بَابُ الْمَشِيئَةِ وَ الْإِرَادَةِ
1- عَلِيّ بْنُ مُحَمّدِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُحَمّدِ بْنِ سُلَيْمَانَ الدّيْلَمِيّ عَنْ عَلِيّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ الْهَاشِمِيّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ ع يَقُولُ لَا يَكُونُ شَيْ‏ءٌ إِلّا مَا شَاءَ اللّهُ وَ أَرَادَ وَ قَدّرَ وَ قَضَى قُلْتُ مَا مَعْنَى شَاءَ قَالَ ابْتِدَاءُ الْفِعْلِ قُلْتُ مَا مَعْنَى قَدّرَ قَالَ تَقْدِيرُ الشّيْ‏ءِ مِنْ طُولِهِ وَ عَرْضِهِ قُلْتُ مَا مَعْنَى قَضَى قَالَ إِذَا قَضَى أَمْضَاهُ فَذَلِكَ الّذِي لَا مَرَدّ لَهُ‏
اصول كافى جلد 1 صفحه: 207 رواية: 1
1- على بن ابراهيم هاشمى گويد: از موسى جعفر عليه‏ السلام شنيدم كه فرمود: چيزى نباشد جز آن چه خدا خواهد و اراده كند و اندازه‏ گيرى نمايد و حكم دهد، گفتم معنى خواست خدا چيست؟ فرمود: آغاز كار است گفتم معنى اندازه‏ گيرى چيست؟ فرمود: آن اندازه گرفتن طول و عرض چيز است: گفتم معنى قضا و حكمش چيست؟ فرمود هر گاه حكم كند بگذارند و آن است كه بر گشت ندارد.
شرح :
در اين روايت امام هفتم عليه ‏السلام چهار مرتبه از مقدمات ايجاد و آفرينش مخلوق را بيان كرده و راوى سه تاى آن را توضيح خواسته و حضرت توضيح داده است؛ مجلسى (ره) فرمايد: به روايت كتاب محاسن راوى پس از سؤال معنى مشيت معنى اراده را پرسيد و حضرت فرمود:
(معنى اراده اين است كه بر آن چه خواسته بپايد و بايستد) و اين جمله از قلم مصنف يا نساخ افتاده است بنابراين معنى روايت بسيار روشن است كه چون بنا شود چيزى خلق گردد اولا مشيت خدا به آن تعلق می گيرد و ثانيا آن را قطعى و مسجل می كند كه در اين مرتبه اراده نام دارد ثالثا حدود اندازه آن را معين می فرمايد كه تقدير نام دارد رابعا فرمان خلقت صادر می كند كه قضاء نام دارد.

2- عَلِيّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ مُحَمّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ يُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرّحْمَنِ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ ع شَاءَ وَ أَرَادَ وَ قَدّرَ وَ قَضَى قَالَ نَعَمْ قُلْتُ وَ أَحَبّ قَالَ لَا قُلْتُ وَ كَيْفَ شَاءَ وَ أَرَادَ وَ قَدّرَ وَ قَضَى وَ لَمْ يُحِبّ قَالَ هَكَذَا خَرَجَ إِلَيْنَا
اصول كافى جلد 1 صفحه: 207 رواية: 2
2- ابوبصير گويد به امام صادق عليه ‏السلام عرض كردم: خدا خواسته و اراده كرده و مقدر نموده و حكم فرموده؟ فرمود: آرى: عرض كردم و دوست هم داشته است فرمود: نه: گفتم: چگونه خواسته و اراده كرده و مقدر نموده و حكم فرموده ولى دوست نداشته است؟ فرمود اين چنين به ما رسيده است.
شرح :
گويا امام عليه ‏السلام سائل را قابل نداسته و يا در مجلس نا اهلى بوده كه بيان مطلب مقتضى حكمت نبوده است لذا به طور اجمال فرمود: اين چنين از پيغمبر و پدرانم به من رسيده است و توضيح نفرموده و احتمال دارد توضيح سخن امام عليه ‏السلام اين باشد كه خواست و اراده تقدير و حكم خدا به افعال و كردارهاى بندگان تعلق می گيرد ولى خدا گناه و كار زشت آن ها را دوست ندارد و يا مقصود اين است كه اسناد آن چهار صفت نسبت به خدا صحيح است ولى اسناد محبت به او صحيح نيست. و يا چون اراده و خواست و تقدير و حكم خدا به خلقت و ايجاد بنده تعلق گيرد و خواهد كه او قادر و مختار باشد طبعا بعضى از بندگان از اين قدرت و اختيار سوء استفاده كرده مرتكب گناه و عصيان می شوند كه خدا آن را دوست ندارد پس اراده و خواست خدا بالاصاله به گناه تعلق گرفته است.

3- عَلِيّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَلِيّ بْنِ مَعْبَدٍ عَنْ وَاصِلِ بْنِ سُلَيْمَانَ عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ ع قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ أَمَرَ اللّهُ وَ لَمْ يَشَأْ وَ شَاءَ وَ لَمْ يَأْمُرْ أَمَرَ إِبْلِيسَ أَنْ يَسْجُدَ لآِدَمَ وَ شَاءَ أَنْ لَا يَسْجُدَ وَ لَوْ شَاءَ لَسَجَدَ وَ نَهَى آدَمَ عَنْ أَكْلِ الشّجَرَةِ وَ شَاءَ أَنْ يَأْكُلَ مِنْهَا وَ لَوْ لَمْ يَشَأْ لَمْ يَأْكُلْ‏
اصول كافى جلد 1 صفحه: 208 رواية: 3
3- امام صادق عليه ‏السلام فرمود: ممكن است خدا امر كند و نخواهد و خواهد و امر نكند، شيطان را امر كرد كه به آدم سجده كند و خواست كه سجده نكند و اگر می خواست سجده می كرد. و آدم را از خوردن آن درخت نهى فرمود و خواست كه از آن بخورد و اگر نمی خواست او نمی خورد.
شرح :
چنان چه به همين زودى بيان مى‏ شود مذهب ما شيعيان در مسأله جبر و تفويض بر اساس عدل و امر بين الاميرين است و از اين جهت ما را عدليه نامند ولى ظاهر اين خبر با عقيده جبريه موافق است لذا مجلسى (ره) با هشت طريق اين حديث را توجيه نموده است بعضى از آن ها كه روشن تر به نظر می رسد اين است: اول اين خبر در مورد تقيه صادر شده است و شاهدى هم برايش ذكر می كند دوم اين كه مقصود از خواست خدا علم اوست و آن هم شاهد دارد سوم اين كه مراد به خواست خدا هدايات و الطاف خاصه او است كه چون آدم و ابليس باز گرفت مرتكب نافرمانى شدند. چهارم مقصود اين است كه خدا خواست شيطان را بر سجود و آدم را بر نخوردن از درخت مجبور نكند و آن ها را به اختيار خود واگذارد.

4- عَلِيّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنِ الْمُخْتَارِ بْنِ مُحَمّدٍ الْهَمْدَانِيّ وَ مُحَمّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْحَسَنِ الْعَلَوِيّ جَمِيعاً عَنِ الْفَتْحِ بْنِ يَزِيدَ الْجُرْجَانِيّ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ ع قَالَ إِنّ لِلّهِ إِرَادَتَيْنِ وَ مَشِيئَتَيْنِ إِرَادَةَ حَتْمٍ وَ إِرَادَةَ عَزْمٍ يَنْهَى وَ هُوَ يَشَاءُ وَ يَأْمُرُ وَ هُوَ لَا يَشَاءُ أَ وَ مَا رَأَيْتَ أَنّهُ نَهَى آدَمَ وَ زَوْجَتَهُ أَنْ يَأْكُلَا مِنَ الشّجَرَةِ وَ شَاءَ ذَلِكَ وَ لَوْ لَمْ يَشَأْ أَنْ يَأْكُلَا لَمَا غَلَبَتْ مَشِيئَتُهُمَا مَشِيئَةَ اللّهِ تَعَالَى وَ أَمَرَ إِبْرَاهِيمَ أَنْ يَذْبَحَ إِسْحَاقَ وَ لَمْ يَشَأْ أَنْ يَذْبَحَهُ وَ لَوْ شَاءَ لَمَا غَلَبَتْ مَشِيئَةُ إِبْرَاهِيمَ مَشِيئَةَ اللّهِ تَعَالَى‏
اصول كافى جلد 1 صفحه: 208 رواية: 4
4- حضرت ابوالحسن عليه ‏السلام فرمود: خدا را دو اراده و دو مشيت است. اراده حتم و اراده عزم (و مشيت حتم و مشيت عزم) خدا نهى می كند و می خواهد، امر می كند و نمی خواهد، مگر نمى‏ بينى كه آدم و همسرش را نهى كرد كه از آن درخت نخورند ولى خوردن ايشان را خواست و اگر نمى‏ خواست كه بخورند خواست آن ها بر خواست خدای تعالى غلبه نمی كرد و حضرت ابراهيم را امر كرد كه اسحاق (و به قول مشهور اسمعيل) را سر ببرد ولى نخواست كه سر او را ببرد و اگر می خواست، خواست ابراهيم بر خواست خدای تعالى غلبه نمی كرد.
شرح :
علامه مجلسى از قول صدوق عليهماالرحمة نقل مى‏ كند كه او در كتاب توحيد بعد از ذكر اين خبر می گويد: خدای تعالى آدم و همسرش را از خوردن آن درخت نهى كرد. و مى دانست كه آن ها خواهند خورد ولى خداى عزوجل خواست كه با خبر و قدرت مانع خوردن آن ها نشود چه آن كه آن ها را از خوردن نهى كرده و باز داشته بود، اين است معنى خواست خدا نسبت به آن ها و اگر می خواست ايشان را با جبر و زور از خوردن باز دارد و آن ها می خوردند، خواست آن ها بر خواست خدا غلبه كرده بود چنان كه امام عليه ‏السلام فرمود. سپس مرحوم مجلسى اراده عزم و اراده حتم را معنى می كند كه اراده عزم آن است كه تنها چيزی را بخورد و به طلب آن كشيده شود و اراده حتم آن است كه تمام شرايط تأثير را داشته باشد و به وجود آوردن آن چه را خواست قطعى شده باشد پس ممكن است اراده عزم باشد و اراده حتم نباشد.

5- عَلِيّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَلِيّ بْنِ مَعْبَدٍ عَنْ دُرُسْتَ بْنِ أَبِي مَنْصُورٍ عَنْ فُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ ع يَقُولُ شَاءَ وَ أَرَادَ وَ لَمْ يُحِبّ وَ لَمْ يَرْضَ شَاءَ أَنْ لَا يَكُونَ شَيْ‏ءٌ إِلّا بِعِلْمِهِ وَ أَرَادَ مِثْلَ ذَلِكَ وَ لَمْ يُحِبّ أَنْ يُقَالَ ثَالِثُ ثَلَاثَةٍ وَ لَمْ يَرْضَ لِعِبَادِهِ الْكُفْرَ
اصول كافى جلد 1 صفحه: 209 رواية: 5
5- امام صادق عليه ‏السلام فرمود: خدا خواسته و اراده كرده ولى دوست نداشته و نپسنديده، خواسته است كه چيزى نباشد مگر اين كه او بداند و همچنين هم اراده كرده و دوست نداشته كه او را سوم سه خدا گويند و كفر را براى بندگان خود نپسنديده است.
شرح :
اراده و خواست خدا تعلق گرفته است كه آن چه در عالم واقع می شود از كوچك ترين و بزرگ چنان كه هست بداند و حتى می داند كه نصارى او را خداى سوم دانند ولى آن را دوست ندارد و می داند كه بعضى از بندگانش به او كافر شوند ولى او كفر را براى بندگانش نمى‏ پسندد.

6- مُحَمّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ قَالَ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ الرّضَا ع قَالَ اللّهُ يَا ابْنَ آدَمَ بِمَشِيئَتِي كُنْتَ أَنْتَ الّذِي تَشَاءُ لِنَفْسِكَ مَا تَشَاءُ وَ بِقُوّتِي أَدّيْتَ فَرَائِضِي وَ بِنِعْمَتِي قَوِيتَ عَلَى مَعْصِيَتِي جَعَلْتُكَ سَمِيعاً بَصِيراً قَوِيّاً مَا أَصَابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللّهِ وَ مَا أَصَابَكَ مِنْ سَيّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِكَ وَ ذَاكَ أَنّي أَوْلَى بِحَسَنَاتِكَ مِنْكَ وَ أَنْتَ أَوْلَى بِسَيّئَاتِكَ مِنّي وَ ذَاكَ أَنّنِي لَا أُسْأَلُ عَمّا أَفْعَلُ وَ هُمْ يُسْأَلُونَ‏
اصول كافى جلد 1 صفحه: 209 رواية: 6
6- امام رضا عليه ‏السلام فرمود: خداى تعالى فرمايد: اى پسر آدم به خواست من است كه تو هر چه براى خودخواهى توانى خواست و به نيروى من است كه واجبات می دهى و به نعمت من است كه بر نافرمانيم توانا می شوى. من ترا شنوا، بينا، توانا ساختم، هر نيكى كه به تو رسد از جانب خداست و هر بدى كه به تو رسد از خدا تو است و اين براى آن است كه من به كارهاى نيك تو از خودت سزاوارتر و تو به كارهاى زشت از من سزاوارترى و علت اين آن است كه من از آن چه می كنم باز خواست نشوم ولى مردم بازخواست شوند.
شرح :
انسان با نيرو و نعمتی كه خدا به او عطا فرمود راه مى ‏رود و مى‏ بيند و مى‏ شنود ولى به اختيار خود گاهى راه مسجد و زمانى طريق ميخانه مى ‏سپارد و در هر صورت نيروى گام بر داشتنش از خداست ولى بايد انسان رفتنش را به خدا نسبت دهد و ميخانه رفتنش از نظر اين كه نيرو و قدرت از خداست و آن نيرو را براى صرف در راه طاعت به او داده و بدان امر فرموده است ولى بنده آن را از راه مستقيم خود منحرف كرده و در راه طاعت به او داده و بدان امر فرموده است ولى بنده آن را از راه مستقيم خود منحرف كرده و در راهی كه او نهى فرموده مصرف كرده است پس سزاوار است كه به خود او انتساب يابد سپس به طور تفريع يا تعطيل مى‏ فرمايد (من از آن چه مى‏ كنم باز خواست نمى‏ شوم و مردم بازخواست شوند) زيرا آن چه او كرده خلقت بنده و اعطاء قدرت و اختيار است نسبت به وى كه همه خير است و احسان و نبايد از آن بازخواست نمود ولى آن چه بنده نافرمان به جا آورده صبركردن نعمت منعم و خالق خويش است در راه خلاف رضاى او و ناسپاسى كفران نسبت به وى كه عقلا موجب بازخواست و سؤال است.

نوشتن دیدگاه