آن روسـت كـه اخبار برخوردهاى انس با حجاج و اخبار حاكى از تاءكيد اوبر مسح را ضعيف جلوه دهند.اينك حديثى ديگر را بر مى رسيم : طـبـرانـى در كتاب المعجم الصغير خود از ابراهيم بن ابى عبله آورده است كه گفت :از انس بن مـالـك (رض ) پـرسيدم : چگونه وضو سازم ؟ گفت : از من نمى پرسى كه بنا برآنچه ديده اى رسول خـدا(ص ) چـگـونـه وضـو مى گرفت ؟ ديدم رسول خدا(ص ) سه سه وضومى گيرد و مى فرمايد: پروردگارم مرا به همين شيوه فرمان داده است ((399)) .ايـن روايـت بـه سـان ديگر روايتها از وجود اختلاف در مساءله وضو در دوران اموى خبر مى دهد و حاكى از آن است كه يكى از محورهاى اختلاف در اين مساءله حكم سه بارشستن اعضا بوده است .
مـا در ايـنـجـا درصـدد نـقد اين يا آن روايت نيستيم ، بلكه مى خواهيم بدين اشاره كنيم كه دست سـيـاسـت در وراى طرح برخى از مفاهيم رايج آن روزگار در كار بوده است .اگرروايتهايى را از قـبـيـل آنـچـه گـذشت با نگاهى علمى و بدور از هرگونه تعصب بررسى كنيم به حقايقى دست خواهيم يافت كه عامه را ياراى شنيدنش نيست .ما با چنين بررسى دست سياست را در بازيچه قرار دادن مـنـابـع تـشـريع اسلامى از رهگذر تدوين احاديثى كه به سود آنهاست و وانهادن و يا حذف احـاديـثـى كـه آنها را زيانبار است و نيز از رهگذرفعال كردن حركت تدوين حديث ، لغت ، تاريخ و عـلـومى همانند به سود خويش وهمسوى با خواسته ها و اهداف حكومت مى بينيم .همين حقيقت اسـت كـه مـا را ناگزيرمى سازد در هر بررسى فقهى اوضاع و شرايط همراه با تشريع ، زمان تدوين پـايـه هـاى يـك تـشـريع و نيز اوضاع و شرايط و قراين همراه با سنت را بدقت بررسيم .
گستردن پـژوهـش وتدقيق بدين حوزه به معناى آن نيست كه از بيطرفى در پژوهش خويش دور مى شويم ومـسـايلى جانبى را كه بدانها نيازى نيست برمى انگيزيم .بلكه به اعتقاد ما استوارى ودرستى يك پژوهش بر نگريستن به مسايلى از اين دست است .بر همين پايه در اينجا به بررسى يكى از مباحث مؤثر در فهم شريعت مى پردازيم :
____________________________________________________________________________________________________________________________________________
394- المعجم الصغير: 116.
395- بـديـن سـان و بـسـته به اين كه چند واسطه از سند حديث افتاده باشد اين حديث از رسته احاديث معلق , مرسل و مفصل بيرون نبوده و از اين روى , به اتفاق نظر همگان , در اين جا كه جاى استدلال فقهى است حجت نيست .
396- تهذيب الكمال : 4, 291.
397- تهذيب الكمال : 4, 292.
398- تهذيب الكمال : 3, 374 , نزديك به همين مضمون در تهذيب ابن عساكر: 4, 77.
399- المعجم الصغير: 32.ِِ

نوشتن دیدگاه