كتاب: مأخذ حديث از ديدگاه شيعه، ص 13
نويسنده: علامه محمد حسين جلالى
صحيفه امام على(ع) ـ درود بروى ـ از صدر اسلام تا كنون در ميان اهل تسنن و اهل تشيع از آنچنان شهرتى برخوردار بوده است كه بخارى در كتاب «الجامع الصحيح (1) » به نقل حديث از آن پرداخته است و ديگر محدثان نيز احاديث بسيارى از آن را در تأليفات خود آورده‏اند.
ما اين صحيفه را از نقطه نظر شيعى سرآغازى بر تدوين حديث در اسلام مى‏دانيم.جلال الدين سيوطى ـ در گذشته به سال 911 ه.ق ـ گفته است:
«صحابه و تابعين در نوشتن حديث با هم اختلاف نظر داشته‏اند، گروهى اين عمل را ناپسند دانسته و گروهى جايز شمرده‏ اند، كه از گروه دوم كسانى چون على و فرزندش حسن ـ درود بر آنان ـ بر اين مهم جامه عمل پوشانيده‏اند (2) » .
پس از صحيفه على ـ درود بروى ـ كتابهاى و رسالاتى از امامان شيعه ـ درود بر آنان ـ صورت تأليف پذيرفته‏اند كه از آنجمله است:
1ـ «الصحيفة السجادية» و «رسالة الحقوق» به ملاء امام سجاد، على بن الحسين ـ درود بر وى ـ .
2ـ «تفسير القرآن» از امام محمد باقر ـ درود بر وى ـ . ـ «رسالة الى الشيعة» و «التوحيد» از امام جعفر صادق ـ درود بر وى ـ و نيز خطبه‏ها و نامه‏ها و سخنان حكيمانه آن بزرگواران .
همچنين بزرگان شيعه در اين امر مهم شركت داشته و دست به تأليف كتابهايى زده‏اند كه عبارت است از:
1ـ كتاب «السنن و الاحكام و القضايا» تأليف ابو رافع قبطى مصرى ـ در گذشته به سال 30 ه.ق ـ كه از ياران پيامبر اكرم ـ درود خدا بر او و بر خاندانش ـ بود.
2ـ كتاب «منسك فى الحج» تأليف جابر بن عبد الله انصارى ـ در گذشته به سال 78 ه.ق ـ .
3ـ كتاب «السقيفة» تأليف سليم بن قيس هلالى ـ عامرى و نيز كتابها و رسالات ديگر (3) .
اصول چهارصدگانه
در قرن دوم هجرى كه فشار سياسى حاكم بر شيعيان به هنگام انتقال حكومت از امويان به عباسيان به كلى از بين رفته بود، بسيارى از راويان به جمع و تدوين احاديثى كه خود آنها را از امامان شيعه ـ درود بر آنان ـ به ويژه از امام صادق ـ درود بر وى ـ روايت كرده بودند، پرداختند.
در اين دوره چهار صد رساله كه به «اصول چهار صدگانه» معروف بود، تدوين يافت كه اين امر خود، سر ـ آغازى در گسترش تدوين حديث نزد شيعه به شمار مى‏رفت (4) .
مجموعه ‏هاى حديث
پس از اين اصول چهار صدگانه كتابهايى مرسوم به «جوامع الحديث» تأليف گرديد كه مؤلفان آنها اصول فوق الذكر را مبناى كار خود قرار دادند و به تهذيب و تنقيح آنها پرداختند و سپس مجموعه‏هايى از احاديث ترتيب دادند كه معروفترين آنها عبارت است از:
1ـ كتاب «الجامع» تأليف ابو نصر بزنطى.
2ـ كتاب «الجامع» تأليف ابو طاهر وراق حضرمى، محمد بن ابى تسنيم.
3ـ كتاب «الجامع» تأليف محمد بن احمد بن يحيى اشعرى.
4ـ كتاب «الجامع» تأليف ابو جعفر محمد بن حسن بن احمد بن وليد ـ در گذشته به سال 343 ه.ق (5) ـ .
تاليف چنين مجموعه‏ هاى حديث تا اواخر قرن چهارم هجرى نزد شيعيان معمول بوده است.
كتابهاى چهارگانه
آنگاه سه تن از دانشمندان شيعه كتابهايى در علم حديث تأليف كردند كه به «كتابهاى چهارگانه» معروف شد.آنان در اين تأليفات، اصول چهارصدگانه و مجموعه‏هاى‏حديث را اساس كار خويش قرار داده به تنظيم و تدوين احاديث به وجهى پسنديده همت گماردند كه همين كتابهاى چهارگانه از آن روزگار تا به امروز مورد توجه خاص بوده و در حوزه‏هاى علميه شيعه تدريس مى‏شده است.پس از مؤلفان كتابهاى چهارگانه دانشمندانى آمدند و به شرح و تعليق آن كتاب‏ها پرداختند كه ما در جاى خود بدانها اشاره خواهيم كرد.
ديگر مجموعه ‏ها
پس از تأليف كتابهاى چهارگانه، مجموعه‏هاى ديگرى از احاديث نيز صورت تدوين پذيرفت كه حكم دائرة المعارف را دارند و متضمن معارف شيعى در باب روايات منقول از امامان ـ درود بر آنان ـ هستند و همگى از كتابهاى چهارگانه و ديگر كتب مربوط به علم حديث اقتباس و گردآورى شده‏اند.
به همين منظور گروهى از بزرگان شيعه، هر يك با اسلوب و روش خاص خود، در اين زمينه دست به كار تدوين و تأليف شدند و مجموعه‏هايى از احاديث ترتيب دادند كه مشهورترين آنها عبارتند از: ـ كتاب «تفصيل وسائل الشيعة الى تحصيل احكام الشريعة» تأليف شيخ محمد بن حسن، معروف به «حر عاملى» كه به سال 1104 هجرى قمرى در گذشته است (6) .
2ـ كتاب «الوافى» تأليف شيخ محمد محسن، معروف به فيض كاشانى ـ در گذشته به سال 1091 ه.ق (7) ـ كه پس از وى كتاب «النوادر» به عنوان مستدركى بر آن تأليف شد.
3ـ كتاب «بحار الانوار» تأليف شيخ الاسلام محمدباقر مجلسى كه به سال 1111 ه.ق در گذشته است (8) .
مجموعه‏هاى ديگرى از اين قبيل نيز وجود دارند كه تا كنون به صورت خطى باقى مانده و هنوز به چاپ نرسيده‏اند كه از آنجمله مى‏توان كتابهاى زير را نام برد:
1ـ كتاب «عوالم العلوم» تأليف شيخ عبد الله بن ـ نورالدين بحرانى كه در بيست و پنج مجلد چاپ شده است (9) .
2ـ كتاب «جامع الاحكام» تأليف سيد عبد الله شبر كه در بيست و پنج مجلد به چاپ رسيده است.
3ـ كتاب «جوامع الاحكام» تأليف سيد محمد بن ـ شرف الدين جزائرى (10) .
دانشمندان شيعه از آغاز تا امروز براى گشايش باب اجتهاد در مذهب شيعه اثنى عشرى همواره به بحث و تحقيق پيرامون حديث از نظر نقلى و عقلى پرداخته و به ذكر اسناد و ادله اهتمام ورزيده‏اند.
به همين سبب ميان مجتهدان در صدور فتاوى از جهت مفاد و معنى روايات يا صحت اسناد آنها به راويان حديث اختلاف نظر وجود دارد.
پى‏نوشت‏ها:
1ـ به مجلد اول اين كتاب، باب كتابة العلم كه به سال 1314 ه.ق در قاهره به چاپ رسيده است، رجوع كنيد.
2ـ به كتاب «تدريب الراوى» ، ج 1، ص 69، چاپ قاهره به سال 1383 ه.ق رجوع كنيد.
3ـ به كتاب «تأسيس الشيعة» ـ تأليف سيد صدر، ص 279 و كتاب «اعيان الشيعة» ـ تأليف سيد محسن امين، ج 1، ص 147 رجوع كنيد.
4ـ در اين باره به بحث مفصل ما در كتاب «دائرة المعارف الشيعة» ، ج 5، ص 33 و در بخشهاى ديگر همين كتاب كه به سال 1393 ه.ق در بيروت به چاپ رسيده است، رجوع كنيد.
5ـ به كتاب «الذريعة الى تصانيف الشيعة» ، ج 5، ص 29 رجوع كنيد.
6ـ كتاب «وسائل الشيعة» در سه مجلد بزرگ چندين بار با چاپ سنگى انتشار يافت و نيز در فاصله سالهاى 1376 تا 1389 ه.ق در بيست مجلد در تهران به زيور طبع آراسته شد و چاپ ديگرى از آن در سال 1391 ه.ق در بيروت صورت پذيرفت.شيخ ميرزا محمد حسين نورى ـ در گذشته به سال 1320 ه.ق ـ بسيارى از احاديث اين كتاب را تصحيح و اصلاح كرد و مستدركى در سه مجلد بزرگ به نام «مستدرك الوسائل» ترتيب داد كه پس از وى به سال 1321 ه.ق در تهران به چاپ رسيد و همين كتاب «مستدرك الوسائل» به همراه كتاب «وسائل الشيعة» با نام «وسائل ـ الشيعة و مستدركاتها» به ترتيبى نيكو در قاهره چاپ شد كه پنج جلد آن در سال 1377 ه.ق 1958 م به اهتمام آقاى سيد مرتضى رضوى، سرپرست مؤسسه انتشاراتى «النجاح» در قاهره چاپ و منتشر گشت.
7ـ كتاب «الوافى» در سه مجلد بزرگ چندين بار با چاپ سنگى در تهران به زيور طبع آراسته شد و بعدا كتابخانه اسلاميه در تهران نيز به چاپ افست آن همت گمارد.
8ـ كتاب «بحار الانوار» يكبار در بيست و پنج مجلد با چاپ سنگى منتشر شده و بار ديگر نيز در فاصله سالهاى 1376 تا 1393 ه.ق در 110 جلد با چاپ حروفى در تهران انتشار يافته است.
9ـ به كتاب «تأسيس الشيعة» ، ص 290 رجوع كنيد.
10ـ به كتاب «الذريعة» ، ج 5، ص 253 رجوع كنيد.

نوشتن دیدگاه