1) و اذ ابتلی ابراهیم ربه بکلمات فاتمهن قال انی جاعلک للناس اماماً(بقره/ 124)
2) و وهبنا له اسحق و یعقوب نافله و کلاً جعلنا صالحین و جعلناهم ائمة یهدون بامرنا) (انبیاء/ 72 و 73).
3) رجوع شود به معالم المدرستین جلد اول بحث خلیفة الله و نقش ائمه در احیاء دین 11/50 - 53.
4) رجوع شود به رساله حدیث کساء نوشته مؤلف.
5) حجر 9.
6) بحث کامل در کتاب معالم المدرستین 1/144.
7) سفینة البحار 2/269.
8) تفسیر طبری، والدر المنثور سیوطی در تفسیر سوره تحریم.
9) تاریخ طبری 1/2138.
10) انساب الاشراف 5/19.
11) عبدالرحمن شوهر خواهر مادری عثمان ام کلثوم دختر عقبه بن ابی‏معیط بود.
12) طبقات ابن سعد 5/20 - 22.
13) استیعاب 1/253، اصابه 3/413، ابن کثیر 8/120.
14) حمص مانند شام، کوفه، و بصره و اسکندریه دارای پادگان نظامی بوده بدین جهت والی این شهرها که امیر لشکر هم بوده می‏توانسته ارتش آن ناحیه را برای رسیدن بحکومت بعد از خلیفه بسیج کند چنانکه معاویه پس از عثمان در برابر حکومت حضرت امیر(ع) انجام داد.
15) مروج الذهب 2/321 - 322.
16) مسند احمد 1/177.
17) شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید 2/18.
18) طبری 2/458.
19) عبدالله بن سینا 1/125 تا 136.
20) شرح نهج البلاغه ابن ابی‏الحدید 16/273 فاطمة بضعة منی من آذاها فقد آذانی و من آذانی فقد آذی الله عزوجل.
21) الامامة والسیاسة 1/14، أعلام النساء 3/1214.
22) طبری 2/619.
23) نهج البلاغه نامه 62 فامسکت یدی حتی رأیت راجعة الناس قد رجعت عن الاسلام یدعون الی محق دین محمد صلی‏اللّه علیه و آله و سلم فخشیت ان لم انصرالاسلام واهله ان اری فیه ثلماً او هدماً تکون المصیبة به علی اعظم من فوت و لا یتکم التی انما هی متاع ایام قلائل...
24) معالم المدرستین 2/130 تا 167.

25) از جمله آنهانخلستانهائی بوده است بنام عین ابی نیزر و عین بغیبغه که مجموع آنها را صدقات علی می‏نامیدند. همچنین در زمین عقیق - وادی - نخلستانی احداث نمودند.
26) برای توضیح بیشتر به کتاب عبدالله بن سبا1/199 تا 207 رجوع شود.

27) مشروح آن را در کتاب عبدالله بن سبا 1/185 تا 237 و 2/51 تا 77 مطالعه فرمائید.
28) معالم المدرستین 2/41 - 47، در نقش ائمه در احیاء دین جزء نهم بر خورد خلفا با سنت پیامبر(ص) بطور کامل بیان شده اشت.
29) تذکرة الحفاظ ذهبی 1/2 - 3 انکم تحدثون عن رسول الله صلی‏اللّه علیه و آله احادیث تختلفون فیها و الناس بعدکم اشد اختلافاً فلا تحدثوا عن رسول الله شیئاً فمن سألکم فقولوا بیننا و بینکم کتاب الله فاستحوا حلاله و حرموا حرامه.
30) طبقات ابن سعد 5/140 ان الاحادیث کثرت علی عهد عمر بن الخطاب فانشد الناس ان یأتوه بها فلما أتوه بها امر بتحریقها.
31) کنز العمال 5/239 ما هذه الاحادیث التی افشیتم عن رسول الله فی الافاق؟ قالوا: تنهانا؟ قال: لا، اقیموا عندی لا و اللّه لا تفارقونی ماعشت فنحن اعلم ما نأخذ منکم و نرد علیکم فما فاقوه حتی مات.
32) تذکرة الحفاظ 1/7 اکثرتم الحدیث عن رسول الله.
33) سنن دارمی 1/136 - 137، طبقات ابن سعد 2/354، صحیح بخاری 1/161
34) سنن دارمی 1/84 و 85.
35) همان مدرک.
36) تاریخ ابن کثیر 8/107.
37) صحیح مسلم 4/97، سنن ابی داود 1/119، مسند احمد 3/12 و 39 و 56 لا تکتبوا عنی و من کتب عنی غیر القرآن فلیمحه.
38) سنن دارمی مقدمه باب 42 استأذنوا النبی صلی‏اللّه علیه و آله فی ان یکتبوا عنه فلم یأذن لهم.
39) مسند احمد 3/12 - 13 ان رسول الله علیه و آله نهی ان یکتب شیئاً من حدیثه.
40) مسند احمد 5/182، سنن ابی داود 3/319 کناقعوداً نکتب ما نسمع من النبی صلی‏اللّه‏علیه و آله فخرج علینا فقال ما هذا تکتبون؟ فقلنا ما نسمع منک فقال اکتاب مع کتاب الله... اکتبوا کتاب الله امحضوا کتاب الله فقال فجمعنا ما کتبنا فی صعید واحد ثم احرقناه بالنار.
41) مسند احمد 5/410.
42) رجوع شود به القرآن الکریم و روایات المدرستین ج 1 بحث مصطلحات قرآنیه.
43) سنن دارمی 1/125، سنن ابی‏داود 2/126، مسند احمد 2/162 و 207 و 216، مستدرک حاکم 1/105 - 106.
44) تذکرة الحفاظ 1/4 - 5، سنن دارمی 1/85.
45) تاریخ ابن کثیر 8/107.
46) الدر المنثور 6/317، مستدرک حاکم 2/514، تفسیر طبری 30/138، تاریخ ابن کثیر 4/473، الاتقان سیوطی 1/115.
47) سنن دارمی 1/54 - 55، تفسیر ابن کثیر 4/232، اتقان سیوطی 2/4، تفسیر قرطبی 18/29.
48) القرآن الکریم و روایات المدرستین ج 1 بحث من تاریخ القرآن.
49) مروج الذهب مسعودی 2/339 - 340.
50) نقش ائمه در احیاء دین 6/82 - 99.
51) ثواب الاعمال صدوق 301 بحار الانوار 52/190، منتخب الاثر 427، سیأتی علی امتی زمان لا یبقی من الاسلام الا اسمه و لا من القرآن الا رسمه.
52) سوره نجم آیه 3 و 4.
53) مرحوم سید شرف الدین این موارد را در کتابی تحت عنوان اجتهاد در مقابل نص گردآورده است و ما در جلد دوم معالم المدرستین برخی از آنها را ذکر کرده‏ایم.
54) بخاری کتاب الحج، فتح الباری 4/168 - 169، مسند احمد 1/249 و 252 و 332 و 339، سنن بیهقی 4/345 کانوا یرون العمرة فی اشهر الحج من افجر الفجور فی الارض... و یقولون اذا برء الدبر و عفا الاثر و انسلخ صفر حلت العمرة لمن اعتمر.
55) صحیح بخاری 1/186، سنن ابی داود 2/159، سنن بیهقی 5/13 - 14، اتانی آت من ربی فقال... و قل عمرة فی حجة فقد دخلت العمرة فی الحج الی یوم القیامة.
56) سنن ابی داود 1/159، ان الله قد ادخل علیکم فی حجکم هذا عمرة فاذا قدمتم فمن تطوف بالبیت و بین الصفا و المروة فقد حلّ.
57) صحیح بخاری 1/189، صحیح مسلم 875، سنن بیهقی 4/356.
58) سنن بیهقی 5/4 من شاء ان یجعلها عمرة فلیجعلها.
59) صحیح مسلم 886 - 888، سنن ابی داود 2/182، سنن ابن ماجه 1022، مسند احمد 3/32، سنن دارمی‏2/44 سنن بیهقی 5/7، صحیح بخاری 4/166، فشبک رسول الله صلی‏اللّه علیه و آله، اصابعه واحدة فی الاخری و قال: دخلت العمرة فی الحج مرتین. لا، بل بد ابد.
60) صحیح مسلم 911، سنن ابی‏داود 2/156، سنن بیهقی 5/18 هذه عمرة استمتعنا بها فمن لم یکن عنده الهدی فلیحل الحل کله فان العمرة قد دخلت فی الحج الی یوم القیامة.
61) صحیح بخاری 1/190 صحیح مسلم 884، احلو من احرامکم فطوفوا بالبیت و بین الصفا و المروه و قصروا و اقیمو حلالاً حتی اذا کان یوم الترویة فاهلوا بالحج و اجعلوا التی قدمتم متعة. قالوا کیف نجعلها متعة و قد سمینا الحج؟! قال افعلوا ما امرکم.
62) 2) فتح الباری 17/108 1- 109، صحیح المسلم 883، سنن بیهقی 4/338، مسند احمد 3/356، صحیح بخاری 2/52. بلغنی أن اقواماً یقولون کذا و کذا والله لانا ابر واتقی لله منهم.
63) 3) صحیح مسلم 884، سنن بیهقی 4/356 قالوا: یا رسول الله ایروح الی منی و ذکره یقطر منیاً؟ قال:نعم.
64) بدایة المجتهد 1/346 زاد المعارف 2/205، شرح نهج البلاغه 3/167، معنی ابن قدامه 7/527، محلی ابن حزم 7/107، متعتان کانتا علی عهد رسول الله و انا انهی عنهما واعاقب علیهما: متعة الحج و متعة النساء.
65) مسند احمد1/92.
66) 2) موطأ مالک 336، تاریخ ابن کثیر 5/129.
67) 1) سنن نسائی 2/15، مسند احمد 1/57، تاریخ ابن کثیر 5/126.
68) 2) صحیح مسلم 896، مسند احمد 1/97، سنن بیهقی 5/22.
69) صحیح مسلم 897، صحیح بخاری 1/190، مسند احمد 1/136، سنن بیهقی 5/22، مسند طیالسی 1/16.
70) موطأ مالک 1/344، سنن نسائی 2/15، سنن ترمذی 4/38، سنن بیهقی 5/17.
71) صحیح مسلم 898، تاریخ ابن کثیر5/127 و 135.
72) الریاض النضرة 2/196، مطالب السؤل 13.
73) مسند أحمد 1/140 و 154. مستدرک حاکم 4/389، سنن ابی‏داود 4/139 - 140.
74) طبری 1/2764 در سیره عمر.
75) مسند احمد 4/126 و 127، سنن دارمی 1/44 - 45، علیکم بسنتی و سنة الخلفاء الراشیدن المهدیین.
76) میزان الاعتدال 1/413، 607، لسان المیزان 2/588 مثل اصحابی کالنجوم بایهم اقتدیتم اهتدیتم.
77) روضه کافی 58 - 63 تاریخ الخلفاء سیوطی 136 ارایتم لو امرت بمقام ابراهیم فرددته الی الموضع الذی وضعه فیه رسول الله صلی‏اللّه علیه و آله ورددت فدک الی ورثه فاطمة ورددت صاع رسول الله صلی‏اللّه علیه و آله کما کان... ورددت دار جعفر الی ورثته و هدمتها من المسجد ورددت قضایا من الجور قضی بها و نزعت نساء تحت رجال بغیر حق ورددتهن الی ازواجهن... و محوت دواوین العطایا واعطیت کما کان رسول الله صلی‏اللّه علیه و آله یعطی بالسویه و لم اجعلها دولة بین الاغنیاء... ورددت مسجد رسول الله صلی اللّه علیه و آله الی ما کان علیه وسددت ما فتح فیه من الابواب و فتحت ما سد منه و حرمت المسح علی الخفین وحددت علی النبیذ و امرت باحلال المتعتین و امرت بالتکبیر علی الجنائز خمس تکبیرات و الزمت الناس الجهر ببسم الله الرحمن الرحیم... و حملت الناس علی حکم القرآن و علی الطلاق علی السنة و اخذت الصدقات علی اصنافها و حدودها... اذاً لتفرقوا عنی و الله لقد امرت الناس ان لا یجتمعوا فی شهر رمضان الا فی فریضة و اعلمتهم ان اجتماعهم فی النوافل بدعته فتنادی بعض اهل عسکری ممن یقاتل معی: یا اهل الاسلام غیرت سنهة عمر ینهانا عن الصلوة فی شهر رمضان تطوعاً و لقد خفت ان یثوروا فی ناحیة جانب عسکری...
78) معالم المدرستین 2/45 - 46، کنز العمال 5/239 حدیث 4865.
79) اسد الغابه 5/303 تا 306، الاغانی 4/183 - 184، مروج الذهب 2/338 - 339.
80) انساب الأشراف 5/36، کنز العمال 7/54، تاریخ یعقوبی‏2/147، مستدرک 3/13.
81) آغانی 4/178، انساب الأشراف 5/33، مروج الذهب 2/336.
82) تاریخ طبری 4/477، تاریخ ابن اعثم 1/155، ابن اثیر 3/87، شرح نهج البلاغه 2/77

83) نساء 59.
84) همانطور که پس از حدود سی سال یزید لشکر کوچکی به مدینه فرستاد و آنجا را قتل عام کرد.
85) صحیح مسلم 1418 - 1419، مفتاح کنوز السنة، مادة قریش.
86) صحیح مسلم 1947.
87) فتوح ابن عبدالحکم 34.
88) صحیح بخاری 2/207 صحیح مسلم 1474 ستلقون اثرة من بعدی اصبروا حتی تردوا علی الحوض
89) تاریخ یعقوبی‏2/223.
90) تاریخ طبری 6/37 أیّها الناس ان اللّه عزوجل اکرمنا بنبیّه و اعزّنا بدینه فانّی تصرفون هذاالأمر عن أهل بیت نبیکم؟ فقال رجل من بنی مخزوم: لقد عدوت طورک یا ابن سمیّه و ما أنت و تأمیر قریش لانفسها.
91) صحیح مسلم 1409، سنن دارمی‏2/198، مسند أحمد 3/412 و 4/213 لا یقتل قرشی صبراً بعد هذا الیوم الی یوم القیامة.
92) مسند أحمد 1/64، 171،176، 183، مسند طیالسی حدیث 209 من أهان قریشاً اهانه الله .
93) صحیح بخاری 2/176، صحیح مسلم 1415، مسند أحمد 1/101 و 2/243، 261، 319، 395، 433،مسند طیالسی 313 حدیث 2380. الناس تبع لقریش فی هذا الشأن مسلمهم تبع لمسلمهم و کافر هم تبع لکافرهم .
94) صحیح بخاری 4/155، مسند أحمد 2/29 ،93، 128،صحیح مسلم 1452، مسند طیالسی 264 حدیث 1956 لا یزال هذا الأمر فی قریش ما بقی فی الناس اثنان.
95) مسند أحمد 4/260، مسند طیالسی حدیث 1185. خذوا بقول قریش و دعوا فعلهم .
96) مروج الذهب مسعودی 2/354.
97) برای اینکه عایشه بانوی صدر اسلام بخوبی شناخته شود به کتاب نقش عایشه در تاریخ اسلام مراجه فرمایید.
98) نقش عایشه در تاریخ اسلام 2/115- 130.
99) نهج البلاغه خطبه 33.
100) نهج البلاغه محمد عبده نامه 36 فدع عنک قریشاً وترکاضهم فی الضلال وتجوالهم فی الشقاق و جماحهم فی التیه فانهم قد اجمعو علی حربی کاجماعهم علی حرب رسول الله قبلی فجزت قریشاً عنی الجوازی فقد قطعوا رحمی.
101) نهج البلاغه خطبه 217 اللهم انی استعدیک علی قریش و من اعانهم فانهم قد قطعوا رحمی واکفؤوا انایی واجمعوا علی منازعتی حقاً کنت اولی به من غیری.
102) طبری 5/199،کنز العمال 6/82-85،یعقوبی‏2/158.
103) تفصیل جریان جنگ جمل رادر کتاب نقش عایشه در تاریخ اسلام 2/21 تا 266 مطالعه نمایید.
104) مدارک در پاورقی بعدی.
105) تاریخ یعقوبی‏6/83، کنز العمال 8/215 تا 217، شرح نهج البلاغه 1/63.
106) زیارت جامعه کبیره.
107) شرح نهج البلاغه 2/102 تذکرة الخواص 115.
108) شرح نهج البلاغه 3/15 - 16 نقش عایشه در تاریخ اسلام 3/266 تا 268.
109) الغارات ثقفی 397.
110) معجم البلدان ماده عقبه هرشی.
111) معالم المدرستین چاپ چهارم 1/358 - 371.
112) نقش عایشه در تاریخ اسلام 3/90
113) صفین نصر بن مزاحم 58، شرح نهج البلاغه 1/250.
114) دمشق، حمص، کوفه، بصره، اسکندریه دارای پادگان نظامی و از جهت آذوقه بر خلافت مکه و مدینه خود کفا بوده‏اند.
115) مروج الذهب 2/390.
116) صفین 490 - 492، سیر اعلام النبلاء 2/282، نقش عایشه در تاریخ اسلام 3/94 تا 101.
117) بقره 143.
118) نهج البلاغه خطبه 16. الیمین و الشمال مضلة و الطریق الوسطی هی الجادة.
119) نهج البلاغه حکمت 70 لاتری الجاهل الا مفرطاً أو مفرطاً.

120) مثلاً عبدالرحمن بن ملجم که از طرف خلیفه دوم بعنوان قاری و معلم قرآن اسکندریه تعیین شده بود در زمره خوارج قرار گرفت و آخر الامر حضرت امیر علیه السلام را به شهادت رساند.
121) در اینجا بد نیست چند نمونه از اعمال و تفکرات شبیه به کارها و عقاید خوارج را که در زمان ما وجود دارد ذکر کنیم: یکی زیاده روی وهابیها در امر توحید است. اینها زیارت، شفاعت بوسیدن قبور اولیاء خدا را شرک می‏دانند و تا حال بسیاری از سنی و شیعه را به این خاطر کشته‏اند وهابیها با کفار می‏سازند ولی با اهل اسلام می جنگند.
مورد دیگر زیاده روی بعضی‏ها در طهارت و نجاست است پیامبر اکرم صلی‏اللّه علیه و آله فرموده‏اند: من برای شما شریعت سهل و آسان آورده‏ام. رجوع شود (بتفسیر قرطبی 19/39، ابن کثیر 1/312 بعثت بالحنیفیه السهلة السمحة). لکن بعضی چنان در امر طهارت و نجاست وسواس دارند که اگر در زمان پیامبر صلی‏اللّه علیه و آله در مدینه بودند العیاذ باللّه پیامبر صلی‏اللّه علیه و آله را پاک نمی‏دانستند چون در آن زمان تنها با آب قلیل که از چاه می‏کشیدند بدن و لباس نجس خود را تطهیر نموده، وضو گرفته و غسل می‏کردند. این طهارت و نجاستی که بعضی وسواسی‏ها به آن معتقدند مطابق حکم اسلام نیست و گاهی سبب خروج از دین می‏شود. افراد وسواسی خود را طاهر و دیگران را نجس می‏دانند مانند خوارج که خود را مؤمن و مسلمانان دیگر را کافر می‏دانستند.
122) المغنی عن حمل الاسفار عراقی 1/38 من فسر القرآن برأیه فلیتبوأ مقعده من النار.
123) رجوع شود به نقش ائمه در احیاء دین 7/108

124) چون بجای دست چپ بر آمدگی پستان مانندی داشته که در سر آن هفت موی دراز روئیده بود.
125) تاریخ ابن کثیر 7/289 - 306 در ذکر واقعه نهروان از مسند احمد و صحیح بخاری و دیگران نقل کرده است.
126) همان مدرک.
127) کسی که پیامبر صلی‏اللّه علیه و آله در آغاز ورود به مدینه به منزل او نزول اجلال فرمودند و در اکثر جنگها در رکاب آنحضرت حضور داشته است.
128) مثلی است در عرب، چون سابقاً کاروانها فردی را جلوتر می‏فرستادند تا راه را بررسی کند که دزد نباشد و محل مناسب آب و علفزار را جستجو کند و برای اهل کاروان خبر آورد چنین شخصی امین بوده و به اهل کاروان دروغ نمی‏گوید.

129) تاریخ ابن کثیر 7/289 - 306.
130) همان مدرک، اصابه این حجر ترجمه ذوالثدیه.
131) انعام 57 و یوسف 40 و 67.
132) زمر 65.
133) روم 60.
134) نساء 35.
135) نهج البلاغه خطبه 40 کلمة حق یراد بها باطل نعم انه لا حکم الا لله و لکن هؤلاء یقولون: لا امرة الا لله و انه لابد للناس من امیر برّ أو فاجر یعمل فی امرتة المؤمن و یستمتع فیها الکافر...
136) نهج البلاغه خطبه انا نحکم الرجال و انما حکمنا القرآن هذا القرآن انما هو خط مستور بین الدفتین لا ینطق بلسان و لابد له من ترجمان و انما ینطق عنه الرجال و لما دعانا القوم الی ان نحکم بیننا القرآن لم نکن الفریق المتولی عن کتاب الله سبحانه و تعالی و قد قال الله سبحانه فان تنازعتم فی شی‏ء فردوه الی الله و الرسول فرده الی‏الله ان نحکم بکتابه ورده الی الرسول ان ناخذ بسنة فاذا حکم بالصدق فی کتاب الله فنحن احق الناس به وان حکم بسنة رسول الله صلی‏اللّه علیه و آله فنحن احق الناس و اولاهم بها...
137) نهج البلاغه نامه 48 و قد دعوتنا الی القرآن و لست من اهله ولسنا ایاک اجبنا ولکنا اجبنا القرآن فی حکمه.
138) نهج البلاغه خطبه 58 أبعد ایمانی و جهادی مع رسول الله صلی‏اللّه علیه و آله اشهد علی نفسی بالکفر! لقد ضللت اذاً و ما انا من المهتدین.

139) نهج البلاغه خطبه 127 فان أبیتم الا أن تزعموا أنی اخطأت و ضللت فلم تضللون عامة امة محمد صلی‏اللّه علیه و آله بضلالی و تأخذونهم بخطأی و تکفرونهم بذنوبی سیوفکم علی عواتکم تضعونها مواضع البرء والسقم و تخلطون من اذنب بمن لم یذنب... فأنما حکم الحکمان لیحییا ماأحیی القرآن و یمیتا ما امات القرآن... فان جرنا القرآن الیهم اتبعناهم و ان جرهم الینا اتبعونا فلم آت - لا ابا لکم - بجراً و لا ختلتکم عن امرکم و لا لبسته علیکم. انما اجتمع رأی ملئکم علی اختیار رجلین اخذنا علیهما الا یتعدیا القرآن فتاها عنه و ترکا الحق و همایبصرانه و کان الجور هواهما فمضیا علیه...
140) پدر او خباب از اولین گروندگان به پیامبر صلی‏اللّه علیه و آله در مکه بود که کفار قریش او را شکنجه می‏کردند.
141) نهج البلاغه خطبه 59 مصارعهم دون النطفة و الله لا یفلت منهم عشرة و لا یهلک منکم عشرة - قال الرضی: یعنی بالنطفة ماء النهر
142) تاریخ ابن کثیر 7/289- 306.
143) همان مدرک.
144) همان مدرک 7/304- این جریان در اواخر عمر عایشه واقع شده که با معاویه بخاطر کشتن برادرش - محمد بن ابی بکر - بد شده بود. برای توضیح بیشتر به کتاب نقش عایشه در تاریخ اسلام مراجعه نمایید.
145) تاریخ یعقوبی‏2/210 انه ملبوس علیک، و ان الحق و الباطل لا یعرفان بالناس و لکن اعراف الحق تعرف اهله و اعراف الباطل تعرف من اتاه.
146) درباره عبد المطلب می‏گفتند که زندگانی او شبیه پیامبران بوده و کسی در عرب به فضیلت او نرسیده است.
147) بحار 32/196
148) پیامبر صلی الله علیه و آله در سال هفتم هجری بقصد عمره با هزار و چهارصد نفر از مدینه به مکه روانه شدند تا به حدیبیه رسیدند. در آنزمان رسم قریش در مکه چنین بود که کسی را از حج و عمره منع نمی‏کردند اگر چه بینشان پدر کشتگی باشد. لیکن چون خبر شدند پیامبر و صحابه‏اش به عمره می‏آیند آماده جنگ شدند تا نگذارند آنها به عمره آیند و فرستاده پیامبر را در مکه حبس کردند. پیامبر صلی الله علیه و آله از همراهان خود برای جنگ با قریش بیعت گرفت و در حال بیعت گرفتن به درختی تکیه فرموده بود. از جمله صحابه که در آن بیعت شرکت داشت عبدالله بن ابی سر کرده منافقین مدینه بود که سوره منافقین در باره‏اش نازل شده بود. پس از اتمام بیعت این آیه بر پیامبر وحی شد: لقد رضی الله عن المؤمنین اذیبایعنک تحت الشجرة فعلم مافی قلوبهم فانزل سکینة علیهم و اثابهم فتحاً قریباً سوره فتح آیه 18(خدااز مؤمنان که با تو در زیر درخت بیعت کردند خشنود شد و خدا آنچه در دلهای ایشان است می‏داند پس سکینه - آرامش - بر ایشان فرو فرستاد و پیروزی نزدیک - فتح خیبر- به آنان پاداش داد ) از آنجا که این بیعت زیر درخت واقع شد آنرا بیعة الشجره و صحابه‏ای که در این بیعت بودند اصحاب بیعة الشجره نامیدند و چون خدا از آنان اظهار رضایت و خشنودی نمود این امر باعث افتخار و مباهات ایشان شد. ولی باید توجه داشت که رضایت خداوند شامل حال مؤمنان اهل بیت شجره می‏شود همچنانکه در آیه تصریح شده رضی الله عن المؤمنین اذ یبایعونک و شامل حال منافقینی چون عبدالله بن ابی که در آن بیعت شرکت داشتند نمی‏گردد چرا که اینها منافق بودند نه مؤمن تا مورد مدح در آیه قرار گیرند.
اینکه سیره نویسان روایت کرده‏اند که هفتصد نفر از اهل بیعت شجره در رکاب حضرت امیر علیه‏السلام در جنگ صفین حضور داشتند بدین معناست که از هزار و چهارصد نفر صحابه‏ای که در بیعت شجره با پیامبر صلی الله علیه و آله برای جنگ بیعت کرده بودند و آیه در باره آنها نازل شده بود زیر لواء آنحضرت بودند در حالیکه در رکاب معاویه کسی از این صحابه نبود.
149) تاریخ یعقوبی 2/188
150) همان مدرک.
151) اسد الغابه ترجمه عمار ابی‏ایوب الأنصاری قال سمعت رسول الله صلی‏اللّه علیه و آله یقول لعمار: یا عمار تقتلک الفئة الباغیة و أنت مذ ذالک مع الحق و الحق معک یا عمار بن یاسر ان رأیت علیاً قد سلک وادیاً و سلک الناس غیره فاسلک مع علی.
152) نقش عایشه در تاریخ اسلام 2/78 - 80، تاریخ طبری 5/250
153) مروج الذهب مسعودی 2/360
154) صفین نصر بن مزاحم 321-341
155) همان مدرک.
156) همان مدرک 137.
157) تاریخ طبری 6/37، اسد الغابة 4/46 ترجمه عمار.
158) الیوم القی الاحبة محمداً و حزبه.
159) تاریخ طبری 9/64 در ذکر حوادث سال 127.
160) 1) نهج البلاغه خطبه 93- اما بعد حمد الله و الثناء علیه، ایها الناس فانی فقات عین الفتنه و لم یکن لیجتری علیها احد غیری.
161) حجرات 13.
162) تاریخ یعقوبی‏2/29 غارات ثقفی 32.
163) اعراب آن زمان چون غالباً صحرا نشین بودند در اثر آفتاب بدنشان تیره رنگ بود و به ایرانیان که بیشتر شهر نشین و در هوای ملایم بودند و بدنشان غالباً سرخ و سفید بود به طعنه حمرا - سرخ پوست - می‏گفتند.
164) غارات ثقفی 341 من یعذرنی من هؤلاء الضیاطرة (تاج العروس: الضیطر: الضخم المکتنز).
165) همان مدرک 32.
166) همان مدرک 31 و 33.
167) همان مدرک 34 و 35.
168) همان مدرک 34 و 35.
169) همان مدرک 36.
170) همان مدرک 40.
171) همان مدرک 38.
172) هر کر 60 قفیز و هر قفیز 8 کیل و هر کیل 5/1 صاع و هر صاع 4 مد است.
173) همان مدرک 46.
174) -همان مدرک 46، قال یا أمیر المؤمنین انا قاتلنا أهل البصره بأهل الکوفة و الرأی واحد و قد اختلفوا بعد و تعادوا وضعفت النبة و قل العدد وانت تأخذهم بالعدل و تعمل فیهم بالحق و تنصف الوضیع من الشریف ولیس للشریف عندک فضل منزلةعلی الوضیع فضجت طائفة ممن معک من الحق اذا عموا به واغتموا من العدل اذ صاروا فیه و صارت صنایع معاویه عند أهل الغنی و الشرف فتاقت انفس الناس الی الدنیا و قل من الناس من لیس للدنیا بصاحب... فان تبذل المال یا أمیر المؤمنین تمل الیک اعناق الناس و تصف نصیحتهم و تستخلص ودهم صنع الله لک یا أمیر المؤمنین و کبت عدوک و فض جمعهم واوهن کیدهم و شتت أمورهم انه بما یعملون خبیر. فحمد الله واثنی علیه و قال: اما ما ذکرت من عملنا و سیرتنا بالعدل فأن الله یقول من عمل صالحاً فلنفسه و من اساء فعلیها و ما ربک بظلام للعبید و انا من ان اکون مقصراً فیما ذکرت اخوف و اما ما ذکرت من ان الحق ثقل علیهم ففارقونا لذلک فقد علم الله انهم لا یقارقونا من جور و لم یلتمسوا الا دنیاً زائلة عنهم کأن قد فارقوها، اما ما ذکرت من بذل الأموال و اصطناع الرجال فانا لا یسعنا ان نعطی امرءاً من الفی‏ء أکثر من حقه.
175) همان مدرک 48، یا امیر المؤمنین اعط هذه الأموال و فضل هؤلاء الاشراف من العرب و قریش علی الموالی و العجم و من تخاف خلافه من الناس و فراره. و انماقالوا له ذلک للذی کان معاویة یصنع بمن اتاه... فقال لهم علی علیه السلام: اتأمرونی ان اطلب النصر بالجور؟! و الله لا افعل ما طلعت شمس و ما لاح فی السماء نجم و الله لو کان ما لهم لی لواسیت بینهم فکیف وانما هی اموالهم.
176) همان مدرک 54، اعطی علی علیه السلام فی عام واحد ثلاثه اعطیة ثم قدم علیه خراج اصفهان فقال: ایها الناس اغدوا فخذوا فوالله ما انا لکم بخازن.
177) وسائل الشیعة 11/49 مر شیخ مکفوف کبیر یسأل. فقال امیر المؤمنین علیه السلام: ما هذا؟ قالوا: یا امیر المؤمنین نصرانی، فقال امیر المؤمنین علیه السلام: استعملتموه حتی اذا کبر و عجز منعتموه انفقوا علیه من بیت المال.
178) طبری 2/456، معالم المدرستین 1/148.
179) توضیح بیشتر در فصل اول قسمت اقدامات خلفاآمده است.
180) تفصیل این مطلب را در کتاب نقش عایشه در تاریخ اسلام 1/205 تا 272 و 2/21 تا 231 مطالعه فرمایید.
181) نهج البلاغه خطبه 192، اری نور الواحی و الرسالة و اشم ریح النبوة و لقد سمعت رنة الشیطان حین نزل الوحی علیه صلی‏اللّه علیه و آله فقلت: یا رسول الله ما هذه الرنة؟ فقال: هذا الشیطان أیس من عبادته. انک تسمع ما اسمع وتری ما اری الا انک لست بنبی ولکنک لوزیر و انک لعلی خیر.
182) سنن نسائی 1/178، مسند احمد 1/85، 107، 80 کانت منزلة من رسول الله صلی‏اللّه علیه و آله لم تکن لأحد من الخلاق فکنت آتیه کل سحر واقول السلام علیک یا نبی الله فان تنحنح انصرفت الی اهلی والا دخلت علیه.
183) معالم المدرستین 2/304 از طبقات ابن سعد والله ما نزلت آیة الا و قد علمت فیما نزلت و این نزلت و علی من نزلت ان ربی وهب لی قلباً عقولاً و لساناً ناطقاً روایات دیگر در این باره در نقش ائمه 11/19 - 25 آمده است.
184) معالم المدرستین 2/305، سنن ابن ماجه حدیث 3708.
185) معالم المدرستین 2/304 بصائر الدرجات 198 اذا سألت رسول الله صلی‏اللّه علیه و آله اجانبی و ان فنیت مسائلی ابتد أنی فما نزلت علیه آیة فی لیل و لا نهار و لا سماء و لا أرض و لا دنیا و لا آخرة و لا جنة ولا نار ولا سهل ولا جبل ولا ضیاء ولا ظلمة الا اقرأنیها و املاها علی و کتبتها بیدی و علمنی تأویلها و تفسیرها و محکمها و متشابهها و خاصها و عامها...
186) برای توضیح بیشتر در باره تاریخ قرآن و بینش مکتب اهل بیت و مکتب خلفا درباره آن به کتاب القرآن الکریم و روایات المدرستین رجوع فرمائید.
187) معالم المدرستین 3/135 سنان بن انس با شمر بن ذی الجوشن روز عاشورا در کربلا حضرت سید الشهداء را شهید کردند.
188) فتح الباری 10/221، تفسیرابن کثیر 4/231، کنز العمال 2/357.
189) نظیر این اثر در تغییر حرکات یک کلمه در زبان فارسی نیز هست مانند آنکه با تبدیل ضمه به فتحه در دو کلمه کرد و ترک معنی عوض می‏شود (کرد، ترک) البته این تأثیر در زبان عرب گسترده‏تر است.
190) رجوع شود به تاج العروس ترجمه کلمه (سبج) و (زط).
191) سبب آن همچنانکه گفتیم دور بودن شهر کوفه از مرکز قبایل عرب و اختلاط اهالی آن با ایرانیان تازه مسلمان بود که به شهر کوفه مهاجرت کرده بودند و هر چند خلیفه دوم ابن مسعود صحابی پیامبر را برای تعلیم قرآن به کوفه فرستاد ولی چون آنها عرب اصیل نبودند قرآن را غلط می‏خواندند علاوه بر اینکه نسل دوم تازه مسلمان غیر عرب قرآن را از غیر صحابی می‏آموختند در نتیجه اشتباهات بیشتری داشتند.
192) و بدین سبب علم اعراب گذاری را علم نحو می‏نامند.
193) همچنانکه حضرت امیر علیه‏السلام که فصیح‏ترین مرد عرب بود در دهه چهارم غلط خواندن قرآن در شهر کوفه را تشخیص داده و در صدد چاره آن بر آمده بود.
194) وقتی امیر زاده‏ای که پدرش در تعلم او کوشا بوده زبان عربی را غلط تلفظ کند حال همسالان او در شهرهای کوفه و بصره و نیز سخن گفتن نسل فاتحان عرب که ساکن شهرهای افریقا و ایران بودند چگونه بوده است؟
195) در زبان عربی این چنین با تغییر ضمه و کسره و فتحه معنا تغییر می‏کند.
196) نهج البلاغه خطبه 192 و لقد کنت اتبعه اتباع الفصیل اثر امه یرفع لی فی کل یوم من اخلاقه علماً و یأمرنی بالاقتداء به.
197) رجوع شود به نقش ائمه در احیاء دین 11/29 - 41.
198) مروج الذهب 2/ 419.
199) تنها عهدنامه مالک اشتر که در نهج البلاغه آمده است متضمن احکام فراوانی خصوصاً در مسائل اجتماعی، اقتصادی و حکومتی است.
200) در فصل اول قسمت د توضیح داده شد.
201) برای توضیح بیشتر روشنگری ائمه علیهم السلام در عقاید به جزء دوازدهم نقش ائمه در احیاء دین مراجعه فرمایید.
202) اصول مجموعه‏های روایتی کوچک بوده که شاگردان ائمه علیهم السلام آنها را مباشرة از امام شنیده و جمع آوری کرده بودند. بعدها علمای حدیث این اصول را جمع آوری کرده بصورت کتب اربعه و کتابهای حدیث دیگر تنظیم و تبویب نمودند.
203) برای توضیح بیشتر به معالم المدرستین 3/ 207 - 223 مراجعه نمایید.
204) خطبه کمیل در نهج البلاغه شاهد است که حضرت برخی معارف و حقائق را در تنهایی به کمیل تعلیم داده است.
205) معالم المدرستین 1/420، تاریخ ابن کثیر 5/211 و 212، مسند احمد 1/ 118 و 119 و 4/370.
206) معجم البلدان، لفظ قم.
207) ساوه در زمان صفویه شیعه شد به این ترتیب که یکی از سلاطین صفویه عالمی از سبزوار را شیخ الاسلام ساوه قرار داد و او با کمک عالمی دیگر تشیع را در این شهر رواج داد.
208) بحار 47/ 93- 94.
209) انساب الاشراف 5/16 - 18، معالم المدرستین 1/173 - 180.
210) قطب رحاها مثل است برای آنکس که در کاری همه کاره باشد.
211) نهج البلاغه خطبه 3، اما واللّه تقمصها ابن ابی‏قحافة و انه لیعلم ان محلی منها محل القطب من الرحی ینحدر عنی السیل و لا یرقی الی الطیر فسدلت دونها ثوباً... فصبرت و فی العین قذی و فی الحلق شجاً اری تراثی نهباً، حتی مضی الاول لسبیله فادلی بها الی ابن الخطاب بعده... فیا عجبا بینا هو یستقیلها فی حیاته اذ عقدها لآخر بعد وفاته، و شدّة ما تشطرا ضرعیها فصیرها فی حوزة خشناء یغلظ کلمها و یخشن مسها و یکثر العثار فیها... فصبرت علی طول المدة و شدة المحنة حتی اذا مضی لسبیله، جعلها فی جماعة زعم انی احدهم فیا للّه و للشوری متی اعتراض الریب فی مع الاول منهم حتی صرت اقرن الی هذه النظائر... الی ان قام ثالث القوم... و قام معه بنو ابیه یخضمون مال اللّه خضم الابل نبتة الربیع الی ان انتکث فتله و اجهز علیه عمله و کبت به بطنته... فما راعنی الا والناس یناثلون علی من کل جانب حتی لقد وطی‏ء الحسنان وشق عطفای مجتمعین حولی کر بیضة الغنم. فلما نهضت بالامر نکثت و مرقت اخری و قسط آخرون...
212) روضه کافی 58 - 63 و انما بدء وقوع الفتن من اهواء تتبع و احکام تبتدع یخالف حکم الله، یتولی فیها رجال، رجالاً الا انّ الحق لو خلص لم یکن اختلاف و لو ان الباطل خلص لم یخف علی ذی حجی، لکنه یؤخذ من هذا ضغث فیمزجان فیجللان معاً فهنالک یستولی الشیطان علی اولیائه و نجا الذین سبقت لهم من اللّه الحسنی... ثم اقبل بوجهه و حوله ناس من اهل بیته و خاصته و شیعته فقال: قد علمت الولاة قبلی اعمالاً خالفوا فیها رسول اللّه صلی‏اللّه علیه و آله متعمدین لخلافه ناقضین لعهده مغیرین لسنته و لو حملت الناس علی ترکها و حولتها الی مواضعها والی ما کانت فی عهد رسول اللّه صلی‏اللّه علیه و آله لتفرق عنی جندی حتی ابقی وحدی او قلیل من شیعتی الذین عرفوا فضلی و فرض امامتی من کتاب اللّه عزوجل و سنة رسول اللّه صلی‏اللّه علیه و آله... و اعلمتهم ان اجتماعهم فی النوافل بدعة فتنادی بعض اهل عسکری ممن یقاتل معی: یا اهل الاسلام غیرت سنة عمر ینهانا عن الصلاة فی شهر رمضان تطوعاً و لقد خفت ان یثوروا فی ناحیة جانب عسکری، ما لقیت من هذه الامة من الفرقة وطاعة ائمة الضلالة و الدعاة الی النار!

نوشتن دیدگاه