دانستیم نخستین و دومین نایب خاص امام غایب به معرفی و توثیق امام حسن عسکری (علیه السلام) انجام کرفت و سپس توسط حضرت حجه ابن الحسن (علیه السلام) نیز تایید گردید، و کراماتی هم از آنان دیده شد که مشهور خاص و عام گشت. علم و تقوی و امانت و دیانت این پدر و پسر از زمان امام دهم - علی بن محمد هادی (علیه السلام) - در بین شیعه معروف و خالی از هر گونه خدشه و تردید بود، بدین جهت شایستگی کامل آن دو برای این مقام روحانی و انتصابشان به نیابت امام غایب مورد قبول عموم واقع شد. اکنون گوییم ابو القاسم حسین بن روح نوبختی که از صحابه خاص امام حسن عسکری (علیه السلام) و از وکلا و کارگزاران محمد بن عثمان بود از سال ۳۰۵ به امر امام غایب به نیابت حضرتش منصوب شد. اینک به نقل روایات تاریخی در این مورد می پردازیم:
۱- نخستین خبری که شیخ الطائفه الامامیه ابو جعفر طوسی در این باره نقل می کند با سلسله سند معتبری است که به ابوعبد الله جعفر بن عثمان مدائنی منتهی می شود. وی در مقابر قریش - که گوشه ای از صحن کاظمین است - داستانی را شرح می دهد که خلاصه اش این است: رسم من بر این بود که چون پولی نزد محمد بن عثمان عمری می بردم به گونه ای با او سخن می گفتم که هیچ کس نمی گفت. می گفتم: این پول که فلان مبلغ است مال امام است. او می گفت: آری، آن را بگذار. من باز تکرار می کردم: می گویید که مال امام است؟ او پاسخ می داد: بلی مال امام است، بعد آن را می گرفت. آخرین باری که نزدش رفتم با من چهارصد دینار بود. بنابر رسمی که داشتم با وی سخن گفتم. او گفت: پول را نزد حسین بن روح ببر. تاملی کردم و گفتم: بر طبق معمول آن را از من بگیر. سخنم را از سر انکار نپذیرفت و گفت: برخیز - خدا ترا عافیت دهد - و آن را به حسین بن روح بده. چون آثار خشم را در چهره اش دیدم، بیرون رفتم و بر مرکبم سوار شدم.
اما مقداری که راه پیمودم به شک افتادم و بازگشتم. در زدم، خادم آمد و پرسید کیست؟ خود را معرفی کردم و اجازه ورود خواستم. گویا اطمینان به سخنم و بازگشتم نداشت و لذا باز نام مرا پرسید. گفتم: برو اجازه بگیر که ناگزیر باید او را ملاقات کنم. رفت و خبر بازگشت مرا به وی داد. محمد بن عثمان که به اندرونی خانه رفته بود بیرون آمد و بر تختی نشست، بطوری که پایش بر زمین بود. به من گفت: چه چیز به تو جرات بازگشت داد؟ چرا آنچه گفتم امتثال نکردی؟ گفتم: به آنچه امر کردی جسارت ننمودم. در حال خشم به من گفت: برخیز برو- خدا ترا عافیت دهد - همانا ابو القاسم حسین بن روح را به جای خود برگزیدم، و به مقام نیابت نصب کردم. گفتم: به فرمان امام این کار را کردی؟ گفت: برخیز - خدا ترا عافیت دهد - همان طور که می گویم عمل کن. دیدم چاره ای جز اجرای دستورش ندارم، بدین جهت نزد حسین بن روح رفتم. دیدم در اتاق تنگی نشسته. ماجرا را برایش تعریف کردم. مسرور شد و خدا را شکر کرد.
دینارها را به وی تسلیم کردم، و بعد از آن همیشه آن چه سهم امام نزدم جمع می شد به او می دادم. (1) در این واقعه هم آثار امانت و دیانت دومین نایب خاص امام آشکار است، و هم دقت وسواس آمیز و خدا ترسی یکی از شیعیان، که کار دین را بخصوص در امور مالی سرسری نمی گرفته، و برای رساندن سهم امام به نایبان واقعی حضرت کوشش لازم می کرده، تا این اموال که باید در مواردی که موجب ترویج دین و مصلحت عمومی شیعیان است صرف گردد بیجا از بین نرود و بغیر رضای امام مصرف نگردد. (2)
۲- جعفر بن احمد بن متیل قمی روایت می کند که محمد بن عثمان عمری حدود ده نفر وکیل و کارگزار در بغداد داشت که از جمله آنها ابو القاسم حسین بن روح بود. میزان نزدیکی و خصوصیت همه این وکیلان به وی بیشتر از حسین بن روح بود، تا این حد که اگر کاری داشت یا به واسطه ای نیاز داشت به دست کسی غیر از او انجام می داد، زیرا با وی چنین خصوصیتی نداشت. اما با وجود این چون زمان فوتش فرا رسید حسین بن روح را به جانشینی خودش و نیابت امام برگزید و به او وصیت کرد.
۳- شیخ طوسی از مشایخ خود نقل می کند که می گفتند: ما شک نداشتیم که اگر مرگ محمد بن عثمان فرا رسد جانشین او جز جعفر بن احمد بن متیل قمی یا پدرش نخواهد بود. زیرا می دیدیم چقدر با جعفر بن احمد خصوصی است و در منزلش بسر می برد، بدان حد که شنیدم محمد بن عثمان به علتی خاص در اواخر عمر جز غذایی که در منزل آنها فراهم شده نمی خورد. اما چون فوتش نزدیک شد و حسین بن روح را جانشین خود کرد، همه پذیرفتند و هیچ یک از شیعیان انتخاب او را نفی و انکار نکرد و همه با او و یارانش همانند محمد بن عثمان یار و یاور بودند، و [مهمتر آن که] جعفر بن احمد هم تا زنده بود مانند دوران نیابت ابو جعفر عمری در دستگاه حسین بن روح در کارها انجام وظیفه می کرد و جزو یارانش بود [زیرا باور داشتند که] هر کس بر حسین بن روح طعنه زند همانا بر ابو جعفر و حضرت حجت صلوات الله علیه طعنه زده است. (3)
۴- با آن که در سالهای آخر عمر، محمد بن عثمان برخی کارهای مربوط به نیابت از امام غایب را به حسین بن روح محول می کرد، و بتدریج اعتماد خود را به او و شایستگی او را برای این مقام به شیعیان می فهماند در عین حال چون بیماری اش شدت یافت، بزرگان و شخصیتهای مهم شیعه (4) در منزلش گرد آمدند و مرجع خود را بعد از او جویا شدند. او صریحا اعلام نمود که: من از طرف حجت خدا مامور شدم این ابو القاسم حسین بن روح نوبختی را به جانشینی خود و سفارت بین شما و صاحب الامر (علیه السلام) معرفی نمایم، که او مردی امین و کاملا مورد وثوق است، در کارهایتان به او رجوع کنید، و در امور مهم بر او اعتماد نمایید، همانا که ماموریت خود را ابلاغ نمودم. (5)
۵ - جعفر بن احمد متیل - همان دوست صمیمی محمد بن عثمان - می گوید: من در حالت احتضار محمد بن عثمان بالای سرش بودم و با وی سخن می گفتم، و حسین بن روح در پایین پایش بود. بعد به من توجه کرد و گفت: ماموریت یافتم که به ابو القاسم حسین بن روح وصیت کنم. [چون این سخن را شنیدم] از بالای سرش بلند شدم و دست ابو القاسم را گرفتم و در جای خودم نشاندم، و خود پایین پایش نشستم. (6)

پاورقی :
(1) کتاب الغیبه، ۲۲۳ - ۲۲۴ نویسنده تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم نوبختی را اهل قم می داند که به بنوبخت مقیم قم وابسته بوده، و در زمان نخستین سفیر امام غایب به بغداد مهاجرت کرده (ص ۱۹۲).
(2) همان ماخذ، ۲۲۴ - ۲۲۵.
(3) ماخذ پیشین، ۲۲۵.
(4) در متن نام این اشخاص ذکر شده: ابوعلی بن همام، ابوعبد الله بن محمد الکاتب ابوعبد الله باقطانی، ابوسهل اسماعیل بن علی نوبختی و غیر اینان از معاریف.
(5) کتاب الغیبه، ۲۲۶ - ۲۲۷ این خبر از طریق دیگر هم با اندک تفاوت نقل شده است.
(6) ماخذ پیشین، ۲۲۶.

نوشتن دیدگاه