آيات (3 - 4)

ƒ(نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِيلاً)
ƒ(أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلاً)
 
ترجمه :
3. نصف شب را يا كم كن از نصف.
4. يا زياد كن بر آن و ترتيل كن قرآن را ترتيلى[1] .
 

تفسير :
]سه نحوه تفسير اين آيه[
اين جمله سه نحوه تفسير شده: نحوه اولى، عطف بيان «قليلاً» باشد، يعنى


مراد از قليل كه مستثنا شده كه براى استراحت و نوم باشد، نصف شب است كه



شب را دو قسمت كن: نصف براى قيام به نماز و مناجات و استغفار و نصف


براى استراحت و نوم. و البته نصف براى عبادت، نصف آخر است كه اول وقت


نماز شب است از نصف تا فجر، و نصف براى استراحت و نوم نصف اول است،


آن هم بعد از اداى فرايض، مثل مغرب و عشاء و نوافل آن‌ها، بلكه براى تَعَشّى


و خوردن شام.
(أَوْ زِدْ عَلَيْهِ) كه دو ثلث استراحت و ثلث اخير كه عبارت از وقت سحر باشد كه فرمود: (وَ بِالاَْسْحارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ)[2] .
 
نحوه ثانيه، اينكه (نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِيلاً أَوْ زِدْ عَلَيْهِ) بيان مستثنا منه باشد كه قيام بر عبادت باشد نصف شب يا كمتر از نصف كه ثلث اخير باشد يا زيادتر از نصف كه دو ثلث عبادت باشد. و اين نحوه با نحوه اولى تفاوتى ندارد.
نحوه ثالثه، اينكه بيان «ليل» باشد، يعنى بعض ليالى كه عذرى دارند[3] ، مثل مرض  
و مسافرت يا شغل مهمى، قيام نكنند.
 
]پرهيز از غفلت و لزوم توجه به عبادت شبانه[
اقول : نظر به اينكه نوافل شب و مناجات با قاضى الحاجات و ذكر استغفار هر يك عبادت بسيار بافضيلت است و از مستحبّات[4]  موكده است، هر چه بيشتر باشد ثوابش
بيشتر است، و نظر به اينكه واجب نيست فقط گفتند: نماز شب بر پيغمبر واجب بود ولى بر امت مستحبّ است[5] . خداوند تعبير به نصف و كمتر از نصف و زيادتر از آن فرموده  

براى ترخيص است كه هر قدر همّت داريد و شايق[6]  هستيد و نشاط داريد كه از روى
كسالت نباشد، اشتغال به اين نوع عبادات داشته باشيد مثل دوره امروزه نباشد كه يك قسمت از شب را به لهو و لعب و فسق و فجور طى مى‌كنند و يك قسمت خواب خرگوشى كه تا وقت اداره و مغازه و اشغال دنيوى نشده به خواب هستند. حتى نماز واجب صبح هم از بين رفته، بلكه مى‌توان گفت: دوره عمر خواب هستيم و غفلت سرتاسر مملكت را فراگرفته كه گفتند : «النَاسُ نِيَامٌ، فَإِذَا مَاتُوا انْتَبَهُوا»[7] .
 
 
]معناى ترتيل[
(وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلاً) اخبار زيادى در معناى ترتيل[8]  وارد شده، مخصوصاً


                   
در كافى در باب فضل قرآن[9] ، و مفسرين هم معانى مختلف كرده‌اند، و خلاصه


 
مفاد اخبار اينكه تلاوت قرآن شمرده، كلمه كلمه، جمله جمله، آيه آيه با تأمّل


و تدبّر در معانى، و با حال حزن، و در آياتِ جنّت طلب آن كند و در آياتِ نار


استعاذه كند[10] ، و قلوب قاسيه را قرع كند[11]  و متنبّه شود، و هر سوره را به آخر


 
   
 
برساند، و مثل اشعار شعرا قرائت نكند، و به صداى بلند كه فرياد باشد قرائت نكند،


و حق هر آيه را ادا كند، و مثل رمل[12]  بيابان از هم پراكنده نكند كه تمام اين‌ها از اخبار
استفاده مى‌شود[13] .
 
*    *    *

[1] .  ترجمه ديگر: نيمى از شب يا اندكى از آن را بكاهƒ 3 يا بر آن نصف بيفزاى و قرآن را شمردهشمرده بخوانƒ 4.
[2] .  و در سحرگاهان از خدا طلب آمرزش مى‌كردند. سوره ذاريات: آيه 18.
[3] .  براى تفسير اين آيه شريفه ر.ك: احكام القرآن«شافعى»: ج1، ص54؛ جامع البيان(تفسير طبرى) :ج29، ص854؛ تفسير ثعلبى: ج10، ص58 و مجمع البيان: ج10، ص568.
[4] .  در نسخه چاپ تهران«مستجاب» آمده، كه تصحيح شد.
[5] .  ر.ك: مجمع البيان: ج10، ص569؛ تفسير رازى: ج21، ص30؛ عمدة القارى: ج5، ص264 و آياتالأحكام: ص123.
[6] .  شايق: شور و اشتياق داشتن.
[7] . مردم خوابند هنگامى كه بميرند به خود مى‌آيند. خصائص الأئمة «سيد رضى»: ص112؛ عوالىاللالى: ج4، ص73 و بحارالأنوار: ج50، ص134، ضمن ح15.
[8] .  ترتيل: يعنى درست و شمرده و شيوا خواندن قرآن مجيد. در قرآن يك بار به ترتيل به عنوان عملخداوند اشاره شده و يك بار به بندگان توصيه شده است. آن بار كه خداوند آن را به خود نسبتداده در سوره فرقان، آيه 32 است. كافران گفتند: چرا اين قرآن يك‌باره بر او نازل نمى‌شود؟ براىآن است كه دل تو را بدان نيرومندى دهيم و آن را به آهستگى و ترتيب فرو خوانيم (رَتَّلْناهُتَرتيلاً). شبيه به همين مضمون در آيه ديگر مى‌فرمايد: «و قرآن را به تدريج نازل كرديم تا تو آن رابه تأنى (عَلَى مَكْثٍ) بر مردم بخوانى». (اسراء106:). در آيه ديگر، حضرت رسول 9 را ازشتابان خواندن قرآن نهى كرده است (قيامت16:). آيه‌اى كه به ترتيل قرآن، به نحو صريح اشاره وسفارش كرده، آيه فوق است : (وَ رَتِّلِ القُرآنَ تَرتِيلاً)؛ (و قرآن را شمرده و روشن بخوان).ابوالفتوح رازى اين عبارت قرآنى را چنين ترجمه و تفسير كرده است: «و قرآن مى‌خوان به ترتيلو آهستگى و نهادگى. و ترتيل، گشاده و هويدا خواندن بود». از اميرالمؤمنين 7نقل شده كه مراد،آشكار خواندن است، و پرهيز از خواندن آن همانند شعر و از پراكنده خواندن مفرط - مانندپراكندن ريگ - هم بايد پرهيز كرد... و نبايد همت قارى، متوجه به پايان رساندن سوره باشد. وگفته‌اند ترتيل خواندن بر نظم و توالى و مقدم و مؤخر نكردن است و اصلاً متخذ از «ترتيلالاسنان» يعنى صاف و مرتب بودن دندان‌هاست... . زيد بن ثابت از حضرت رسول 9 نقل كردهاست كه: «إنَّ اللهَ يُحِبُّ أنْ يُقْرَأَ الْقُرْآنُ كَما اُنزِلَ؛ خداوند دوست دارد قرآن به همان شيوه كه نازلشده است، خوانده شود». ابن عباس، مراد از ترتيل را تبيين و مجاهد تأنى و ضحاك اداى حرف بهحرف (به نحوى كه حروف كلمات به يكديگر نچسبد) دانسته است. آهسته خواندن عمدى قرآن بهقصد تعليم و تمرين «تحقيق» نام دارد. ولى ترتيل، آهسته و شمرده خواندن به قصد تدبّر و تفكر واستنباط معانى است. به عبارت ديگر، ترتيل غالباً شامل «تحقيق» و دربردارنده آن است، اما«تحقيق» لزوماً دربردارنده ترتيل و برآورنده اهداف و شرايط آن نيست. ر.ك: دانشنامه قرآن،مدخل «ترتيل».
[9] .  ر.ك: كافى: ج2، ص614، باب فضل القرآن.
[10] .  به تعبير ديگر: اگر آيه‌اى بخواند كه نام بهشت دارد، بگويد: پروردگارا، بهشت را نصيبم بفرما، واگر آيه‌اى بخواند كه نام آتش دارد، بگويد: پروردگارا، از آتش جهنم به تو پناه مى‌برم.از حضرت صادق 7 نقل شده است كه چون به آيه‌اى رسيدى كه در آن ذكر بهشت است، ازخداوند بهشت را طلب كن، و چون به آيه‌اى رسيدى كه در آن از جهنم ياد شده، از آن به خداوندپناه ببر. ر.ك: تفسير جوامع الجامع: ج3، ص663؛ وسائل الشيعة: ج6، ص173، ح8 و بحار الأنوار :ج89، ص216، ح20.
[11] .  به تعبير ديگر: قلب‌هاى سخت را بكوبد.
[12] .  رمل: ريگ.
[13] .  ر.ك: كافى: ج2، ص614، باب فضل القرآن.

نوشتن دیدگاه