اى مالك! مردم از گروه هاى مختلف تشكيل يافته‏ اند كه يكى از آنها قضات عادل هستند ... «تو از ميان مردم برترين فرد را براى قضاوت برگزين، از كسانى كه: مراجعه فراوان آنها را در تنگنا قرار ندهد.- برخورد مخالفان با يكديگر او را به خشم و كج‏ خلقى وا ندارد.- در اشتباهاتش پافشارى نكند.- بازگشت به حق پس از آنكه برايش روشن شد، بر او سخت نباشد. طمع را از دل بيرون كرده و در فهم مطالب، به اندك تحقيق اكتفا نكند.- در شبهات، از همه محتاطتر باشد.- در يافتن و تمسك به دليل و حجت از همه مصرّتر باشد. با مراجعه مكرر شكايت‏ كنندگان كمتر خسته شود.- جامع ترين افراد از حيث علم و حلم و ورع باشد.- تحت تأثير اوضاع واقع نشود.- در كشف امور شكيبا باشد. به هنگام آشكار شدن حق، در فصل خصومت از همه قاطع تر باشد.- ستايش فراوان او را فريب ندهد.»[1]

شرايط فوق كاملاً تخصصى و دقيق است. البته در كتب فقهى متداول شيعه شرايط فوق تحت عناوين ديگرى مطرح است، مانند: عقل كامل، بلوغ، ايمان، عدالت، طهارت مولد، علم و اجتهاد، ذكوريت، حريت، بينايى و شنوايى.[2] بدون اينكه نياز به تصريح امام(ع) در مورد اين شرايط باشد، با تحليل ساده مى ‏توان آنها را جزء شرايط مورد نظر آن امام همام به حساب‏ آورد، زيرا آن خصوصيات سنگين جز از انسانى با اين شرايط توقع نمى ‏رود. هر چند بعضى از شرايط مورد اختلاف فقهاست، مانند ذكوريت و اجتهاد[3] ولى در مجموع شرايط قاضى را در نظام علوى نشان مى دهد. شايسته است خصوصيات منفى يك قاضى را از نظر حضرت مطلع شويم:

«كسى كه مجهولاتى به هم بافته و به سرعت و حيله و تزوير در ميان مردم نادان پيش مى‏ رود و در تاريكی هاى فتنه و فساد به تندى قدم برمى‏ دارد. منافع صلح و مسالمت را نمى‏بيند و انسان‏ نماها وى را عالِم و دانشمند مى‏ خوانند، ولى عالم نيست. از سپيده‏ دم تا شب به جمع ‏آورى چيزهايى مى‏ پردازد كه كم آن از زيادش بهتر است، تا آن جا كه خود را از آب گنديده جهل كه نامش را علم مى‏ گذارد سير مى ‏كند و به خيال خويش، گنجى از دانش فراهم كرده است، در صورتى كه فايده‏اى در آن يافت نمى‏ شود. او در بين مردم بر مسند قضاوت تكيه زده و آن را بر عهده گرفته است، تا آنچه را بر ديگران مشتبه شده، روشن سازد و حق را به صاحبش برساند، ولى چنانچه با مشكلى رو به‏ رو شود، حرف هاى پوچ و توخالى را جمع و جور وبه نتيجه آن جزم پيدا مى‏ كند. و در برابر شبهات فراوان، همچون تارهاى عنكبوت مى‏ باشد وحتى خودش هم نمى‏ داند درست حكم كرده است يا خطا! اگر صحيح گفته باشد، مى ‏ترسد خطا رفته باشد و اگر اشتباه نموده باشد، اميد دارد صحيح از آب در آيد. نادانى است كه در تاريكی هاى جهالت و سرگردانى است، همچون نابينايى كه در ظلمات پرخطر به راه خود ادامه مى ‏دهد. علوم و دانش هايى كه فرا گرفته، برايش قطع ‏آور نيست. همانند بادهاى تندى كه گياهان خشك را مى‏ شكند، احاديث و روايات را در هم مى ‏ريزد تا به خيال خود از آن نتيجه‏ اى به دست آورد. به خدا سوگند! نه آن قدر مايه علمى دارد كه در دعاوى، حق را از باطل جدا سازد و نه براى مقامى كه به او تفويض شده، اهليت دارد. باور نمى‏ كند ماوراى آنچه انكار كرده، دانشى وجود دارد و غير از آنچه فهميده، نظريه ديگرى. اگر مطلبى براى او مبهم شد، كتمان مى ‏كند، زيرا به جهالت خويش آگاه است. خونهايى كه از داورى ستمگرانه‏اش ريخته شده، صيحه مى ‏كشد و ميراث هايى كه به ناحق به ديگران داده، فريادمى‏ زنند[4]».

بيانات دردمندانه امير مؤمنان نشانگر عظمت قاضى و مهم بودن خصوصيات اوست. هر كس را نشايد كه بر اين مسند بنشيند.حضرت، شريح و ابى ‏الاسود دئلى را به علت عدم رعايت آداب و وظايف عزل كرد كه بعداً به آن اشاره مى‏ شود.

***********************************************************************************************
[1]. همان، بخش 68 65.
[2]. شرائع ‏الاسلام، ج‏4، ص‏59.
[3]. جواهر، ج‏40، ص‏15 14.
[4]. نهج ‏البلاغه، خ‏17، صبحى صالح.

نوشتن دیدگاه