مراتب كمال انسانيت هنگامى حاصل مى شود كه شخص از سلامت و رشد عقلى برخوردار باشد. معمولا انسانها از بدو تولد داراى بهره كمى از اقسام عقل هستند ولى عوامل و اسبابى مى تواند هر يك از انواع عقل را بارور سازد. همانطور كه برخى از عوامل هم سبب انحطاط و يا ركود عقل مى شود. فى المثل : وراثت ، محيط اجتماعى ، محيط اقتصادى ، موقعيت جغرافيايى ، تفكر و انديشه ، علم آموزى ، تجربه اندوزى از عوامل رشد عقل هستند.(1) همچنان كه پيروى از نيروى شهوت ، غضب ، پيدايش روح طمع در انسان ، خودبينى از موجبات انحطاط و خمود عقل مى باشند.
به همان نسبتى كه در اين موهبت الهى ضعف و نقص يا نارسايى عارض ‍ گردد، بشر به همان اندازه از حيات طيبه و سعادت واقعى محروم است . عقل سليم بالاترين نعمتى است كه انسان به توفيق الهى مى تواند بدان دست يابد. آنچه كه ما معمولا به نام عقل سليم مى ناميم جز همان تجربه و تفكر و تعقل تواءم با تفكر چيز ديگرى نيست و براى حصول آن هم شخص ‍ احتياج به قوا و استعداد فوق العاده ندارد بلكه فقط قدرى نيروى صبر و استقامت و حس اهتمام و مراقبت براى او كافى خواهد بود.
انسان هنگامى مى تواند حقايق را خوب تميز دهد و هر چيزى را خوب اندازه گيرى كند كه عقل خود را در مسير حكمت الهى قرار دهد، چه بسا امور باطل در لباس حق جلوه مى كند كه جدا كردن آنها از طريق آشنايى با مبانى احكام الهى ميسر نيست . بدون تقواى دينى ، عقل به تنهايى قادر نيست آدمى را به سر منزل كمال و سعادت رساند چرا كه در اين صورت دامنه شر و آفت حاصل از آن بر خرمن معنوى شخص آتش مى زند. شاهد چنين مدعايى جنايات ننگين و شرم آور عقلا و دانايانى است كه مجموع توانايى هاى عقلى خود را يكسره در اختيار جهان سياست (به معناى باطل ) نهاده و در مقام استثمار انسانها بدون مراعات حريم حق و باطل بى محابا قدم برداشته اند، مسلما اين گروه در تمام بدبختى هاى بشر سهيم و شريك جرم بوده و مسئوليت سنگينى به گردن دارند.
عن الرضا (عليه السلام ):
انه سئل ما العقل ؟
قال (عليه السلام ): التجرع للغصة ، ومداهنة الاعداء، ومداراة الاصدقاء.(2)
از امام رضا (عليه السلام ) سؤ ال شد:
عقل چيست ؟
حضرت فرمود:
((عقل (اجتماعى ) آن است كه انسان غصه ها را فرو برد، (و گرفتاريهاى زندگى را تحمل كند) و با دشمنان بسازد، و با دوستان مدارا نمايد.))
افضل العقل ، معرفة الانسان نفسه .(3)
برترين درجه عقل ، معرفت انسان به نفس خويش است .
لا يتم عقل امرء مسلم حتى تكون فيه عشر خصال : الخير منه ماءمول ، والشر منه ماءمون ، يستكثر قليل الخير من غيره ويستقل كثيرالخير من نفسه ، لا يساءم من طلب الحوائج اليه ، ولا يمل من طلب العلم طول دهره ، الفقر فى الله احب اليه من الغنى ، والذل فى الله احب اليه من العز فى عدوه ، والخمول اشهى اليه من الشهرة ، ثم قال : العاشرة وما العاشرة : قيل له : ماهى ؟ قال (عليه السلام ): لا يرى احدا الا قال : هو خير منى واءتقى . انما الناس ‍ رجلان : رجل خير منه واتقى ورجل شر منه وادنى . فاذا لقى الذى هو شر منه وادنى قال : لعل خير هذا باطن وهو خير له وخيرى ظاهر وهو شرلى . واذا راءى الذى هو خير منه واتقى تواضع له ليلحق به . فاذا فعل ذلك فقد علا مجده وطاب خيره وحسن ذكره وساد اهل زمانه .(4)
امام هشتم (عليه السلام ) فرمود:
عقل هيچ مسلمانى به كمال نمى رسد مگر آنكه ده صفت در او يافت شود:
1 - (مردم ) از وى هميشه آرزوى خير داشته باشند.
2 - از شرش در امان باشند.
3 - خير ديگران در نظرش زياد جلوه كند.
4 - خير خودش را اندك شمارد.
5 - اگر از وى هر حاجتى بخواهند، خسته نشود.
6 - در طول عمرش ، از طلب علم ملول و دلتنگ نشود.
7 - نيازمندى در رابطه با خدا، از ثروت در نزد او محبوبتر باشد.
8 - خوارى در رابطه با خدا، از عزت به دست آوردن در نزد دشمنان خدا، نزد او گرامى تر باشد.
9 - گمنامى نزد او لذت بخش تر از شهوت باشد.
سپس فرمود: امام صفت دهم و چه دهمى .
سؤ ال شد: آن چيست ؟
فرمود:
10 - كسى را نبيند جز آنكه او را از خودش بهتر و باتقواتر بينگارد (با هر كس برخورد كرد، فرض كند آن كس بهتر و پرهيزكارتر از اوست ) زيرا در اين مورد مردم دو دسته اند:
دسته اى بهتر و باتقواتر از او،
دسته اى در مرتبه پايين تر،
هرگاه او ملاقات كند كسى را كه از وى در مرتبه پايين ترى است ، با خود انديشد كه شايد اين شخص در باطن از او بالاتر است و خود را كمتر از او ارزيابى كند (به خود گويد: خير اين شخص آشكار نيست و آن از برايش بهتر است و خير من ظاهر است و اين برايم شر است )، و اگر كسى كه بهتر از اوست (بالاتر از خود) را مشاهده كرد، در برابرش تواضع كند تا به او ملحق شود (خود را به آن مرتبه برساند).
هرگاه شخص به اين درجه از كمال رسيد، مقامى ارجمند يافته و خيرش ‍ همه جا را فرا خواهد گرفت و نام نيكش همه جا ياد مى شود، و برتر از اهل زمان خويش مى گردد (بر مردم حكومت خواهد نمود).
الامام الرضا (عليه السلام ): عن الامام على بن الحسين السجاد (عليه السلام ):
ولكن الرجل ، كل الرجل ، نعم الرجل ، هو الذى جعل هواه تبعا لامر الله ، وقواه مبذولة فى رضى الله ، يرى الذل مع الحق اقرب الى عز الابد مع العز فى الباطل ، ويعلم ان قليل ما يحتمله من ضرائها يوديه الى دوام النعم فى دار لا تبيد، ولا تنفد، وان كثير ما يلحقه من سرائها ان اتبع هواه يؤ ديه الى عذاب ولا انقطاع له ولا يزول ، فذلكم الرجل ، نعم الرجل ، فبه فتمسكوا وبسنته فاقتدوا، والى ربكم فتوسلوا! فانه لا ترد له دعوة ولا يخيب له طلبة .(5)
امام رضا (عليه السلام ) به روايت از امام على بن الحسين (عليهما السلام ) فرمود:
((مرد كامل و بهترين مرد، آن است كه هواى خويش را پيرو فرمان خدا قرار دهد و نيروهاى خود را در راه خرسندى خدا به كار اندازد، و بپذيرد كه ذلت در راه حق نزديكتر است به عزت جاودان ، تا عزت در راه باطل ، و بداند كه اندك ناراحتى كه در دنيا تحمل مى كند، او را به نعمت دائمى مى رساند، در سرايى كه پايان ندارد و تمام نمى شود، و خوشيهاى فراوان دنيا، اگر پيرو هواى خويش باشد، او را به عذابى مى رساند كه بريده شدن و نابودى ندارد، پس چنين مردى نيكوترين مرد است . به او تمسك جوييد، و از روش ‍ و سنت او پيروى كنيد، و به وسيله او به پروردگار خويش متوسل شويد، چه دعاى او به هدف اجابت مى رسد و به آنچه بخواهيد، دست پيدا مى كنيد.))

_____________________________________________________________

1- پيشوايان بزرگوار دين اسلام در سخنان حكيمانه و حياتبخش خويش ، تمام عوامل و علائم رشد عقل را براى پيروان خود بيان فرموده اند كه ذكر همه آنها از موضوع اين كتاب خارج است .
2- بحار الانوار، جلد 75، ص 394، امالى ، ((صدوق ))، ص 233.
3- بحار الانوار، جلد78، ص 352.
4- تحف العقول ، باب هشتم ، ص 327، بحارالانوار، جلد 78، ص 336.
5- احتجاج ، جلد 2، ص 53.

نوشتن دیدگاه