می گویند: بهترین دلیل بر امکان چیزی وقوع آن است؛ در موضوع مورد بحث، مشاهده نمونه های عینی که معاشرت با بدان سرچشمه انواع انحرافات اخلاقی می شود، و معاشرت با نیکان در پاکسازی روح و جان انسان اثر می گذارد، بهترین دلیل برای بحث مورد نظر است.
این تشبیه قدیمی، که اخلاق زشت و بد همانند بیماریهای واگیردار است، که بسرعت به نزدیکان و همنشینان سرایت می کند، تشبیه صحیح گویایی است، مخصوصا در مواردی که بر اثر کمی سن و سال یا کمی معلومات و یا سستی ایمان و اعتقاد مذهبی، زمینه های روحی برای پذیرش اخلاق دیگران آماده است، معاشرت این گونه افراد با افراد آلوده سم مهلک و کشنده ای است.
بسیار دیده شده است که سرنوشت افراد خوب و بد، بر اثر معاشرتها بکلی دگرگون شده، و مسیر زندگانی آنها تغییر یافته است؛ و این امر دلائل مختلفی از نظر روانی دارد:
1 - از جمله مسائلی که روانکاوان در مطالعات خود به آن رسیده اند وجود روح محاکات در انسانها است؛ یعنی، افراد، آگاهانه یا ناآگاه، آنچه را در دوستان و نزدیکان خود می بینند، حکایت می کنند؛ افراد شاد بطور ناآگاه شادی در اطرافیان خود می پاشند و «افسرده دل افسرده کند انجمنی را» .
افراد مایوس، دوستان خود را مایوس، و افراد بدبین، همنشینان خود را بدبین بار می آورند، و همین امر سبب می شود که دوستان با سرعت در یکدیگر تاثیر بگذارند.
2 - مشاهده بدی و زشتی و تکرار آن، از قبح آن می کاهد و کم کم به صورت یک امر عادی در می آید؛ و می دانیم یکی از عوامل مؤثر در ترک گناه و زشتیها، احساس قبح آن است.
3 - تاثیر تلقین در انسانها غیر قابل انکار است؛ و دوستان بد همنشینان خود را معمولا زیر بمباران تلقینات می گیرند و همین امر سبب می شود که گاه بدترین اعمال در نظر آنان، تزیین یابد و حس تشخیص را بکلی دگرگون سازد.
4 - معاشرت با بدان، حس بدبینی را در انسان، تشدید می کند و سبب می شود که نسبت به همه کس بدبین باشد، و این بدبینی یکی از عوامل سقوط در پرتگاه گناه و فساد اخلاق است. در حدیثی از امیرمؤمنان علی علیه السلام می خوانیم:
«مجالسة الاشرار تورث سوء الظن بالاخیار»
همنشینی با بدان موجب بدبینی به نیکان می شود. (1)
حتی در حدیثی، معاشرت با بدان سبب مرگ دلها شمرده شده، پیامبراکرم صلی الله علیه و آله در این حدیث می فرماید:
«اربع یمتن القلب... و مجالسة الموتی؛ فقیل له یارسول الله و ما الموتی؟ قال صلی الله علیه و آله: کل غنی مسرف»
چهار چیز است که قلب انسان را می میراند... از جمله همنشینی مردگان است، عرض شد: منظور از مردگان کیست ای رسول خدا! فرمود: هر ثروتمند اسرافکاری است. » (2)
روشنی این موضوع، یعنی سرایت حسن و قبح اخلاقی از دوستان به یکدیگر سبب شده که شعرا و ادبا، نیز در اشعار خود هر کدام به نوعی درباره این مطلب داد سخن بدهند.
در یک جا می خوانیم:
کم نشین با بدان که صحبت بد * گر چه پاکی، تو را پلید کند
آفتاب ار چه روشن است آن را * پاره ای ابر ناپدید کند
در جای دیگر آمده است:
با بدان کم نشین که بدمانی* خو پذیر است نفس انسانی
و نیز گفته اند:
صحبت نیک را زدست مده * که و مه به شود زصحبت به
اشعار در این زمینه بسیار فراوان است و این بحث را با شعر معروفی از سعدی که با تکرار هرگز کهنه نشده است پایان می دهیم:
گلی خوشبوی در حمام روزی * رسید از دست محبوبی به دستم
بدو گفتم که مشکی یا عبیری * که از بوی دل آویز تو مستم
بگفتا من گلی ناچیز بودم * ولیکن مدتی با گل نشستم
کمال همنشین در من اثر کرد * وگرنه من همان خاکم که هستم
پاورقی :
1 - صفات الشیعه صدوق، طبق نقل بحار، ج 71، صفحه 197
2 - خصال (مطابق نقل بحار، ج 71، ص 195) .
