مشخصات مصحف امام را در گزارشهاى رسيده به دو بخش مى‌توان تقسيم كرد، بخشى كه جنبه اساسى دارد و در حقيقت جزو ويژگيهاى اين مصحف را تشكيل مى‌دهد كه در بحثهاى بعدى به آن خواهيم پرداخت. اما بخشى مربوط به علائم ظاهرى و در عين حال كارگشا در شناخت سيماى كلى مصحف است.
1-مصحف امام شامل تمام قرآن بوده و نه برخى سوره‌ها يا آيات، بر خلاف برخى از مصحفهايى كه توسط صحابه گردآورى شده كه گاهى چند مصحف مكمل يكديگر بوده‌اند. در روايت چهارم سليم به اين نكته تأكيد شده و آمده است «فلما جمعه كله. . . بعث اليه ابا بكر» 1يا در روايت ديگر آمده است: «لم يسقط منه حرف» . 2
2-از طرف ديگر مصحف امام اگر قبلا هم نوشته شده بوده اما مجددا توسط حضرت و با دست ايشان كتابت و تكميل شده است. ظاهرا اين نكته مورد عنايت بوده كه تأكيد شود حضرت كاتب نداشته‌اند و خود حضرت متكفل نوشتن آن بوده است. اين معنا از چند روايت استفاده مى‌شود. در روايت دهم سليم آمده فكتبته 3و در روايت چهارم و قسمتى از روايت يازدهم آمده: «و كتبه بيده، و خطى بيدى» 4و در جاهاى ديگر با اين تعبير آمده كه املاى رسول اللّه و خط امير مؤمنان بوده است. البته بيشتر در منابع اهل سنت بدون صراحت آمده: فالّفه و كتبه. 5
3-نكته ديگر چگونگى جمع‌آورى است. آيا اين جمع‌آورى بصورت اوراق پراكنده بوده يا شكل طومار داشته؟ آيا براى مصحف با وضعيت نوشت‌افزارهاى قديم كه هنوز كاغذ در جزيرة العرب رواج كامل نداشته و پوست حيوانات قيمتى و در اختيار همه نبوده و اگر بوده بشكل كنونى ميان دو جلد نبوده، چگونه بوده است.
پاسخ به اين سؤال با تعبيرهاى مختلف آمده، يك‌بار گفته شده جمع‌آورى حضرت در ميان دو لوح بوده است، البته گاهى آمده: «قد جمعته من اللوحين» . 6و گاهى آمده: «حتى يجمع القرآن بين اللوحين» . 7كه معلوم نيست اين دو تعبير تفاوت دارد و مفهوم دوگانه‌اى را بيان مى‌كند يا نقل به معنا و البته در روايت ديگر آمده كه حضرت اين مصحف را در پارچه و لباس گردآورى كرد 8، در حالى كه در جايى ديگر رنگ زرد اين پارچه هم مشخص شده است: «فجمعه فى ثوب اصفر» . 9
4-نوع گردآورى، بديع و ابتكارى و در عين حال به جهاتى انحصارى بوده است. بگونه‌اى كه افرادى تا سالهاى سال مصحفهاى گوناگون را ديده‌اند به اين معنا اذعان كرده‌اند، مثلا عكرمه كه از مخالفين حضرت به حساب مى‌آيد، اين معنا را يادآور شده است: لو اجتمعت الانس و الجن على ان يؤلفوه ذلك التأليف ما استطاعوا. 10يا در روايتى ديگر همين معنا از طرق شيعه با اين تعبير آمده كه مانندش در جمع و حفظ كسى نياورده و در اين جهت كه بتواند شرايط نزول را رعايت كند ممكن نبوده است. 11
پاورقی:
1) -كتاب سليم، ج 2/581.
2) -همان/656.
3) -همان/625.
4) -همان/581 و 657.
5) -مناقب، ج 2/50 به نقل از خطيب خوارزمى در اربعين.
6) -ابن شهرآشوب، ج 2/150.
7) -حسكانى، شواهد التنزيل. ج 1/37.
8) -همان.
10) -قمى، تفسير علىّ بن ابراهيم، ج 2/455.
11) -ابن ضريس، فضائل القرآن/36.
12) -محمد بن حسن صفار، بصائر الدرجات/193.

نوشتن دیدگاه