كتاب اول : طب النبى ، مقدمه مترجم

(زمان خواندن: 4 - 7 دقیقه)

درست است كه قرآن كريم براى هدايت و تربيت بشر نازل شده و آيات قرآنى همواره هدفهاى تربيتى را دنبال مى كند ولى گاهى به مناسبت هايى توجه به بهداشت جسمى هم شده و كلياتى در اين زمينه در قرآن آمده است مانند آيه شريفه اى كه دستور رعايت تعادل در خوردن و آشاميدن را مى دهد: كلوا و اشربوا و لاتسرفوا و يا آيه اى كه از انسان مى خواهد كه به غذايى كه مى خورد درست بنگرد و در آن تحقيق كند: ولينظر الانسان الى طعامه و يا از برخى از ميوه ها و سبزيها نام مى برد.
همچنين پيشوايان اسلام كه هدف اصلى و اساسى آنها و تربيت افراد و آموزش مبانى عقيدتى و طرح ارزشهاى اخلاقى و انسانى براى جامعه بشرى بود گاه گاهى به مناسبت هاى در مورد بهداشت و درمان و خواص ‍ بعضى از غذاها مطالبى بيان داشته اند كه قسمتهايى از آن روايتهاى منقول از آن بزرگواران ، هم اكنون در دست است و حتى كتاب هاى تحت عنوان ((طب النبى )) و ((طب الائمه )) و ((الصادق )) و ((طب الرضا)) منسوب به آنان در اختيار ماست . به خاطر همين اشارات و راهنمايي هاى قرآن و حديث ، مسلمانان تشويق شدند كه درباره طب و بهداشت و ساير علوم مادى تحقيق كنند و لذا از همان قرون اوليه اسلامى مسلمانان به ترجمه كتابهاى علمى و طبى كه به زبانهاى ديگر نوشته شده بود اقدام كردند.
تنها در زمان ماءمون ، خليفه عباسى ، هشتاد جلد كتاب طبى كه بيشتر آنها از جالينوس و بقراط بود به عربى ترجمه شد كه از جمله آنها بود كتابهاى مرض هاى حاد و اپيدمى به ترجمه عيسى بن يحيى و تشريح رحم به ترجمه حبيش الاعسم و آب و هوا و طبيعت انسان و نيروى غذاها و پزشك و فيلسوف به ترجمه حنين بن اسحق و پادزهر به ترجمه ابن بطريق و كتابهاى بسيار ديگر.
همچنين مسلمانان با آشنايى با مدرسه جندى شاپور كه در خوزستان بود و قدمت چندين صد ساله داشت در امر طب و طبابت به مهارتهاى تازه اى دست يافتند. جندى شاپور محل تلاقى طب شرق و غرب آن زمان بود و در آنجا طب يونانى همراه با طب هندى به اضافه طب سنتى ايرانى در هم آميخته بود.
تشويق پيشوايان اسلام از طب و استخدام پزشكان مسيحى و يهودى در دستگاه خلفا از يك سو و نياز جامعه اسلامى از سوى ديگر باعث شد كه مسلمانان به علم پزشكى روى آوردند و در اين رشته كار كردند و پس از مرحله ترجمه ، خود به تاءليف كتابهاى طبى پرداختند و ابتكارات و نوآورى هاى خود را به رشته تحرير در آوردند. از جمله كتابهاى طبى مهم مى توان از فردوس الحكمه تاءليف على بن ربن طبرى و كتابهاى متعدد محمد زكرياى رازى مانند الحاوى و الطب المنصورى و من لا يحضر الطبيب و نيز كتابهاى ابن سينا مانند قانون و كتابهاى ديگر نام برد.
اين كتاب همچون پلى براى انتقال دانسته هاى پزشكى براى نسل هاى بعدى ، ارزش فوق العاده اى داشتند؛ همچنين مسلمانان همزمان با تاءليف كتابهاى طبى ، دست به ابتكاراتى زدند كه در عالم پزشكى بى سابقه بود.
درست است كه طب اسلامى بر پايه آراى بقراط و جالينوس و طب هندى و ايرانى پى ريزى شد، اما بعدها پزشكان مسلمانان مطالب بسيارى بر آن افزودند و تجربيات تازه اى كسب كردند و حتى مطالب آنان را مورد نقد و ايراد قرار دادند. ابوزكرياى رازى كتابى به نام شكوك بر جالينوس نوشته و در مقدمه آن مى گويد:
((مقام جالينوس بر هيچ كس پوشيده نيست و ممكن است بعضى از كوته نظران مرا بدين كار ملامت و سرزنش نمايند، ولى فيلسوف و حكيم بر من خرده نخواهند گرفت به دليل آنكه در حكمت و فلسفه تقليد جايز نيست و مى بايست از روى دليل و برهان گفتگو به عمل آيد و اگر جالينوس زنده مى بود، مرا بدين تاءليف ستايش مى كرد.))
همچنين مسلمانان براى درمان بيماران بيمارستانها ساختند و سابقه آن به زمان پيامبر اسلام مى رسد. بنا به روايت ابن هشام ، پيامبر خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) در جنگ خندق خيمه اى را به مجروحان جنگى اختصاص داده بود و هر يك از سربازان اسلام كه زخمى مى شد به آن خيمه انتقال مى يافت و بانويى به نام رفيده پرستارى از مجروحان را به عهده داشت .(1) بنابراين مى توان گفت كه اولين بيمارستان در اسلام به زمان رسول خدا مربوط مى شود.
پس از اولين بيمارستان تحت عنوان (دار المرضى ) در سال 88 هجرى در عهد وليدبن عبدالملك ساخته شد كه در آنجا بيماران بسترى مى شدند و پزشكان با دريافت حقوق از آنان مراقبت مى كردند.
از آن پس همزمان با شكوفايى تمدن اسلامى و پيشرفت علوم و بخصوص ‍ علم پزشكى بيمارستانهاى متعدد و مجهزى در بلاد اسلامى ساخته شد كه از جمله آنها بيمارستان (رشيديه ) بغداد بود كه به دستور هارون الرشيد و با اقتباس از بيمارستان جندى شاپور ساخته شد و سرپرستى آن را جبرئيل بن بختيشوع به عهده گرفت .(2)
بعدها بيمارستانهاى بسيارى ، هم به وسيله خلفا و امرا و هم به وسيله افراد ثروتمند و خير تاءسيس گرديد؛ مانند بيمارستان برامكه ، بيمارستان عضدى ، بيمارستان مقتدرى كه همه اينها در بغداد بود و بيمارستانهايى در شهرهاى ديگر، مانند بيمارستان رى (كه سرپرستى آن را مدتى ابوزكرياى رازى به عهده داشت ) و بيمارستان مغافر، بيمارستان ميافارقين ، بيمارستان نصيبين ، بيمارستان موصل و بيمارستان ابن طولون در مصر و غير آنها به وجود آمد.
بعضى از اين بيمارستانها بسيار مجهز بود و خدمات زيادى را ارائه مى داد از جمله بيمارستان عضدى را مى توان نام برد كه به وسيله چ ديلمى تاءسيس ‍ شد.
پا به پاى پيشرفت هايى كه در علم پزشكى نصيب مسلمانان گرديد در امر داروسازى هم فعاليتهاى گسترده اى به عمل آمد. مسلمانان از يك سو براى تهيه مواد اوليه دارو و گياهان دارويى و مواد معدنى از هند يا جاهاى ديگر كوشش كردند و از سوى ديگر با آزمايشهاى مداوم در كشف تركيبات جديد دارويى توفيقات مهمى به دست آوردند.
جرجى زيدان مى گويد: ((غربى ها تاريخ داروسازى را بررسى كردند و به اين نتيجه رسيدند كه مسلمانها بنيانگذاران فن داروسازى هستند)).(3)
معمولا طبيب خود دارو مى داد ولى گاهى هم نسخه مى نوشت كه مى بايد از داروخانه ها كه به صيدليه و صيدنيه معروف بود، تهيه مى شد. الگود تعجب مى كند كه چگونه در تمدن اسلامى حرفه پزشكى از داروسازى جدا شده بود و اضافه مى كند توسعه سريع مفردات پزشكى و مهارت بيشتر در تركيب داروها كه مستلزم اين رشته بود، مردان متخصصى لازم داشت .(4)
علاوه بر داروهاى گياهى ، مسلمانان از تركيب شيميايى هم در معالجه بيماران استفاده مى كردند. جرجى زيدان اسامى چند نوع تركيبات شيميايى را كه امروز هم در طب كاربرد زيادى دارد نام مى برد كه براى اولين بار مسلمانان آنها را كشف كرده اند.(5)
از آنچه گفتيم ارزش و اهميت طب و بهداشت از نظر مسلمانان روشن گرديد و اين از بركت راهنماييهاى قرآن و پيشوايان اسلام بود و پيشوايان اسلام همانگونه كه در كتابهاى حديثى آمده به تفضيل درباره اين موضوع سخن گفته اند و روش تندرستى را ياد داده اند.
برخى از دانشمندان اسلامى اين روايات را جمع آورى كرده و مجموعه هاى گرانقدرى را به وجود آورده اند كه از جمله آنها كتاب طب النبى از ابولعباس مستغفرى و كتاب طب الصادق از محمد خليلى است كه اينك ترجمه كامل هر دو كتاب تقديم خوانندگان محترم مى شود.