در آیه نخست سوره عصر می خوانیم: «والعصر» یعنی سوگند به زمان، كه یكی از معانی زمان، وقت است. در سوره فاطر می خوانیم: «و هم يَصْطَرِخوُن فیها ربنّا اَخرِجْنا نَعْمَلْ صالحا غیرَ الذی كُنّا نَعمَل اَوَلَم نُعَمِّركُم ما يَتَذَكَّرُ فیه من تَذَكَّر وَ جائَكُمْ النَذیرُ فَذوُقوا فما للظالمین من نصیر(1)؛ ناسپاسان در دوزخ فریاد می زنند: پروردگارا! ما را خارج كن تا عمل صالح انجام دهیم، غیر از آنچه انجام می دادیم. آیا شما را به اندازه ای كه متذكران در آن زمان می توانستند متذكر شوند، عمر و فرصت ندادیم؟ و آیا انذار كننده به سراغ شما نیامد؟ اكنون عذاب را بچشید كه برای ستمكاران هیچ یاوری نیست.»
این آیه بیانگر بازخواست شدید خداوند از كسانی است كه اوقات ارزشمند زندگی خود را در دنیا بیهوده مصرف نمودند و از اطاعت خدا بازماندند.
در سوره زمر می خوانیم: «اَنْ تقولَ نفسٌ یا حسرتی علی ما فَرَّطْتُ فی جَنْبِ اللّه ...(2)؛ باید ترسید از آن روزی (روز قیامت یا روز مرگ) كه انسان (بیهوده گرا) بگوید: افسوس بر من از كوتاهی هایی كه در اطاعت فرمان خدا كردم.»
علی (علیه السلام) فرمود: «لانِعمةَ فی الدنیا اعظمُ مِنْ طولِ العُمر و صِحَةِ الجَسد(3)؛ نعمتی در دنیا بزرگتر از طول عمر و سلامتی نیست.»
رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) در وصیتی به ابوذر رحمه الله فرمود: «یا اباذر! كُنْ عَلی عُمرِك اَشَحّ مِنْ دِرهمِك ودینارِك(4)؛ ای ابوذر! در مورد عمر خود حریص تر از پول و ثروت خود باش.»
پیامبر (صلی الله علیه و آله) همچنین فرمود: «اِغتَنِمْ خمسا قبلَ خمسٍ: حیاتِك قبلَ موتِك و صِحَّتِك قبلَ سُقْمِك و فَراغِك قبلَ شُغْلِكَ و شَبابِك قبلَ هِرَمِك و غِناكَ قبلَ فقرِك(5)؛ پنج چیز را قبل از پنج چیز غنیمت شمار: زندگی را قبل از مرگ، سلامتی را قبل از بیماری، فراغت را قبل از اشتغال به كار، جوانی را قبل از پیری و بی نیازی را قبل از تهیدستی.»
علی (علیه السلام) فرمود: «اِنّ المغبونَ مَنْ غبن عُمره و اِنّ المَغبوطَ ما اَنْفَدَ عُمَرهُ فی طاعَةِ رَبِّهِ(6)؛ بی شك زیانكار كسی است كه عمرش را تلف كرده و نیكبخت آن است كه عمرش را در بندگی خدا صرف كرده است.»
و نیز فرمود: «اِنّ ماضی يَوْمِكَ منتقَلٌ و باقیه مُتَّهَم فاغْتَنمِ وَقْتَكَ بِالعمل(7)؛ همانا گذشته گذشت و آینده نامعلوم، پس حال را با كار و تلاش دریاب.»
همچنین فرمود: «اِنّ اَوقاتَكَ اجزاءُ عُمْرِك فلا تَنْفَدْ لكَ وقتا الا فیما يُنجیكَ(8)؛ همانا اوقات تو جزء جزء عمر تو است، بنابراین عمرت را در غیر از آنچه موجب نجاتت شود، صرف نكن.»
حتی كسانی كه به فكر خودسازی با كار و تلاش نیستند و امروزشان بدتر از دیروزشان باشد، خائن شمرده شده اند: امام علی (علیه السلام) فرمود: «الخائن من شغل نفسه بغیر نفسه و كان یومه شرا من امسه(9)؛ كسی كه بی جهت و بیهوده حتی قدم بزند، سرزنش شده است.» امام صادق (علیه السلام) فرمود: «لاتكن من المشائین فیغیر حاجَة(10).» انسان مؤمن دائما مشغول كار مفیدی است و لحظه ای وقتش را تلف نمی كند؛ امام علی (علیه السلام) فرمود: «المؤمن مشغول وقته(11).»
ونیز فرمود: «اِعْمَل لِكُلِّ يَومٍ بما فیه تَرْشُدُ(12)؛ در هر روزی كاری را كه موجب رشد و پیشرفت است انجام ده.»
چنانكه گذشت كار و تلاش مؤمن عبادت است. بنابراین، برای تكامل و تعالی نباید لحظه ای از زمان را از دست بدهد. اما این به معنای كاردائمی و دوری از تفریح و استراحت نیست، بلكه زندگی مؤمن باید دارای نظم باشد كه ادله آن ذكر خواهد شد.
چنانكه در اقتصاد، امروزه بحث هزینه فرصت نیروی كار مطرح است كه هم نیروی كار و هم كار فرما كه بابت آن هزینه ای می پردازد، باید قدرش را بداند. در بعضی روایات هم عمر مانند سرمایه ای در نظر گرفته شده كه به انسان هدیه داده شده است و بنابراین، باید از تلف كردن این هدیه گران بها پرهیز كرد. امام علی (علیه السلام) فرمود: «اِجْعَل عُمْرَكَ كَنَفَقَةٍ دَفَعْتَ الیكَ، فَاحذَرْ اَن يَكْفُرَكَ فیما اَسْدَيْتَ اِلیه(13).»
و نیز فرمود: «يَا ابن آدم! انّما انْتَ ايّامٌ مجموعةٌ، فاِذا مَضی یومٌ مَضی بَعْضُكَ(14)؛ ای فرزند آدم! تو فقط مجموعه چند روز هستی، بنابراین، وقتی یك روز گذشت جزئی از وجود تو كم شد.»
اسلام برای وقت و عمر انسانی كه تا كنون موفق به كار و تلاش سازنده ای نشده و خود را ضایع كرده است، ارزش بی نهایت قائل است، چرا كه او می تواند در باقیمانده عمرش گذشته را جبران و حال و آینده را اصلاح بنماید و با اندوخته ای در خور وارد جهان ابدی گردد. پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) می فرماید: «من اَحسنَ فیما بَقِی من عُمرِه لم يُؤاخِذ بما مَضی مِن ذَنْبِه، وَ مَنْ اَساءَ فیما بَقِيَ مِنْ عُمْرِه اَخَذ بالاوَّلِ و الاخِر(15)؛ هر كس در باقیمانده زندگانی اش كار نیكو انجام دهد، نسبت به گناهان گذشته اش مواخذه نمی شود، و هر كس در باقیمانده زندگی اش كار زشت كند، به گناهان گذشته و حال و آینده اش عقوبت می شود.»
علی (علیه السلام) می فرماید: «بَقيّةُ عُمْرِ الْمَرءِ لاثَمَنَ لَها، يُدْرَكُ بها مافاتَ و يَحیی بِها مااَمَاتَ(16)؛ بقیه عمر انسان قابل قیمت گذاری نیست، زیرا انسان در آن زمان آنچه از اعمال را كه از دست داده به دست می آورد و آنچه را كه از بین برده احیا می كند.»
و نیز فرمود: «تَزَوَّدْ مِنْ يَومِك لِغَدِكَ، و اغْتَنِمْ عَفْوَ الزَّمانِ، و انْتَهِزْ فُرصَةَ الامكان(17)؛ از امروز برای فردایت توشه برگیر، و گذشت وقت را غنیمت شمار، و ازفرصت های ممكن استفاده كن.»
اسلام حتی از اندوهناكی و تأسف بر گذشته نهی می كند،زیرا مشغول كردن ذهن به آن، جز تلف كردن وقت و ضایع كردن عمر ثمری ندارد و آنچه سودمند است كار و تلاش سازنده برای جبران گذشته و احیای آینده است. پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) فرمود: «الدنیا ساعةٌ فاجْعَلوُها طاعةً(18)؛ دنیا یك لحظه است، این یك لحظه را در طاعت خدا بگذرانید.»
علی (علیه السلام) فرمود: «ايّاكُمْ و تَسْویفَ العَمَلَ، بادِروُا به اذا اَمْكَنَكُمْ(19)؛ از به تأخیر انداختن عمل اجتناب كنید؛ هنگام ممكن شدن عملی فورا آن را انجام دهید.»
همچنین فرمود: «الاِشْتِغالُ بالفائِتِ يُضَيِّعُ الْوَقْتَ.»(20) امام صادق (علیه السلام) نیز می فرماید: «...لاتُشْعِروُا قلوُبَكُمْ الاِشْتِغالَ بما قَدْفاتَ، فَتُشغِلوُا اَذْهانَكُم عَنِ الاِسْتِعدادِ لِما يَأتِ(21)؛ مشغول كردن افكار به آنچه از دست داده شده، وقت را تلف می كند، زیرا انسان را از تفكر درباره آینده و آماده شدن برای كار و تلاش جدید باز می دارد.»
تا اینجا بحث از اشتغال به كار برای جلوگیری از اتلاف وقت و عمر انسان بود. در روایتی از تلف كردن وقت دیگران نیز نهی شده است؛ پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) می فرماید: «وَیلٌ لِصناع اُمَّتی مِنَ الیومِ وَ غَدا(22)؛ وای بر صنعتگران امت من كه امروز و فردا می كنند (و كار مردم را به تأخیر می اندازند و آنها را معطل می كنند).»
**********************************
1 ـ فاطر، آیه 37.
2 ـ زمر، آیه 56.
3 ـ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 20، ص 341و905.
4 ـ امالی طوسی، ص 537 ونیز: ابونصر الطبرسی، مكارم الاخلاق، جامعه مدرسین.
5 ـ كنز العمال، حدیث 43490.
6 ـ غررالحكم، حدیث 3502.
7 ـ همان، حدیث 3461.
8 ـ همان، حدیث 3642.
9 ـ همان، حدیث 2013.
10 ـ امالی صدوق، ص 413.
11 ـ غررالحكم، حدیث 4460.
12 ـ محمد بن محمد الاشعث الكوفی، الجعفریات، ص233، مكتبة نینوی.
13 ـ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج20، ص305 و495.
14 ـ همان، ص 319 و661.
15 ـ امالی صدوق، ص 55 ـ 56 و نیز دیلمی، الفردوس، ج3، ص564، حدیث 5769، دارالكتب العلمیه.
16 ـ تنبیه الخواطر، ج 1، ص 36 و نیز: ربیع الابرار، ج 2، ص 431، دار التعارف و الصعب.
17 ـ غررالحكم، حدیث 5046.
18 ـ بحارالانوار، ج77، ص 164.
19 ـ همان، ج 10، ص 111.
20 ـ غررالحكم، حدیث 26.
21 ـ فروع كافی، ج 2، ص 316.
22 ـ وسائل الشیعه، ج 12، ص 310.

نوشتن دیدگاه