پيش از آنكه بخواهيم درباره نسبت مصحف امام با كتاب حضرت سخن بگوييم، بايد به اين پرسش پاسخ دهيم كه آيا ميان صحيفه على و كتاب على تفاوت هست. در برخى از روايات شيعه تعبير به صحيفه شده و در برخى روايات، كتاب على، با آنكه در روايات اهل سنت تنها از صحيفه سخن گفته شده است. در اين باره چند احتمال مطرح است.
1-آنچه در روايات آمده به عنوان صحيفه، جامعه، همان كتاب على است و آنچه در روايات اهل سنت به عنوان صحيفه آمده، نيز كتاب على و مجموعا يكى مى‌باشد.
2-كتاب على و جامعه يك مجموعه است و صحيفه چيز ديگرى است. چون درباره كتاب على آمده طولش 70 ذراع و وقتى پيچيده مى‌شده به اندازه ران يك مرد قوى هيكل بوده 1، در حالى كه در مورد صحيفه در بعض روايات آمده كه ملحق به شمشير پيامبر بوده 2و شىء الحاقى شمشير، بايد كوچك و كم‌حجم باشد.
3-نسبت ميان صحيفه جامعه و كتاب على نسبت عموم و خصوص است. يعنى آنچه در روايات اهل سنت از صحيفه على ياد شده، در حقيقت بخشى از كتاب على را تشكيل مى‌دهد و حضرت در طول حيات خود روايات پيامبر را گردآورى و بخش بخش و صحيفه صحيفه كرده است.
قائل نظريه نخست مى‌گويد: بر اساس آنچه از روايات مختلف اهل سنت رسيده، صحيفه على موضوعات مختلفى را شامل مى‌شده و از آنجا كه در توصيفش آمده كه املاى پيامبر. و موضوعش احكام بوده، لذا با مشخصات كتاب على وفق مى‌دهد. بنابراين گرچه -به همان دليلى كه قبلا اشاره كرديم-راويان، همه اين روايات را ضبط نكرده‌اند اما شواهد و قرائن نشان مى‌دهد كه اين دو يكى هستند. 3
اما نظريه دوّم مى‌گويد كتاب على طولش 70 ذراع و حجم آن به هنگام جمع كردن ضخيم بوده، لذا با صحيفه جور در نمى‌آيد، و نمى‌توان قائل شد كه يكى باشند.
در يك جمع‌بندى از احتمالات، اگر منظور از صحيفه همان ملحقه شمشير پيامبر است، صحيفه مذكور، بخشى از صحيفه و كتاب على است، چون در روايت محمد بن عبد الملك آمده است: «عندنا و اللّه صحيفة طولها سبعون ذراعا» 4، همان‌طوركه در روايات عبد اللّه بن يعفور آمده: صحيفة طولها سبعون ذراعا 5، در حالى كه اين تعبير در مورد جامعه هم آمده است:
«عندنا الجامعة و هي سبعون ذراعا» . 6و در جايى ديگر آمده: «عندنا لصحيفة يقال لها جامعة» ، با آنكه در روايت فضيل بن يسار آمده: «عندنا كتاب على سبعون ذراعا» . 7يا در روايت مروان آمده است: «عندنا كتاب على سبعون ذراعا». 8
بنابراين، كتاب على، جامعه و صحيفه يكى هستند و از مشخصات واحدى برخوردار هستند و اگر در روايات گاهى از آن تعبير به كتاب و گاهى جامعه و گاهى صحيفه شده يك چيز را مى‌خواسته بيان كند، زيرا مشخصات هر سه به يك كتاب تطبيق مى‌كند. اما آنچه كه پيوست شمشير پيامبر بوده (ذؤابة السيف) گرچه ممكن است رساله‌اى مختصر و كوچك بوده كه گاهى آمده كه آويزان به جلد شمشير مى‌شده و گاهى آمده: فى قرابة السيف اما از آنجا كه اوصاف اين صحيفه با صحيفه كلى حضرت تطبيق مى‌كند كه املاى رسول اللّه است، لذا بايد بخشى از كتاب حجيم و بسيار مفصل بوده باشد كه در باب احكام به ويژه احكام فرايض است. و از آنجا كه اين تعبيرات در برخى از روايات شيعه رسيده، كه گويا بخشى از كتاب على است، دليل بر جدايى آن نداريم.
شاهد بر مسئله اينكه در برخى از روايات آمده: «اقرأنى ابو جعفر شيئا من كتاب على» . 9يا در روايت عبد الملك بن اعين آمده است: «ارانى ابو جعفر بعض كتب على» ابو جعفر عليه السّلام بعضى از كتابهاى على را نشان داد. 10
به اين جهت درست است كه صحيفه بخشى از كتاب على عليه السّلام باشد و ممكن است صحيفه همراه با شمشير پيامبر قسمتى بوده كه در ادامه كار، حضرت آن را بر اساس احاديث پيامبر تكميل كرده باشد.
از سوى ديگر، آنچه در منابع اهل سنت نقل شده كه در پيش على جز اين صحيفه نبوده و از پيامبر به ارث نرسيده، 11محل ترديد است، زيرا اين دسته از روايات در برابر رواياتى است كه در جاهاى ديگر (اعم از شيعه و سنى) در توضيح مقام علمى على عليه السّلام و اهل بيت رسيده، بلكه بيانگر آنست كه پيامبر ودائع خود را به على واگذار كرد 12، و همان‌طوركه قبلا اشاره شد فضاى سنگين عهد بنى اميه و بنى عباس زمينه‌هاى چنين نظريه‌اى را تقويت مى‌كند، به ويژه آنكه در اين روايات موضوعات مختلفى آمده و هر كدام حكايت از بخشى از احكام را مى‌كند، مثلا اگر قرار باشد در ورقه‌اى كوچك از جلد شمشير جاى گيرد، بايد آنچه در باب عقل (ديات) آمده را نفى كند، و آنچه در باب ديات آمده، قسمت فرائض (ارث) را نفى كند، لذا خود اين روايات در مجموع وجود انحصارى قراب سيف را نفى مى‌كند.
ازاين‌رو، با شواهدى كه به دست داديم، ثابت مى‌شود كه همه اين روايات در راستاى صحيفه و كتاب گسترده امام على بوده است. البته برخى از روايات به دست مى‌آيد كه در عصر خود حضرت اين سؤال مطرح بوده و مورد سؤال بوده كه امام على از پيامبر چه چيزى به ارث برده است.
«عن ابى اراكه قال: كنّا مع على بمسكن فحدّثنا ا اللّه السيف، و بعض يقول: أنّ البغلة، و بعض يقول: ورث صحيفة فى حمائل السيف، اذ خرج على عليه السّلام و- نحن فى حديثه-فقال. . . و أيم اللّه انّ عندى لصحف كثيرة قطائع رسول اللّه و اهل بيته و انّ فيها لصحيفة يقال لها العبيطة» . 13
ابو اراكه مى‌گويد: در خانه‌اى در ميان جمعى نشسته بوديم و صحبت از حضرت على بود كه از پيامبر خدا چه چيزى به ارث برده، شمشير يا قاطر، بعضى گفتند صحيفه‌اى در جلد شمشير به ارث برده است، در اين هنگام على عليه السّلام-در حالى كه ما درباره او سخن مى‌گفتيم-وارد شد. او در اين باره چنين گفت: به خدا سوگند كه در پيش من و خاندان پيامبر صحيفه‌هاى بسيارى از حضرت به ارث رسيده كه يكى از آنها درباره مرگهاى ناگهانى (عبيطه) است. به اين جهت حضرت صحيفه‌هاى مختلفى را در اختيار داشته كه مجموع آنها جامعه و كتاب على را تشكيل مى‌داده است، و به صرف ذكر برخى خصوصيات نمى‌تواند كتاب جداگانه‌اى باشد. 14
پاورقی:
1) -كلينى، كافى، ج 1/241. در روايت آمده مثل فخذ الفالج.
2) -در روايات آمده: كانت معلقة فى ذؤابة السيف او قرابة. نك: صدوق، معانى الاخبار، باب نوادر المعانى/379، ح 3. بيروت، دار المعرفة،1399 ق، تحقيق على اكبر غفارى.
3) -آقاى مصطفى قصير اين نظريه را نقل مى‌كند اما قائل آن را مشخص نمى‌كند. نك: كتاب على/57.
4) -صفار، بصائر الدرجات/144.
5) -همان.
6) -همان/160.
7) -همان/147.
8) -همان/147.
9) -حر عاملى، وسائل الشيعة، ج 24/13. كلينى، كافى، ج 6/219، طوسى، تهذيب، ج 9 /2.
10) -الصفار، بصائر الدرجات/162.
11) -صحيح مسلم، ج 9/143، همراه با شرح نووى، تحقيق و تصحيح فؤاد عبد الباقى، بيروت، دار الكتاب العربى،1407ق.
12) -پيش از اين منابع اين روايات را نشان داديم.
13) -مجلسى، بحار الانوار، ج 26/37. الصفار، بصائر الدرجات/41.
14) -در ميان محدثين اهل سنت به ويژه شارحان صحيح بخارى مانند نووى و ابن حجر عسقلانى و عينى، اين اخبار مستمسك خوبى شده تا روايات ديگرى كه از طريق اهل سنت درباره علوم على عليه السّلام و اهل بيت رسيده را مورد هجمه قرار دهند و شيعه را از اين جهت به خاطر نقل اين روايات ملامت كنند. درباره تفصيل اين بحث نك: عاملى مصطفى قصير، كتاب على/56-63. 

نوشتن دیدگاه