با توجه به اين كه جدل از عناوينى است كه در فرهنگ قرآنى و روايى گاهى با مذمت و نكوهش همراه بوده و خداوند نيز آن را به عنوان پاسخ گويى به شيوه هاى جدلى معاندين و دشمنان اسلام به پيامبر دستور فرموده تا جدال را به كار گيرد نه به شيوه اى كه آنها از آن استفاده مى كردند، بلكه دستور داده تا ((جدال اَحسن )) نمايد و در اين صورت به جدل ، رنگ هدايتى و حق جويى را بخشيده است ؛ لذا دو نوع جدل داريم كه عبارتند از: 1. جدل به اَحسن ، 2. جدل به غير اَحسن
1. جدال به اَحسن
امام صادق عليه السّلام در پاسخ شخصى كه تصور مى كرد جدال به طور كلى حرام و ممنوع است ، فرمودند: جدال به غير اَحسن در اسلام نهى شده است ، ولى آيا نشنيده ايد كه قرآن مى فرمايد:
و لا تجادلوا اءهل الكتاب إ لّا بالّتى هى اءحسن (35)
و با اهل كتاب جز به شيوه جدال اَحسن بحث و مجادله نكنيد.
و آيا نخوانده اى كه فرمود:
ادع إ لى سبيل ربّك بالحكمة و الموعظة الحسنة و جادلهم بالّتى هى اءحسن (36)
اى رسول مردمان را با حكمت و برهان و موعظه نيكو به راه خدا دعوت نما و با بهترين شيوه با آنها مناظره كن .
و حال چگونه است كه مى گويى خداوند جدال را مطلقا حرام نموده است ؟ در صورتى كه خداوند مى فرمايد:
و قالوا لن يدخل الجنّة إ لّا من كان هودا اءو نصارى تلك اءمانيُّهم قل هاتوا برهانكم إ ن كنتم صادقين (37)
گفتند: هرگز به بهشت راه نيابند جز يهوديان و نصارى . اى پيامبر بگو اين فقط آرزوى شماست . بگو برهان خود را بياوريد اگر راستگو هستيد.
خداوند متعال آوردن برهان و دليل را شاهد و گواه راستى و صحت گفتارشان قرار داد و دست يافتن به علم را بر اقامه برهان متوقف نمود. آيا جز در جدال به اَحسن ، برهان آورده مى شود؟
حضرت پس از توضيح جدال به غير اَحسن فرمودند: اما جدال به اَحسن همان است كه خداوند به پيامبرش امر فرمود تا با كسى كه رستاخيز و پس از مرگش را انكار مى كند، به مجادله برخيزد. خداوند مى فرمايد:
و ضرب لنا مثلا و نسى خلقه قال من يحيى العظام و هى رميم (38)
و (آن فرد مشترك ) براى ما مثلى (جاهلانه ) زد و آفرينش خود را فراموش ‍ كرد و گفت اين استخوان هاى پوسيده را باز چه كسى زنده مى كند؟
خداوند متعال در ردّ حرف او به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله فرمود:
قل يحييها الّذى اءنشاءها اءوّل مرّة و هو بكلّ خلق عليم (39)
بگو آن خدايى آنها را زنده مى كند كه اول بار حيات شان بخشيده ، و او به هر خلقتى داناست .
آيا كسى كه از هيچ ، او را آفريده از اين كه پس از پوسيدگى آن را بازگرداند، عاجز است ؟ اما آغاز آن نزد شما سهمگين تر و دشوارتر است از بازگرداندنش .
امام صادق عليه السّلام در ادامه فرمودند، خداوند متعال چنين فرمود:
الّذى جعل لكم من الشّجر الاءخضر نارا فإ ذا اءنتم منه توقدون (40)
آن خدايى كه از درخت سبز (تر و تازه ) براى انتفاع شما آتش قرار داده است تا وقتى كه بخواهيد، برافروزيد.
يعنى زمانى كه خداوند آتش سوزاننده را در درخت سبز و تازه پنهان ساخت و سپس آن را بيرون كشيد، به شما فهماند كه بر بازگرداندن استخوان پوسيده توانمندتر است . پس از آن فرمود:
اءوليس الّذى خلق السّماوات و الاءرض بقادر على اءن يخلق مثلهم بلى و هو الخلّاق العليم (41)
آيا آن خدايى كه آسمان ها و زمين را آفريد، بر آفرينش مانند شما قادر نيست كه چون مُرديد شما را زنده گرداند؟ آرى البته قادر است و او آفريننده داناست .
امام صادق عليه السّلام مى فرمايد: در اين هنگام كه خلقت آسمان ها و زمين در پندارها و توان شما نسبت به بازگرداندن شى ء پوسيده عظيم تر و فراتر است ، پس چگونه است كه كار عجيب تر و دشوارتر در نزد خودتان را بر خدا روا مى داريد، ولى كار آسان تر در نزد خودتان كه اعاده شى ء پوسيده است را براى خداوند قادر، روا نمى داريد؟
سپس فرمودند: اين جدال به اَحسن است ؛ چرا كه كوتاه نمودند و قطع بهانه كافران و از بين بردن شبهه آنها در آن روشن است .(42)
با توجه به اين روايت ، اگر مناظره در راستاى از بين بردن بهانه كافران صورت پذيرد، مطلوب و مُستحسَن است . عذر و بهانه كافران به خاطر جهل و ناآگاهى ، نداشتن حجت و برهان ، بى پاسخ ماندن سؤ الات و... است كه همه آنها در يك مناظره برهانى و هدفدار قابل رفع مى باشد.
در جدال حقّ، هدف تحقير طرف و اثبات تفوق و پيروزى بر او نيست ، بلكه هدف نفوذ در افكار و اعماق روح او است . به همين دليل شيوه مجادله به اَحسن با جدال باطل در همه چيز متفاوت است . لذا شخص ‍ مجادله كننده براى نفوذ در طرف مقابل ، بايد از وسايل زير استفاده كند كه در قرآن مجيد اشارات جالبى به آنها شده است :
1. نبايد اصرار داشته باشد كه مطلب حقّ را به عنوان گفته او بپذيرد، بلكه اگر بتواند كارى كند كه طرف مقابل آن مطلب را نتيجه فكر خود بداند، بسيار مؤ ثرتر خواهد بود. به تعبير ديگر طرف مقابل فكر كند اين انديشه از درون وجود خودش جوشيده و فرزند روح او است تا به آن علاقه مند شود.
شايد سرّ اين كه قرآن مجيد بسيارى از حقايق مهم ، اعم از توحيد، نفى شرك و مسائل ديگر را در قالب استفهام مطرح مى كند و مثلا بعد از ذكر دلايل توحيد مى گويد: ((اء إ له مع اللّه (43)؛ آيا با وجود خداى يكتا، خدايى هست ؟)) همين امر باشد.
2. بايد از هر چيزى كه حس لجاجت طرف مقابل را برمى انگيزد خوددارى نمود. قرآن مجيد مى گويد:
و لا تسبّوا الّذين يدعون من دون اللّه فيسبّوا اللّه عدوا بغير علم ...(44)
و شما آنان كه غير خدا را مى خوانند، دشنام ندهيد، تا مبادا آنان هم از روى دشمنى و جهالت خدا را دشنام دهند.
3. بايد در بحث ها در مقابل هر كس و هر گروه نهايت انصاف را رعايت كرد تا آن طرف حس كند گوينده به راستى درصدد روشن كردن واقعيات است . به عنوان مثال هنگامى كه قرآن از زيان هاى شراب و قمار سخن به ميان مى آورد، منافع جزئى مادى و اقتصادى آن را كه براى گروهى حاصل مى شود، ناديده نمى گيرد و مى فرمايد:
يسئلونك عن الخمر و الميسر قل فيهما إ ثم كبير و منافع للنّاس و إ ثمُهما اءكبر من نفعهما(45)
اى پيامبر از تو درباره حكم شراب و قمار مى پرسند بگو در اين دو گناهى بزرگ و سودهايى براى مردم است ، امّا زيان گناه آن دو بيشتر از سود آن هاست .
مسلما اين طرز سخن گفتن در شنونده تاءثير عميق ترى مى بخشيد.
4. بايد در برابر بدى ها و كينه توزى ها مقابله به مثل نكند، بلكه طريق محبت ، راءفت و گذشت را پيش بگيرد؛ چرا كه ((مقابله به ضدّ)) در اين گونه موارد تاءثير فوق العاده اى در نرم كردن قلب دشمنان لجوج دارد. چنانكه قرآن مجيد مى فرمايد:
لا تستوى الحسنة و لا السّيئة ادفع بالّتى هى اءحسن فإ ذا الّذى بينك و بينه عداوة كاءنّه ولىّ حميم (46)
نيكى و بدى يكسان نيست . (اى پيامبر) بدى را با بهترين روش دفع كن ، در اين هنگام آن كس كه بين تو و او دشمنى است ، گويى دوست صميمى است .
2. جدال به غير اَحسن
امام صادق عليه السّلام مى فرمايند:
اما جدال به غير اَحسن اين است كه بر مسئله باطلى گفت و گو كنى و به امر باطل و بيهوده اى به تو اشكال شود و از دليلى كه خداوند برايت قرار داده است بهره نگيرى . در اين صورت يا قول طرف مقابل را انكار مى كنى يا مطلب حقّى را كه او با آن ، مدّعاى باطل خود را به كرسى مى نشاند، منكر مى شوى . در هر حال به خاطر ترس از اين كه نكند آن حرف حقّ عليه تو تمام شود، منكر حرف حقّ مى شوى ؛ چرا كه راه خلاصى از اين مخمصه را نمى دانى . لذا بر شيعيان ما حرام است كه فتنه و بازيچه دست ديگر برادران يا غلط انديشان قرار گيرند. غلط انديشان و باطل گرايان در صددند نقطه ضعف هاى افراد را شناسايى كنند و آن را به عنوان دليلى بر تاءييد مطلب باطل خود تلقى نمايند. افراد ضعيف نيز به خاطر ضعفى كه از فرد محقّ مى بينند، به ضلالت كشيده مى شوند.
حضرت در پايان گفتارشان در توضيح بيشتر جدال به غير اَحسن فرمودند:
اما جدال به غير اَحسن آن است كه تو به دليل عدم توانايى در تميز و تشخيص بين حقّ و باطل ، حقّ را انكار مى كنى و طرف مقابل را با انكار حقّ از باطلش منصرف مى سازى و اين كار حرام است ؛ زيرا تو هم مثل طرف مقابل باطل گرا شده اى . او حقّى را منكر شد و تو هم حق ديگرى را انكار نمودى .(47)

- پاورقی -

 35- عنكبوت / 46.
36- نحل / 125.
37- بقره / 111.
38- يس / 78.
39- همان / 79.
40- همان / 80.
41- همان / 81.
42- بحار الانوار، ج 9، ص 255.
43- نمل / 60.
44- انعام / 108.
45- بقره / 219.
46- فصلت / 34.
47- بحار الانوار، ج 9، ص 255-257.

نوشتن دیدگاه